PAŹDZIERNIK 1968
Z a le c o n o do b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i lic e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47
T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 10 (2002)
D z i u r z y ń s k i A ., G ą s ie n ic e m o ty li m in u ją c y c h , , , , , , , , 245 K a w e c k i Z., U c h w a ły s p r z e d w ie k u , c z y li z a p o c z ą tk o w a n ie n o w o c z e s n e j
o c h ro n y p r z y r o d y w P o l s c e ... 249
L i p a J . J ., F l o r a i f a u n a je z io r a B a j k a ł ... 251
A l e x a n d r o w i c z S. W ., C z e rw o n a Ś c ia n k a w C z e rn e j k o ło K rz e sz o w ic . 253 P o m a r n a c k i L ., T u r y s t y k a a p r z y r o d a ... 256
D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e W s e t n ą ro c z n ic ę o d k r y c ia h e lu (W . W a w r z y c z e k ) ... 258
G w ia ź d z is te n ie b o p o d z ie m ią (R. G e rty c h o w a ) . . . . . . . 259
„ K o ń P r z e w a ls k ie g o ” — p ó ło s łe m ? (E. S k o r k o w s k i ) ...261
B ia łk o w m i k r o o r g a n iz m a c h (W . B i l e w s k i ) ...261
B io lo g ic z n e w ła ś c iw o ś c i n o w y c h h e r b ic y d ó w (W . J . P a jo r ) . . . . 262
C y p r y ś n ik b ło t n y — d rz e w o e g z o ty c z n e w M ir o s ła w iu (A . K a c z m a re k ) . 263 D z ię c io ł d u ż y (J. P r z y b y s z ) ... 261
O c h r o n a p r z y r o d y w P o ls c e Z a r z ą d z e n ia z r . 1967 d o ty c z ą c e u tw o r z e n ia , k a s a c ji i z m ia n p o w ie rz c h n i r e z e r w a t ó w w P o ls c e (Z. A l e x a n d r o w i c z ) ... 265
R o z m a i t o ś c i ... 265 R e c e n z je
E . I. P a r n o w : N a p r i e k r ie s t k i e b ie s k o n ie c z n o s tie j (B. K u c h o w ic z ) . 267
S p i s p l a n s z
I. D Z IE W IĘ Ć S IŁ B E Z Ł O D Y G O W Y , C a r lin a a c a u lis. — F o t. J . S iu - d o w s k i
I I . B O R S U K , M e le s m e le s . — F o t. B . S ie m a s z k o I l i a . P A J Ę C Z Y N A Z R O S Ą . — F o t. A . B o rk o w s k i I l l b . P A J Ę C Z Y N A Z R O S Ą . — F o t. A . B o rk o w s k i
IV . W ID O K N A Z A L E W S Z C Z E C IŃ S K I z w y s p y W o lin . — F o t. J . S o k o ło w s k i
O k ł a d k a : B U K W D O L . B IA Ł E G O — ś c is ły r e z e r w a t p rz y r o d y . — F o t. J . Z e m b r z u s k i
P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E
O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W IM. KOP ERNI KA
(R o k z a ło ż e n ia 1875)
PAŹDZIERN IK 1968 ZESZYT 10 (2002)
A D A M D Z IU R Z Y Ń S K I (K ra k ó w )
GĄSIENICE M OTYLI MINUIĄCYCH
Do najciekaw szych zagadnień z życia motyli należy niew ątpliw ie przystosow anie organizmu gąsienic do odm iennych w arunków b y tu w ni
skiej zazwyczaj przestrzeni minowej. Nie jest to problem nowy. Badano go częściowo już w drugim i trzecim dziesięcioleciu dwudziestego wieku, ale ciągle jeszcze do faktów znanych do
łączają się nowe, w arto im więc poświęcić nieco uwagi.
P rzede w szystkim wskazano na różnice w bu
dowie głowy gąsienic żerujących na swobodzie i gąsienic m inujących, tzn. żyjących w ukryciu w ew nątrz tkanek roślinnych, stanow iących ich pokarm. P rzyczyny tych różnic doszukują się biologowie w odm iennym położeniu pokarmu.
N iem inujące m ają pokarm pod swym i stopami, a w związku z tym ich żuwaczki (m andibulae) główny narząd żucia, jako też ich otw ór gębo
wy, zwrócone są ku dołowi. W płynęło to na pionowe osadzenie głowy na tułowiu. Głowę m ają spłaszczoną z przodu i z tyłu; poprzez jej ciernie przebiega dosyć długi szew sutura epi- cranialis, dzielący głowę na hem isferę praw ą i lewą. Mówi się o głowie, że ma budowę hy- pognatyczną (ortognatyczną), (ryc. 1B1).
N atom iast gąsienice m otyli m inujących m ają narządy pyszczkowe i otw ór gębowy zwrócony ku przodowi, gdyż w przestrzeni minowej po
karm , który spożyw ają, znajduje się przed gło
w ą a nie pod nią. M ają głowę grzbieto- brzusznie spłaszczoną, osadzoną m niej więcej w płaszczyźnie poziom ej; znaczna część ciemie
nia uległa zanikowi, b rak całkowicie potylicy
a szew epikranialny jest znacznie krótszy lub w ogóle go nie m a (ryc. 2A, B). Ponadto głowa ulega dołem wydłużeniu, skutkiem czego jej narządy gębowe, skierow ane pierw otnie ku do
łowi, przesuw ają się ku przodowi. Mówi się o niej, że m a budowę prognatyczną.
R y c. 1. O r to g n a ty c z n a g ło w a g ą s ie n ic y m o ty la z p r z o d u i z b o k u . 1: s u tu r a e p ic r a n ia lis (co ro n a lis) w A
w s k ró c ie , 2: c ly p e u s , 3: oczy
Głowa gąsienic m inujących, w porów naniu z w ym iaram i tułow ia jest na ogół bardzo mała, natom iast część centralnego system u nerw ow e
go, złożona z mózgu i zwoju podprzełykowego już od urodzenia bardzo duża (ryc. 3B2). Imago ma zarówno mózg, jak również zwój podprze- łykow y w głowie, ale u gąsienic m inujących ta część centralnego system u nerwowego je st tak duża, że o jej pomieszczeniu w małej głowię nie ma mowy. Zarówno mózg, jak i zwój pod?- przełykow y ulegają przesunięciu w prothorax, a niekiedy sięgają naw et w m esothorax (ryc.
4A, BI).
35
® b .
246
Tak m aleńką głowę posiadają nie tylko gą
sienice m inujące w liściach, lecz również w ło
dygach i korzeniach a nadto larw y chrząszczy drążące w drew nie łodyg i korzeni ( k ó z k o - w a t e i b o g a t k o w a t e ) . Stąd przypuszcza się, że przez zm niejszenie w ym iarów głowy la r
w y te osiągnęły jakąś korzyść. Być może, że
R y c . 2. P r o g n a t y c z n e g ło w y g ą s ie n ic m o ty li. A : d e r e - n i ó w k i A n tis p ila z k r ó t k im sz w e m e p ic r a n ia ln y m (1), B : p a s y n k i N c p tic u la b e z s z w u e p ic r a n ia ln e g o
(2), 3 — g r a n ic a p r o th o r a x , w id o k z g ó ry
dzięki tem u mogą one w czasie żerow ania — przy nieruchom o ustalonym tułow iu, opierają
cym się o ściany kanału minowego — swobod
nie poruszać głową. A to ułatw iałoby im d rą żenie i odżywianie się.
