C z ło n k o w ie Komitetu R e d a k c y jn e g o ; H alina C zarn ock a, Kazimierz Henryk G roszy ń sk i, Julian K o zło w sk i, W łodzim ierz Kar
k o s z k a , C z e s ła w Kurek, F ran cisze k Mączak, Dr. Z d z isła w O p o l ski, m£r. Jerzy O s o s i o w i c z , B r o n isła w R ob ak , Alina R uskow a, S ta n is ła w S h e y b a l, S ta n is ła w Sarek, Jan S ułk o w sk i, S ta n isła w
S z c z e p a ń s k i, Robert S z ła p a k , M ie c z y s ł a w Z adrożn y.
TREŚĆ ZESZYTO
Stefa n Czarnocki: 19 m a r c a ... str. 103
W dniu 19 m a r ca . . . . . . . str. 106
K.H.G. Proszę m e w ie d z ie ć . . . . . str. 108
S.W. M.H.: Pułk U ła n ó w P o d o ls k ic h w e w s p ó ł p r a c y ze
s z k o ł ą ... str. 115 Kronika ... , . str. 119 Ze s z t u k i ... str. 126
"
S ek retariat c z y n n y w d o m u S po ł. ZOS. c o d z ie n n ie z wyjąikietń dni św iąt, o d e o d z . 13— 14.
D zień 18 m arca — to Im ien in y N a czeln eg o Wodza, M a r
sza łka P olski E dw arda R yd za -Ś m ig łe g o
W serdecznych życzen iach, ja k ie u> tym dniu śle sw em u W odzowi P olska ca ła , nie za b ra kn ie n a sze g o K rzem ieńca.
M ocne wiązy, które łą czą K rzem ieniec z całością R ze c zy pospolitej, w iążą n a s rów nież z Tym i. któ rzy na Sw e b a rki
wzięli od po w ied zia ln o ść za Jej p rzy szłe losy
W d n iu Im ien in M arszałka E dw arda R yd za -Ś m ig łe g o ślem y M u od red a kcji i w szystkich czytelników Ż ycia K rze
m ien ieckieg o“ życzen ia , by los M u nie sk ą p ił zdrow ia i sił w . d źw ig a n iu P olski w zw yż", by praca Jego n a d w zm a c n ia niem obronności p a ń stw a p rzy n io sła plon, za pew niający na zaw sze m ocarstw ow e stanow isko P olski w Europie.
Ś le m y M u je d n o c ze śn ie zapew nienia, że je s te ś m y za w s ze g otow i do apelu, ż e w p racy tej ch cem y sp ro sta ć w ym aga
niom , jakie n a m teraźniejszość i p r zy szło ść sta w ia ć będą, chcem y p o k o n a ć trudności, ja k ie na drodze rozwoju p a ń stw a zn a leźć się m ogą.
Ż yczym y N aczelnem u Wodzowi, by spełniło się Jeg o n a j
g łę b sze p ra g n ien ie sku p ien ia całego na ro d u p r zy tw órczej pracy dla p rzy szło ści Polski.
Ż y c zy m y Wodzowi, by Jego wielkim trudzie n ie op u szcza ło Go osobiste s zc zę śc ie i pom yślność.
Z Y C I E K R Z E M I E N I E C K I E
■' D W U T Y G O D N IK S P O Ł E C Z N Y ^ 5 5 — ?
R O K V II 1 5 m a r c a 1 9 3 8 NR 5
S t e f a n C z a r n o c k i .
19 M A R C A
19 m a r c a p r z e s t a ł b y ć od r o k u 1935 d n i e m r a d o ś c i p o l s k i e g o n a r o d u . N ie m o ż e m y j u ż w y p e ł n i a ć s e r c s w o i c h u c z u c i e m sz c z ę ś c ia , że p o k o l e n i e n a s z e p o s i a d a w ś r ó d ż y w y c h „ N a j w i ę k s z e g o n a p r z e s t r z e n i c a łe j n a s z e j h i s t o rii C z ł o w i e k a " . N ie s t a ł o G o m i ę d z y nam i...
A l e d z i e ń 19 m a r c a n ie j e s t d la n a s d n i e m ż a ł o b y . Bo i w s e r c a c h n a s z y c h „ z o s t a n i e s z , K o m e n d a n c i e , n ie T e n , w i e z i o n y w t r u m n i e n a l a w e cie d z i a ła , a le T e n , k t ó r y t y s i ą c e d z i a ł i m i l i o n y ż o ł n i e r z y r z u c a ł d o b o ju o w i e l k o ś ć i ż y c ie P o l s k i " . ( S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i — „ S t r z ę p y m e l d u n k ó w " ) .
D z i e ń 19 m a r c a , ja k o d z i e ń h o ł d u d la M a r s z a ł k a Jó z e fa P i ł s u d s k ie g o p o z o s t a n i e p o w s z e c z a s y d n i e m d u m y n a r o d u p o l s k i e g o — d la n a s z e g o p o k o l e n i a p o z o s t a ć on w in ie n d n i e m n a j p o t ę ż n i e j s z e g o , n a j b a r d z i e j w i ą ż ą c e g o w s p o m n i e n i a , bo „ K r ó l e m b y ł s e rc i w ł a d c ą w oli n a s z e j. P ó ł w i e k o w y m t r u d e m S w e g o ż y c i a b r a ł w e w ł a d a n i e s e r c e p o s e rc u , d u s z ę p o d u s z y , aż p o d p u r p u r ę k r ó l e s t w a S w e g o D u c h a z a g a r n ą ł n i e p o d z i e l n i e P o l s k ę c a ł ą " . ( P r z e m ó w i e n i e P r e z y d e n t a R z e c z y p o s p o l i t e j n a W a w e l u , d n i a 18 m a j a 1935 r o k u ).
W n u m e r z e ż a ł o b n y m n a s z e g o w y d a w n i c t w a p i s a liś m y : „ G d y j e d n o c z y m y się w u c z c z e n i u Je g o p a m i ę ć ', w z m a c n i a j m y to z j e d n o c z e n i e w y t r w a n i e m w ś l u b o w a n i u w s p ó l n e j , o fiarn ej dla p a ń s t w a p r a c y , ta k, b y D u c h Je g o p o ś m i e r c i m ó g ł n a m p r z e w o d z i ć b e z c i e r n io w e j n a s k r o n i a c h k o r o n y " .
C z y s p e ł n i l i ś m y to ś lu b o w a n ie ? .. C z y n ie n a l e ż y w ł a ś n i e w d n : u 19 m a r c a z d a ć s o b i e s p r a w y , j a k d a l e c y j e s t e ś m y o