Szczególnie silnie na życie gąsienic w m inach zareagow ały ich przyoczka boczne, czyli tzw.
stem m ata (z grec. stem m a — wianek). Gąsie
nice niem inujące m ają z każdej strony głowy najczęściej po 6 przyoczek (ryc. 1B3), rozm ie
szczonych wieńcowato. U m inujących byw a różnie. Np. u k r z y w i k ó w Incurvaria m inu
jących tylko przez pierw szy i część drugiego okresu rozwojowego i spędzających dalsze ży
cie w w oreczku n a wolności w ściółce, ilość ich
b
% jjJ 3 X C D 3 >
R y c . 3. G ą s ie n ic e m o ty li z p ie r w s z e g o o k r e s u ż y c ia : A : p o p r o c h a c e t y n i a k a B u p a lu s p in ia r iu s L., g ro ź n e g o s z k o d n ik a so s n y , B : O c n e r o s to m a p in ia r ie l- la Z. m i n u ją c a ig ły so s n y . 1 — g io w a w A o r t o g n a - ty c z n a , w B p r o g n a ty c z n a , 2 — m ó z g w B w tu ło w iu ,
w A w g ło w ie
P y c . 4. P r z e s u n ię c ie z w o jó w n e rw o w y c h z g ło w y do tu ł o w i a c z u p r z y k a B u c c u la t r ix fr a n g u le lla G oeze.
1 — m ózg, 2 — zw ój p o d p rz e ły k o w y , 3 — zw ój p r o th o - r a k a l n y w m c s o th o r a x , 4 — zw ój m e s o th o r a k a .n y , 5 — p r z e ł y k , 6 — p rz e w ó d p o k a r m o w y . G ą s ie n ic a w d r u g im o k r e s ie ro z w o jo w y m . A — w id o k z b o k u , B —
o d g r z b ie tu
nie ulega zmianie, natom iast w układzie można zauw ażyć przem ieszczenie ich ku przodowi.
Na ogół jednak można mówić o tendencji do zm niejszania się ich liczby i w ystępow ania na sam ym przodzie głowy, obok czułków. No.
u gąsienicy d e r e n i ó w k i Antispila w II, III i IV st. życia z każdej strony głowy znaleźć m ożna tylko jedną p arę przyoczek; jedno z nich leży na górnej, drugie na dolnej stronie na sa
m ym przodzie głowy (ryc. 2A). Gąsienice zaś p a s y n k ó w N epticulidae m ają obustronnie już tylko po jednym przyoczku (ryc. 2B).
Pięknego przykładu w pływ u życia w minach n a stru k tu rę głowy gąsienic m inujących do
starczają m otylki rodzaju Lithocolletis z rodzi
n y k i b i t n i k o w a t e Gracilariidae. G ąsieni
ce ich w dw u pierw szych okresach życia żerują w e w n ą t r z s k ó r k i l i ś c i różnych roślin liściastych, głównie drzew i krzewów, często w liściach w ierzb, dębów i topoli.
Taka m ina skórkow a w św ietle odbitym w y gląda jak biała, srebrzysta plam ka dostrzegal
n a na zielonym tle blaszki liścia. Jej barw a po
chodzi od pow ietrza nagrom adzonego w opróż
nionych kom órkach. M ina pod światło jest nie
widoczna. W tych dw u pierw szych okresach ży
cia gąsienice Lithocolletis karm ią się płynną zaw artością kom órek skórki.
Ich klinow ato zwężona i silnie spłaszczona głowa, pozbawiona szwu epikranialnego i po
siadająca blaszkow ate m andibulae o subtelnie piłkow anym brzegu, skierow ane ku sobie w płaszczyźnie poziomej, świadczy dobitnie o jej sk rajn y m przystosow aniu do pobierania pokarm u w specjalnie niziutkiej przestrzeni m inow ej (ryc. 5A).
Ale po drugiej w ylince, a więc w III okresie życia gąsienice opuszczają skórkę i przenoszą się w głąb blaszki liścia, karm iąc się zielonymi tkankam i. W związku z tym zm ienia się zasad
niczo w ygląd miny. P o stronie grzbietow ej li
ścia pow staje na nim niska w ypukłość o zielo
nej pow ierzchni z białym i nieregu larny m i na- kreśleniam i, porów nyw ana do m arm uru. Po stron ie zaś dolnej liścia dochodzi do w zdłużne
go sfałdow ania skórki (mina ptychonom).
247
Równocześnie dają się zauważyć zmiany w stru kturze gąsienicy. Np. jej giowa nie po
siada obecnie w ym ienionych powyżej cech spe
cjalnych, a przypom ina z budowy głowę gąsie
nic drążących w tkankach miękiszowych. Po
siada przy tym spory szew epikranialny, czym zbliża się do głów o stru k tu rze hypognatycznej (ryc. 5B). P ojaw iają się odnóża tułowiowe i po- suwki.
W przeobrażeniu Lithocolletis w ystępują więc dwie różne postacie larw alne, wobec czego mo
żna mówić o zjawisku nazw anym h y p e r m e - t a m o r f o z ą . Gąsienice Lithocolletis przeo
brażają się w minie w poczwarki, co u m inują
cych zdarza się w yjątkow o. Nie przeszkadza im w tym nagrom adzony w m inie kał, a znane są gatunki, żyjące np. w liściach dębowych, nic sobie nie robiące z rzekom ej szkodliwości od
chodów, skoro w nich w łaśnie tk a ją oprzęd poczwarkowy i tam się przeobrażają.
R y c . 5. A : G ło w a g ą s ie n ic y L ith o c o lle tis w I s ta d iu m ży c ia , w k tó r y m m i n u je w s k ó r c e liśc ia , B : ja k w y ż e j, a le w I I I s ta d iu m ży c ia , w k tó r y m k a r m i się m ię - k is z a m i. 1 — s u tu r a e p ic r a n ia lis , 2 — b r a k s u tu r a ,
3 — oczy
Życie w m inach w płynęło na narządy ruchu gąsienic. Gąsienice m o t y l i n i e m i n u j ą - c y c h m ają na tułow iu trzy pary nóg człono
wych a na odwłoku z reguły pięć par, tzw. po- suwek, a to na III, IV, V, VI i na segmencie analnym . Narządów tych używ ają do pełzania, a także do mocnego przym ocowyw ania ciała do podłoża. W tej drugiej czynności główną rolę pełnią posuwki. M ają one podeszwy uzbrojone jednostronnie szeregiem hakow atych pazurków o ostrzach skierow anych ku środkowi odwłoka.
O bejm ują one param i z obu stron część rośliny, np. brzeg liścia lub cienką łodyżkę i trzym ają ją mocno, jak w kleszczach. N aw et silny w strząs gałązek nie powoduje odpadania gą
sienic na ziemię.
Inaczej jest u m inujących. Na ich podeszwach znajdujem y stale odm ienny układ pazurków.
Najczęściej zam iast jednostronnie ułożonego szeregu pazurków ó ostrzach skierow anych ku stronie w ew nętrznej odwłoka, znajdujem y układ wieńcowy. P azurki leżą na obwodzie zam kniętej na ogół linii krzyw ej, kolistej lub eliptycznej, a ich ostrza skierow ane są na ze
w nątrz odwłoka. Takie uzbrojenie posuwek od
powiada w arunkom życia w minie. N atom iast układ um ożliwiający obejmowanie łodyżek nie mógłby być w minie w korzystany (ryc. 6).
Że przyczyną zmian w narządach ruchu są odmienne w arunki życia gąsienic w w yżartych przez nie przestrzeniach, dowodzą najlepiej gatunki motyli, których gąsienice spędzają swe życie w dwu środowiskach, tj. część życia w minie, a drugą część poza nią na powierzchni liści. Do takich należą np. p o c h w i k i Coleo- phoridae, k r z y w i k i Incurvariidae, c z u- p r z y k i Bucculatrigidae i inne.
Powyższe uogólnienie łatw o uzasadnić licz
nym i przykładam i. Tutaj jednak z konieczno
ści musi w ystarczyć jeden. Złożą się nań pewne szczegóły z rozwoju narządów ruchu, zaobser
wowane u gąsieniczek c z u p r z y k a k r u s z y n o w e g o B ucculatrix jrangulella Goeze.
R y c. 7. L iś ć k r u s z y n y n a t. w ie lk . z m in a m i c z u p r z y k a B u c c u \a tr ix fr a n g u le lla G o e re . 1 — część
s p i r a ln a m in y , 2 — część o d s e p a r o w a n a od s p i r a li R y c. 6. P o s u w k i O c n e r o s te m a p in ia r ie lla Z. A : p o s u w k i z V I s e g m e n tu o d w lo k ą , B : z s e g m e n tu a n a ln e g o . 1 — p o d e sz w a , 2 — p a z u r ‘ k , 3 — p a s b e z b ro d a w k o w y , 4 — ta r c z a a n a ln a . IV s t a d iu m ży cia , w s t a d iu m I i I I b r a k
p o s u w e k
35*
248
Jego m iny znaleźć można u nas od lipca po
cząwszy w liściach k r u s z y n y (Rham nus jrangula L.) i s z a k ł a k a (Rham nus cathar- tica L.) (ryc. 7). Są to m iny korytarzow e, zakła
dane w miękiszach zieleniowych. O ich kształcie d ają pojęcie ryc. 7 i 8. W yżarte korytarzyki w y
pełnia obficie kał, n ad ający części spiralnej m iny w ygląd czarnej plam ki. Gąsienica czu- przyka należy do czasowo m inujących; drąży w liściu chodnik przez trz y pierw sze okresy swego życia. Po drugim linieniu, pod koniec trzeciego okresu rozwojowego, przecina skórę w m inie (ryc. 8/4) i w ydostaje się na zew nątrz na dolną stronę liścia. Tam tk a płaski, jedw a
bisty, biały oprzęd, szczelnie przylegający brzegam i do pow ierzchni liścia, skręca podko- wiasto swe ciało i zwykle po dwóch dniach li
nieje. K arm iąc się w yjada w blaszce liścia dro
bne otw ory lub tzw. okienka, z pozostawioną w nich skórką górną. G dy dorośnie tk a swój w rzecionowaty, w zdłużnie żeberkow any kokon poczwarkowy. Można o niej powiedzieć, że ży
cie swe spędza w dwu różnych środowiskach.
R y c . 8. F r a g m e n t liś c ia k r u s z y n y z o p u sz c z o n ą m in ą c z u p r z y k a . 1 — c z ę ść s p i r a ln a m in y , 2 — część o d s e p a r o w a n a od s p i r a li , 3 — o s t a tn ie m ie js c e
p o b y tu g ą s ie n ic y , 4 — o tw ó r w y jś c io w y
W pierw szej połowie życia w minie, później na pow ierzchni blaszki liścia. W ty m drugim śro
dowisku zw raca się grzbietem w dół a pokarm m a nie przed głową, jak w minie, ale na pozio
mie swych stóp. Zm ieniają się więc w arunki jej życia. Na zm iany te zareagow ała stru k tu ra jej ciała a przede w szystkim narządy ruchu.
W dw u pierw szych okresach życia gąsienica c z u p r z y k a nie posiada ani nóg tułow io
wych, ani też posuwek na odwłoku. Je st bez- nożna, co wiążem y z w arun k am i życia w minie.
Jam a w m inie korytarzow ej jest na ogół tak niska, że poruszenie się w niej ruchem pełza
jącym , w ym agającym kolejnego wznoszenia się segm entów ciała ponad poziom, jest najczęściej u tru dnione a niekiedy w prost niemożliwe.
Zm niejsza się przez to znaczenie nóg a w zw ią
zku z ty m dochodzi do ich uw stecznienia lub naw et do całkowitego zaniku. Nie tylko gąsie
nica c z u p r z y k a , ale także np. gąsienice p a- s y n k ó w N epticulidae i d e r e n i ó w e k A n- tispilae pozbawione są nóg z tą różnicą, że nie tylko w młodości, ale przez całe swe życie, jakie spędzają w minach. B rak nóg nie p rze
szkadza im jed nak w pow olnym przesuw aniu się w w yżartych przez nie chodnikach. Pom oc
ne są w ted y w ypukłości segm entów ciała, po
w stające przez głębokie wcięcia międzyseg- m entalne. Nimi to odpychają się od ścian chod
nika. W ten sposób porusza się również gąsie
nica czuprzyka w młodości. Ale od trzeciego okresu życia począwszy, a więc od okresu, w którym ma opuścić minę i poruszać się po pow ierzchni liścia, następuje raptow na zmiana
R y c. 9. N a r z ą d y -ruchu g ą s ie n ic y c z u p rz y k a . A : n o g a m e s o th o r a k a ln a z p r z y lg a m i (1) od s tr o n y ty l n e j, B:
j a k w y ż e j a !e z b o k u , C : p o s u w k a z I I I o k re s u r o z w o jo w e g o , D : p o s u w k a z c z w a rte g o o k re s u , p : s t r o n a
p r z e d n ia
w stru k tu rze jej ciała. Oto m ieszkanka miny otrzym uje nagle trzy p ary nóg tułowiowych i w szystkie posuwki. A w ty m przypadku jej narządy ruchu m ają szersze zastosowanie, niż to je st u innych wolno żyjących gąsienic mo
tyli. Np. nogi prothorakalne, najkrótsze z tuło
wiowych, odgryw ają specjalną rolę w ostatnim okresie życia larw y. Snując nić przędną używa ich do tk an ia kokonu poczwarkowego; nim i np.
reg u lu je odstępy między sąsiadującym i z sobą
R y c. 10. G ło w y g ą s ie n ic y c z u p r z y k a B u c c u la tr ix A : w p ie r w s z y m o k re s ie ż y c ia b ez s z w u e p ic r a n ia ln e g o (1). B : w p ią ty m o k re s ie ż y c ia z d łu g im s z w e m e p i- c r a n i a ln y m (2). O b ie g ło w y w je d n a k o w y m p o w ię
k s z e n iu
żeberkam i w zdłużnym i. N atom iast nogi te nie biorą udziału w fun k cji przysuw ania się do po
w ierzchni blaszki liścia. Odnóża meso- i m eta- th o rak aln e m ają inne znaczenie. Na każdej no
dze, na ostatnim jej członie, prócz pazurka w y
stępu ją dw a lejkow ato ukształtow ane narządy, k tó re działają jak przylgi um ożliw iające gąsie
nicy przebyw anie na liściu w pozycji wiszącej (ryc. 9A, B). N arządy przylgow e w ystępują rów nież u gąsienic rodzaju Antispila, ale m ają u nich zupełnie inną stru k tu rę i zastosowanie.
Jak już wspomniano, gąsienice czuprzyków prócz nóg tułowiowych m ają 5 p ar posuwek.
Z nich cztery pierw sze m ają po 8 pazurków ułożonych na każdej posuwce w dw u grupach (ryc. 9). Być może, część podeszwy posuwki leżąca między pazurkam i działa jak przylga.
Powyżej wspom niano już, że od czwartego okresu rozwojowego poczynając, gąsienica Buc- culatrix znajduje pokarm nie przed swą głową, jak to miało miejsce gdy żyła w minie, lecz na poziomie swych stóp. W związku z tym można zauważyć zm iany w stru k tu rze jej głowy (ryc.
10). Zam iast głowy prognatycznie zbudowanej otrzym uje ona po drugim linieniu i dalszych głowę o budowie ortognatycznej, dostosowaną do korzystania z pokarm u umiejscowionego pod stopami.
Wpływ w arunków zew nętrznych na budowę ustroju zwierzęcego można obserwować na gą
sienicach wielu gatunków m otyli m o l o w - c ó w. Reagują one w szczegółach różnie, to sil
niej to słabiej, zależnie od sposobu drążenia m iny i od długości przebyw ania w niej, ale rea
gują zawsze.
249
Z B IG N IE W iK A W EC K I (W a rsz a w a )
UCHW AŁY SPRZED W IE K U , CZYLI ZAPOCZĄTKOW ANIE NOW OCZESNEJ OCHRONY PRZYRODY W POLSCE
J a k n a jb a r d z ie j s łu s z n ie n a z w a n o j e „ c h lu b ą k u l t u r y p o ls k ie j” W . S z a f e r 1932). O ja k ie to u c h w a ły c h o d z i? O tóż o u c h w a ły , k tó r e w d n iu 5 p a ź d z ie r n ik a 1868 r. p o d ją ł n a jw y ż s z y s a m o rz ą d o w y o r g a n ó w c z e sn eg o z a b o ru a u s tr ia c k ie g o S e jm g a lic y js k i o b r a d u j ą cy w e L w o w ie .
U c h w a ły te d o ty c z y ły lic z n y c h g a tu n k ó w z w ie rz ą t, z k tó r y c h d w a b y ły w ó w c z a s n a w y g in ię c iu w P o ls c e (k o zica i św is ta k ), n ie k tó r e z o s ta ły u z n a n e za n ie z w y k le p o ż y te c z n e d la g o s p o d a r s tw a k ra jo w e g o (liczn e g a tu n k i p ta k ó w i w s z y s tk ie g a tu n k i n ie to p e rz y ), p t a k i ś p ie w a ją c e c h c ia n o c h ro n ić a w ię c z a c h o w a ć z m o ty w ó w u c z u c io w y c h , j a k o u m ila ją c e ży cie czło w ie k a .
W ó w c z e s n y c h w a r u n k a c h z idw u p r o je k to w a n y c h U s ta w 'u z y s k a ła p o n ie s p e łn a r o k u (19 lip c a 1869 r.) z a tw ie rd z e n ie w ła d z w ie d e ń s k ic h ty lk o je d n a , m ia n o w ic ie ta , k tó r a d o ty c z y ła c a łk o w ite j o c h ro n y ś w is ta k ó w i k o zic. D r u g a n a to m ia s t, n ig d y s a n k c j i w ła d z n ie o tr z y m a ła , m im o d łu g o le tn ic h s t a r a ń . O b y d w ie U s ta w y b y ły n a o w e c zasy b a rd z o d a le k o id ą c e i n o w a to r s k ie . T a k sz e ro k ie j o c h ro n y z w ie rz ą t n ie m ia ło w ó w c z a s ż a d n e p a ń s tw o w ś w ie c ie , s tą d te ż , b y ć m o że w y w o d z i się je d y n i e p o ło w ic z n y s u k c e s , k tó r y i ta k z a s łu g u je n a j a k n a jw y ż s z ą u w a g ę i ja k n a jw y ż s z e u z n a n ie .
U c h w a le n ie p r z e z S e jm o b y d w u ty c h U s ta w s t a n o w i n ie w ą tp l iw ie p o c z ą te k n o w o c z e sn e j o c h ro n y p rz y r o d y i je j z a so b ó w w P o ls c e . N ie z a tw ie r d z o n a u s ta w a o o c h ro n ie p ta k ó w i n ie to p ? rz y m ia ła m o że b a r d z ie j o g ra n ic z o n e z n a c z e n ie , b o o d n o sz ą c e się ty lk o do części k r a j u , d r u g a n a to m ia s t u s ta w a , o o c h ro n ie ś w is ta k ó w i k o z ic m i a ła z n a c z e n ie o g ó ln o p o ls k ie , co z o sta ło p o d k r e ś lo n e z t r y b u n y s e jm o w e j (poseł K . G r o c h o l s k i ) p rz e z s tw ie rd z e n ie , że z w ie rz ę ta te n ig d z ie in d z ie j n ie ż y ją w P o ls c e , p o z a T a tr a m i.
Z a s łu g ę p o d ję c ia p r z e z S e jm ty c h u c h w a ł m u s im y w p ie r w s z y m rz ę d z ie p r z y p is a ć d w ó m lu d z io m , a to k s. d r E u g e n iu s z o w i J a n o c i e i p ro f e s o ro w i U n iw . J a g ie ll. d r M a k s y m ilia n o w i N o w i c k i e m u .
D r E. J a n o t a , filo lo g , p ó ź n ie js z y p ro f e s o r U n iw e r s y t e tu w e L w o w ie , u w a ż a n y j e s t za p ie rw s z e g o t a t e r n ik a w r a z z k s. J ó z e f e m S to la rc z y k ie m . D ru g im je g o p r y w a tn y m z a in te r e s o w a n ie m (o f ic ja ln y m b y ła
g e r m a n is ty k a , w z a k re s ie k tó r e j b y ł u z n a n y m a u to r y te te m ) b y ło u m iło w a n ie z w ie rz ą t. W la ta c h p ó ź n ie j
szy ch z a ło ż y ł on G a lic y js k ie T o w a r z y s tw o O c h ro n y Z w ie rz ą t, b y ł ta k ż e a u to r e m w ie lu p u b li k a c ji o c h a r a k t e r z e p o p u la r n o n a u k o w y m o z w ie rz ę ta c h .
P o s ta ć M a k s y m ilia n a S iła N o w ic k ie g o , z n a n a je s t d o b rz e p o ls k im p r z y r o d n ik o m z lic z n y c h je g o ż y c io r y s ó w i a r t y k u łó w o g ła s z a n y c h r ó w n ie ż w e „W szech - ś w ie c ie ” . B y ł to u c z o n y o b a rd z o s z e ro k ic h p e r s p e k ty w a c h , z n a k o m ity w y c h o w a w c a , g o rą c y p a tr io t a i ż a r liw y s p o łe c z n ik , k tó r e m u w ie le d z ie d z in n a u k i (szcze-
R yc. 1. M a k sy m ilia n N o w ick i (1826— 1890)
250
g o ln ie f iz jo g r a f ia , e n to m o lo g ia i ic h tio lo g ia ) i p r a k t y k i (o c h ro n a ro ś lin , ry b a c tw o ) t a k w ie le m a do z a w d z ię c z e n ia , je d e n z n ie lic z n y c h z o o lo g ó w , k tó r e g o z a z a s łu g i z o o lo g ic z n e u czczo n o p o m n ik ie m .
P o d c z a s g d y J a n o t a z n a ł T a t r y ju ż od r o k u 1846, N o w ic k i z n a la z ł s ię w n ic h p o r a z p ie r w s z y d o p ie ro w r o k u 1864, w trok p o o b ję c iu w K r a k o w ie k a te d r y u n iw e r s y te c k ie j.
T a je g o p ie r w s z a w y p r a w a w T a tr y z d e te r m in o w a ła n a w ie le l a t k i e r u n e k je g o z a in t e r e s o w a ń n a u k o w y c h i społeczsnych i o n a te ż z a d e c y d o w a ła o lo s ie ś w is ta k ó w i k o z ic ta t r z a ń s k ic h .
R y c . 2. J ę d r z e j W a la (1820— 1896). R y s o w a ł n a d rz e w ie W. E lia sz , d r z e w o r y t z p r a c o w n i J . M in h e y m e r a
z r . 1866
G d y N o w ic k i z o r ie n to w a ł się, że ty m d w o m g a t u n k o m z w ie r z ą t z a g r a ż a ś m ie r t e ln e n ie b e z p ie c z e ń s tw o , w s p ó ln ie z J a n o t ą r o z w in ą ł n ie p r a w d o p o d o b n ie w p r o s t e n e rg ic z n ą d z ia ła ln o ś ć d la ic h o c h ro n y . W c ią g u p ię c iu l a t (1864 d o 1869), k tó r e u p ły n ę ło od z a z n a jo m ie n ia się z z a g a d n ie n ie m do o s ta te c z n e g o z r e a liz o w a n ia o c h ro n y ś w is ta k ó w i ko zic, u k a z a ło się w ie le a r ty k u łó w , b r o s z u r , r o z p r a w i p r a c n a u k o w y c h p o ś w ię c o n y c h te j s p r a w ie , n a ś w ie tlo n o j ą n a w ie lu z e b r a n ia c h to w a r z y s tw n a u k o w y c h w ie d e ń s k ic h i p o ls k ic h , sp o w o d o w a n o a k c j ę w ła d z k o ś c ie ln y c h z a ró w n o p o p o ls k ie j, j a k i p o p o łu d n io w e j s t r o n ie T a t r , a p rz e d e w s z y s tk im z d o b y to g o r ą c y c h s p r z y m ie r z e ń c ó w w ś r ó d lu d n o ś c i m ie js c o w e j z a ró w n o p o ś r ó d in te lig e n c ji, j a k i p o ś r ó d g ó ra li.
B e z c e n n e z a s łu g i w p r a k ty c z n e j r e a liz a c ji o c h ro n y ś w is ta k ó w i k o z ic p o ło ż y li d w a j p r z e w o d n ic y t a t r z a ń sc y , a to J ę d r z e j W a l a s ta r s z y i M a c ie j S i e c z k a . B y li o n i p ie r w s z y m i s t r a ż n ik a m i, p o c z ą tk o w o o p ła c a n y m i g łó w n ie p r z e z N o w ic k ie g o i J a n o t ę z ic h s k r o m n y c h śro d k ó w , p ó ź n ie j p rz e z T o w a r z y s tw o T a tr z a ń s k ie . J e d n a k ż e , w y n a g ro d z e n ie , k tó r e o tr z y m y w a li, n ie s ta ło w ż a d n e j p r o p o r c ji do w y s iłk ó w i z a p a łu , z j a k i m się d o te j a k c ji o d n o sili. Ic h w ie lk i o so b is ty a u to r y te t w ś r ó d lu d n o ś c i g ó r a ls k ie j (sam i b y li p o p rz e d n io z n a k o m ity m i s tr z e lc a m i p o lu ją c y m i n a k o z ic e i w r o g a m i ś w is ta k ó w ), n ie z w y k ła p ra w o ś ć , o d w a g a i z n a k o m ita
® n ajo m o ść g ó r, b y ły c z y n n ik a m i, k t ó r e w p ie r w s z y m o k r e s ie o c h ro n y ś w is ta k ó w i k o zic n ie w ą tp liw ie z a d e c y d o w a ła o p o w o d z e n iu a k c ji p o d ję te j p rz e z N o w ic k ie g o i J a n o tę . J a k s łu s z n ie z a u w a ż o n o , o c h ro n a ty c h z w ie r z ą t s t a ła s ię d la W a li i S ie c z k i n ie ty lk o s p r a w ą o b o w ią z k u , a le ic h a m b ic ji i h o n o ru (R e y c h m a n 1946).
A k c ja o c h ro n y ty c h d w u g a tu n k ó w z w ie rz ą t t a t r z a ń s k ic h s p o t k a ła się z ż y w y m o d d ź w ię k ie m ró w n ie ż po p o łu d n io w e j s t r o n ie T a t r , ta m je d n a k ż e , n ie u d a ło s ię aż do o k r e s u p o I I w o jn ie ś w ia to w e j p rz e p r o w a d z ić c a łk o w ic ie o c h ro n y k o zic, n a k tó r e „ le g a ’.n ie ” p o lo w a n o i w o k r e s ie p r z e d p ie r w s z ą w o jn ą ś w ia to w ą i n a w e t w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m .
Je s z c z e je d e n m o m e n t z a s łu g u je n a p o d k r e ś le n ie w z w ią z k u z a k c ją o c h ro n y k o zic i ś w is ta k ó w . O tóż J ę d r z e j W a la b ę d ą c w P ie n i n a c h w 1864 r . z N o w ic k im , p o w o łu ją c s ię n a a k c ję N o w ic k ie g o i J a n o ty w o b ro n ie kozdc i ś w is ta k ó w , s p r z e c iw ił s ię sta n o w c z o w y ła p y w a n iu p r z e z N o w ic k ie g o p ię k n e g o , d z is ia j w P o ls c e c h ro n io n e g o m o t y la n ie p y l a k a a p o llo , a r g u m e n t u j ą c , że: k a ż e c ie n a m p a n o w ie n ie tę p ić k o zic i ś w is ta k ó w a s a m i c h c e c ie „co do n ó ż k i” w y ło w ić
„ h a p o lk a ” , k tó r e g o n ie z o s ta n ie „ n a w e t n a ro z p ło d e k ”.
Z d a r z e n ie t o św ia d c z y , że z ro z u m ie n ie id e i o c h ro n y p r z y r o d y w o w y m c z a sie s ta ło się g łę b s z e u n ie - rw y k sz ta łc o n e g o (n a w e t, j a k o ty m św ia d c z y J a n o t a (1866), n ie p iś m ie n n e g o ) g ó r a la , p r z e w o d n ik a t a t r z a ń s k ie g o J ę d r z e j a W a li, n iż b y ło ono n a w e t u z n a k o m i
te g o u c z o n e g o , p r o f e s o r a U n iw e r s y t e tu J a g ie llo ń s k ie g o M . N o w ic k ie g o . N ie p o m n ie js z a ją c o c z y w iśc ie z a słu g i in i c ja t y w y N o w ic k ie g o , m u s im y s tw ie rd z ić , że p o s t a w a J ę d r z e j a W a li w y s ta w ia j a k n a jle p s z e ś w ia d e c tw o k u l t u r z e lu d u p o ls k ie g o , w o so b ie je g o n ie - u c z o n e g o , n ie m n ie j z n a k o m ite g o p r z e d s ta w ic ie la .
M a m y o b e c n ie w P o ls c e sz e ro k o r o z b u d o w a n ą u s t a w o w ą o c h ro n ę p r z y r o d y i j e j z a so b ó w . W p r a k t y c e n ie z a w s z e m o ż e w s z y s tk o s ię to c z y ta k , ja k b y te g o so b ie ż y c z y li i J a n o t a i N o w ic k i i W a la , ró w n ie ż je ś li id z ie 0 m o ż liw o śc i i z a k r e s p r a c n a u k o w y c h p o d e jm o w a n y c h w T a tr a c h , i n iż b y so b ie te g o ż y c z y li w ie lc y k o n ty n u a to r z y id e i s w y c h p o p rz e d n ik ó w , n ie z a p o m n ia n y M a r ia n R a c i b o r s k i , c z y g łó w n y s z e r m ie r z t e j id e i w X X w . p r o f e s o r W ła d y s ła w S z a f e r . P a tr z y m y j e d n a k z u fn o ś c ią w p rz y s z ło ś ć , n ie z a p r z e s ta ją c w y s iłk ó w d la z re a liz o w a n ia w s z y s tk ic h p o s tu la tó w d la d o b r a n a u k i, s p o łe c z e ń s tw a o b e c n ie ż y ją c e g o i p o to m n o śc i.
W y ty c z n e d la d a ls z e j d z ia ła ln o ś c i w z a k r e s ie o c h r o n y p r z y r o d y i j e j z a so b ó w i je j s e n s c e ln ie o k r e ś l i ł W . S z a fe r . „ N ie p o m n ie js z a ją c w n ic z y m a m b itn y c h d ą ż e ń w sp ó łc z e s n e g o c z ło w ie k a -z d o b y w c y do p o z n a n ia 1 b a d a n ia K o s m o s u , p r a g n ie m y je d n a k ż e n a d e w s z y s tk o m o b iliz o w a ć lu d z i do ta k ie g o w y s iłk u w p r a c y n a u k o w e j i te c h n ic z n e j, k t ó r y b y z a p e w n ił t u t a j n a Z iem i d z iś i w p rz y s z ło ś c i b y t i sz c z ę ś c ie d la w s z y s tk ic h ” .
251
JE R Z Y J . L I P A (P o zn ań )
FLORA I FAUNA JEZIORA BAJKAŁ
FLORA B A JK A ŁU
B a d a n ia n a d f l o r ą B a jk a ł u ro z p o c z ę ły s ię s to s u n k o w o p ó źn o , a z a p o c z ą tk o w a li j e W is lo u c h (1924), M e y e r (1930) i Y a s n its k y (1931, 1956). W o tw a r ty c h w o d a c h i z a le w a c h B a jk a ł u w y k r y to 596 g a tu n k ó w g lo n ó w ( ta b e la 1), z k tó r y c h p rz e s z ło 100 g a tu n k ó w j e s t e n d e m ita m i.
T a b e l a 1
L ic z b a g a tu n k ó w g lo n ó w w y k a z a n y c h z B a jk a ł u
G ru p a glonów Ilość gatunków
Cyanophyta 73
Rodophyta 2
Chrysophyta 12
Bacillariophyta 334
Xantophyta 5
Pyrrhophyta 7
Euglenophyta 3
Chlorophyta 130
Charopliyta 3
569
C y a n o p h y ta r e p r e z e n to w a n e s ą p rz e z 73 g a tu n k i, z k tó r y c h w o tw a r t y m B a jk a l e n a jlic z n ie j w y s tę p u j ą A n a b e n a jlo s a ą u a e (L in g b .), A . la m m e r m a n ii R ic h t., A . sp ir o id e s K e ld ., G le o tr ic h ia e c h in u la ta L . G a tu n k i t e p o ja w ia j ą się c zęsto w m a s o w y c h ilo ś c ia c h , w w y n ik u czego w o d a w p o b liż u b rz e g ó w „ z a k w ita ” . W śró d b e n to n ic z n y c h C y a n o p h y ta n a jw a ż n ie js z y m i s ą S tr a to - n o sto c v e r r u c o s u m (V au ch .) i T o ly p t h r i x d is to r ta (D an.).
C h r y s o p h y ta r e p r e z e n to w a n e są p rz e z 12 g a tu n k ó w , z te g o w o tw a r t e j to n i p o s p o lity j e s t D in o b r y o n c y lin - d r ic u m Im h . i D. d iv e r g e n s Im h . W śró d b e n to n ic z n y c h g a tu n k ó w in t e r e s u j ą c y j e s t T e tr a s p o r o p s is r e tic u la ta M e y e r m a ją c y p o s ta ć s z e r o k ie j (5— 15 cm ), n ie o k re ś lo n e g o k s z t a łtu b ło n k i p r z y r o ś n ię te j do k a m ie n i
ste g o d n a .
O k rz e m k i B a c iU a r io p h y ta -D ia to m e a s ą n a jl ic z n i e j
sz ą g r u p ą g lo n ó w w B a jk a le . I c h lic z b a s ię g a 334 g a tu n k ó w , z teg o 33°/o to g a tu n k i e n d e m ic z n e . T w o rz ą c g łó w n ą m a s ę p la n k to n u w o t w a r t e j to n i, o k rz e m k i o d g r y w a ją o lb r z y m ią r o lę w p ro d u k ty w n o ś c i je z io ra . O k o ło 2/3 e p if itn y c h i d e n n y c h o k r z e m e k B a jk a ł u w y s tę p u je ta k ż e w w o d a c h E u ro p y . J e d n a k ż e n a jb a r d z ie j lic z n e g a tu n k i o k r z e m e k w B a jk a l e są g a tu n k a m i e n d e m ic z n y m i n p . M e lisia b a ic a le n sis, C y c lo te lla baica- le n s is l u b C. m in u ta .
P e r id in e a z n a n e s ą z 7 g a tu n k ó w , z k tó r y c h w ię k szo ść j e s t e n d e m ic z n a d la B a jk a ł u . N a jw ię k s z e z n a cz e n ie m a j ą G y m n o d i n iu m b a ic a le n s e A n t. i G. co e- r u le u m A n t., k tó r e r o z w ij a ją s ię m a s o w o w c z e s n ą w io s n ą , p o d lo d e m . W io s n ą i je s ie n ią w m a s o w y c h ilo ś c ia c h r o z w ij a się P e r id in iu m b a ic a le n se K is s e l e t Z v e tk o v i C e r a tiu m h ir u n d in e lla M u li.
C h lo r o p h y ta w y s tę p u j ą w 130 g a tu n k a c h , z k tó r y c h 30 j e s t e n d e m ita m i. W ś ró d V o lv o c in e a e z n a n y m e n d e m ic z n y m g a tu n k ie m j e s t S w a r ts c h e w s k ie l la h e m is - p h a e ric a (M ey er). B a rd z o p o s p o lity m g a tu n k ie m w to
n i je s t C h lo r e lla v u lg a r is B e y e r ż y ją c a w sy m b io z ie z g ą b k a m i i n a d a ją c a ic h c ia łu ja s n o z ie lo n y k o lo r.
C ie k a w ą g r u p ą s ą T e tr a sp o ra c e a , a z w ła sz c z a T e - tra sp o ra lu b r ic a A ., k tó r a w p o s ta c i c ie n k ic h i g r u b y c h r u r o d łu g o śc i do 150 c m i sz e ro k o śc i do 50 cm p o r a s ta g ę sto k a m ie n ie w s t r e f i e lito r a ln e j n a g łę b o k o ś c i 1— 3 m e tró w .
S z c z e g ó ln ie w a ż n e z n a c z e n ie w f ito b e n tó s ie m a p r z e d s ta w ic ie l C h a e to p h o ra c e a e — D r a p a r n a ld ia b a i
c a le n s is M e y e r, k tó r a tw o rz y m a łe k r z a c z k i o w y so k o ś c i 15— 35 cm (ry c . 1).
B a k te r ie są b a rd z o lic z n e w w o d z ie B a jk a łu . W o t
w a r te j to n i s p o ty k a s ię do m ilio n a k o m ó r e k w 1 c m 3
R yc. 1. B a jk a l s k i g lo n D r a p a r n a ld ia b a ic a le n sis a w s t r e f i e li to r a ln e j o b s e r w o w a n o s e tk i m ilio n ó w b a k t e r i i n a 1 c m 2 d n a. R e p r e z e n t u ją o n e ró ż n e g r u p y e k o lo g ic z n e i b io lo g ic z n e m . in . n it r y f i k u ją c e , a ta k ż e p r z y s w a j a ją c e a z o t m . in . A z o to b a c te r i C lo s tr id iu m p a s te u r ia n u m . L ic z n ie w y s tę p u j ą ta k ż e d ro ż d ż e .
S p o śró d ro ś lin k w ia to w y c h o k o ło 20 g a tu n k ó w w y s t ę p u j e w z a le w a c h B a jk a ł u . S ą to p r z e d s ta w ic ie le ro d z a jó w : P o ta m o g e to n , M y r io p h y llu m , C e r a to p h y llu m , S a g itta r ia , S c ir p u s , L e m n a , P h r a g m ite s , S p a r g a n iu m , N u p h a r , P o ly g o n u m i in n e . W o tw a r t y m B a jk a le w y s t ę p u ją ty lk o d w a g a tu n k i, k tó r e r o s n ą n a p ia s z c z y s t y m d n ie li to r a lu . W o tw a r te j w o d z ie s p o ty k a się ta k ż e p o r o s t C o lle m a r a m e n s k ii F le n k , k tó r y tw o rz y g ę s te ro z g a łę z ie n ia n a k a m ie n ia c h .
FA U N A B A JK A ŁU
F a u n a B a jk a ł u j e s t b o g a ta (1219 g a tu n k ó w ) i w y - isoce sw o is ta , g d y ż 82% p o z n a n y c h g a tu n k ó w to e n d e - m ity .
P ie r w o t n ia k i s ą lic z n ie r e p r e z e n to w a n e w f a u n ie B a jk a ł u , z n a le z io n o d o ty c h c z a s 317 g a tu n k ó w . S ą
252
T a b e l a 2
L ic z b a g a tu n k ó w w p o s z c z e g ó ln y c h g r u p a c h z w ie rz ą t z a m ie s z k u ją c y c h B a jk a ł
Liczba W tym
gatunków endemitów
Protozoa — pierwotniaki 317 90
Porifera — gąbki 10 6
Coelenterata — jamochłony 2 1
Turbellaria — wirki 90 90
Trematoda — przywry 18 6
Cestoda — tasiemce 12 —
Nematoda — nicienie 18 10
Acanthocephala — kolcogłowy 3 2
Rotatoria — wrotki 48 5
Polychaeta — wieloszczety 1 1
Oligochaeta — skąposzczety 62 45
Hirudir.ea — pijawki 17 10
Bryozoa — mszaki 5 1
Arthropoda 4S0 363
w tym Gammaridae — kiełże (240) (239)
Tardigrada — niesporczaki 1
Mollusca — mięczaki 84 56
Pisces — ryby 50 23
Mammalia — ssaki 1 1
1219 710
w ś ró d n ic h w o ln o ż y ją c e f o r m y o ra z p a s o ż y tu ją c e w s ta w o n o g a c h , n a r y b a c h itp . A u to r a r t y k u ł u w o k r e s ie p r a c y n a d B a jk a łe m o p is a ł sz?ść n o w y c h p i e r w o tn ia k ó w p a s o ż y tu ją c y c h w o w a d a c h i k ie łż a c h .
W b a d a n iu g ą b s k d u ż e z a s łu g i p o ło ż y ł D y b o w sk i.
O p is a ł o n m . in . n o w ą ro d z in ę L u b o m ir sk.iid.ae o b e j
m u ją c ą r o d z a j e : L u b o m ir s k ia , S w a r ts c h e w s k ia i B a ic a -
R y c. 2. B a jk a l s k a g ą b k a L u b o m ir s k ia b a ic a le n sis lo s p o n g ia . L u b o m ir s k ia b a ic a le n s is D y b ., n a z w a n a n a cześć r o d z in y L u b o m ir s k ic h , m a ja s n o z ie lo n e g a łą z k i o d łu g o ś c i 60— 70 c m (ry c . 2). I n t e r e s u j ą c e j e s t d u ż e p o d o b ie ń s tw o ( k o n w e rg e n c ja ) m ię d z y b a jk a l s k i m i L u - b o m ir s k iid a e a g ą b k a m i M e ts c h n ik o v ia z M o rz a K a s
p ijs k ie g o . »
Do n a jc i e k a w s z e j n ie w ą tp l iw ie g r u p y z w ie r z ą t B a j k a ł u n a le ż y z a lic z y ć k ie łż e G a m m a r id a e . Z 240 z n a n y c h g a tu n k ó w a ż 239 to e n d e m ity . O g ro m n e z a s łu g i w ic h b a d a n iu p o ło ż y ł D y b o w s k i, k tó r y z a p o c z ą tk o w a ł s tu d i a n a d n im i. Z n a n e m u 97 g a tu n k ó w (o p isa n e w o lb r z y m ie j w ię k s z o ś c i p r z e z n ieg o ) z a lic z y ł p r o w iz o ry c z n ie do je d n e g o r o d z a j u G a m m a r u s (o b e c n ie z n a n e są 34 r o d z a je ). W a rto z a z n a c z y ć , że b a jk a l s k i e g a t u n k i k ie łż y s ta n o w ią 1/3 z n a n y c h n a św ie c ie g a tu n k ó w z te g o r z ę d u .
B a jk a l s k ie k ie łż e s ą n ie z w y k le ró ż n o r o d n e p o d w z g lę d e m k s z t a łtu , b a r w y c ia ła i w ie lk o ś c i. N a jm n i e j
s z e g a t u n k i są n ie m a l m ik ro s k o p o w e j w ie lk o ś c i, n a to m ia s t n a jw ię k s z e s i ę g a ją 8 c m n ie lic z ą c p r z y d a tk ó w , n p . G a r ja je w ia c a b a n is c i D yb. (ry c . 3).
R y c . 3. B a jk a l s k ie k ie łż e : 1 — G a r ja je w ia sa r si o d ł u g ości do 60 m m ; 2 — G a r ja je w ia c a b a n is c i o d łu g o ś c i
do 80 m m
Z n a c z e n ie k ie łż y w p r o c e s a c h b io lo g ic z n y c h B a jk a łu j e s t b a r d z o d u że. C z ę ść z n ic h o d ż y w ia s ię g n iją c ą s u b s t a n c j ą o r g a n ic z n ą , in n e n a p a d a j ą n a m a łe b e z k rę g o w ce i ry b y . W lic z n y c h p r z y p a d k a c h k ie łż e są p o w a ż n y m i s z k o d n ik a m i, g d y ż o b ja d a j ą n ie m a l do k o śc i r y b y c h w y ta n e w s ie c i p rz e z ry b a k ó w . W y s ta ro z y p o w ie d zieć , że ic h z a g ę sz c z e n ie s ię g a c zęsto 30 000 s z tu k n a 1 m 2. Z d r u g ie j j e d n a k s tr o n y k ie łż e to g łó w n y , a c z ę sto i je d y n y , p o k a r m d la w ie lu g a tu n k ó w r y b .
R y b y , p o d o b n ie j a k k ie łż e , r ó w n ie ż s ta n o w ią s w o is tą d la E a j k a ł u f a u n ę . D o ty c z y to z w ła sz c z a g ło w a c z o - w a ty c h C o tto id a e , g d y ż z 25 g a tu n k ó w z n a n y c h w B a j k a le , 23 j e s t e n d e m ita m i (ry c. 4).
O g ó łe m s tw ie rd z o n o w B a jk a l e o b e c n o ść 50 g a tu n k ó w r y b z 9 ro d z in . R ó w n ie ż i w b a d a n iu r y b d u ż e z a s łu g i p o ło ż y ł D y b o w s k i. B a d a ją c e n d e m ic z n ą ro d z in ę g o łc m ia n k o w a ty c h (C o m e p h o r id a e ) w y k a z a ł, że je j p r z e d s ta w ic ie le n ie s k ł a d a ją ik r y , le c z że s ą to g a t u n k i ż y w o ro d n e : s a m ic e r o d z ą 2— 3 ty s ię c y n a r y b k u , po c z y m g in ą .
N a jc e n n ie js z ą ło w n ą r y b ą B a j k a ł u j e s t s ły n n y o m u l C o r e g o n u s a u tu m n a li s m ig r a to r iu s (ry c . 5). D o jrz a ło ść p łc io w ą o s ią g a o n w p ią t y m — sió d m y m r o k u ż y c ia : w ty m c z a s ie m ie rz y do 30 om d łu g o ś c i a c ię ż a r je g o c ia ła w y n o s i 300— 450 g. S ta r e o k a z y (trz y n a s to le tn ie ) o s ią g a ją d łu g o ś ć 50 c m i c ię ż a r do 3 kg.
K ilk a d z ie s i ą t l a t te m u o m u l b y ł w y ją tk o w o lic z n y w B a jk a le , n p . r e k o r d o w e p o ło w y w la t a c h 1937— 1951 w y n o s iły 60— 80 ty s ię c y c e tn a ró w . N ie s te ty , w s k u te k b łę d n e j g o s p o d a r k i r y b n e j ( n a d m ie r n e p o ło w y ) p o g ło w ie o m u la z m n ie js z a ło s ię g ro ż ą c n a w e t w y g in ię c ie m g a tu n k u . O b e c n ie p r o w a d z i s ię in te n s y w n e z a r y b ie n ie B a jk a ł u .
W a r to z a z n a c z y ć , ż e o m u l s ta n o w i g łó w n e i w y -
I. D Z IE W IĘ Ć S IŁ B E Z L O D Y G O W Y , C a rlin a a c a u lis F o t. J . S iu d o w s k i
253
R yc. 4. G ło w a c z o w a te B a jk a ł u ; 1 — G o ło m ia n k a m a ła C o m e p h o r u d y b o w s k ii, k o r o tu . 10— 16 cm ; 2 — C o t- to c o m e p h o r u s g r e w in k i i (D yb.), 10—12 cm ; 3 — B a tr a - c h o c o ttu s b a ic a le n sis (D yb.), do 20 c m ; 4 — P r o c o ttu s
je i tt e le s i (D yb.) do 18 cm
ją t k o w e d a n ie n a u ro c z y s ty c h p r z y ję c ia c h w I r k u c k u ł u b n a d B a jk a łe m . J e g o m ię so o d z n a c z a s ię b o w ie m n ie z w y k le d e lik a tn y m s m a k ie m r ó ż n ią c y m go od in n y c h r y b . W e d łu g in n e g o p o ls k ie g o b a d a c z a S y b e rii — J . C z e r s k i e g o o m u l p r z e d o s ta ł s ię do B a jk a ł u w c z w a rto r z ę d z ie z O c e a n u L o d o w a te g o s y s te m e m r z e k J e n i s e j i A n g a r ą .
S m a c z n ą r y b ą B a j k a ł u j e s t lip ie ń s y b e r y js k i T h y - m a llu s a r c tic u s b a ic a le n sis, p o ła w ia n y w ilo śc i 4 ty s . to n ro c z n ie . W B a jk a l e r e p r e z e n to w a n e są ta k ż e je s io - tr o w a t e ( je s io tr s y b e r y js k i A c ip e n s e r b aeri); m a k s y m a ln y c ię ż a r do 115 k g i d łu g o ś ć 120— 180 cm .
S s a k i r e p r e z e n to w a n e s ą ty lk o p rz e z je d e n g a tu n e k f o k i b a jk a l s k ie j P h o c a h is p id a e s ib iric a z w a n a n e r p ą (ry c . 6). J e s t to d ość d u ż e z w ie rz ę o d łu g o śc i c ia ła do 165 c m i c ię ż a rz e do 130 k g . F o k a ro z p r z e s tr z e n io n a j e s t w c a ły m B a jk a le , a le n a jw ię k s z e je j s k u p ie n ia s ą
H y c . 6. B a jk a ls k a f o k a z w a n a n e r p ą P h o ca h is p id a e sib iric a , d łu g o ś c i do 165 cm . w a g a do 130 k g
w m ie js c a c h o s ło n ię ty c h od w ia tr u . D o jrz a ło ść p łc io w ą n e r p y o s ią g a ją w c z w a r ty m r o k u ży cia .
N e rp a je s t z w ie rz ę c ie m ło w n y m , g d y ż je j f u t r o k o lo r u s r e b r z y s to - s z a r e g o z o d c ie n ie m ż ó łty m cieszy się d u ż y m p o w o d z e n ie m w p rz e m y ś le f u t r z a r s k im . N a p r z y k ła d e k ip a s p o r to w a Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o n a I g r z y s k a Z im o w e w y p o s a ż o n a j e s t w k u r t k i i c z a p k i z n e r p y .
S T E F A N W IT O L D A L E X A N D R O W IC Z (K ra k ó w )
CZERW ONA ŚCIANKA W CZERNEJ KOLO KRZESZOW IC
N a o b s z a r z e p o ło ż o n y m n a p ó łn o c od K rz e s z o w ic i R u d a w y w y s tę p u ją w a p ie n ie i d o lo m ity p a le o z o ic z n e w ie k u d e w o ń s k ie g o i d o ln o k a r b o ń s k ie g o . B u d u ją o n e a n ty k l in a l n e w y p ię tr z e n ie z w a n e g rz b ie te m d ę b n ic k im i s ą częścio w o p r z y k r y te p r z e z o s a d y tr ia s o w e i j u r a j s k ie . D o b re o d s ło n ię c ia s k a ł p a le o z o ic z n y c h z n a jd u j ą s ię w z b o c z a c h d o lin e k : S z k la r k i, R a c ła w k i, E lia s z ó w - k i i C z e rn k i, a ta k ż e w s z e r e g u c z y n n y c h i o p u sz c z o
n y c h k a m ie n io ło m a c h . O m a w ia n e w a p ie n ie i d o lo m ity (różnią się w y r a ź n ie od b ia ły c h , s k a lis ty c h w a p ie n i j u r a j s k ic h , d z ię k i w y r a ź n e m u u ła w ic e n iu i b a r w ie s z a r e j, c ie m n o s z a re j, a n a w e t c z a rn e j. W w ie lu m i e j s c a c h tw o rz ą on e m a lo w n ic z e m a łe fo r m y s k a ln e , z e rw y i ś c ia n y o ra z s k a l is t e w ą w o z y , n a d a j ą c c h a r a k te r y s ty c z n e p ię tn o k r a jo b r a z o w i d o lin e k p r z e c i n a ją c y c h g r z b ie t d ę b n ic k i.
R y c . 5. S ły n n y b a jk a l s k i o m u l C o re g o n u s a u tu m n a lis m ig r a to r iu s (G eo rg i), 30—50 c m d łu g o śc i
w ozęści p ó łn o c n e j je z io r a . L ic z e b n o ś ć p o g ło w ia n e rp y w B a jk a le o c e n ia s ię n a 30 000 s z tu k . M a łe n e r p y r o d z ą się w lu t y m — m a r c u i p rz e z o k r e s 1,5 do 3 m ie s ię c y o d ż y w ia ją s ię m le k ie m m a tk i, a n a s tę p n ie p r z e c h o d z ą n a p c k a r m r y b n y . P o r ó d n a s t ę p u je n a lo d zie
36
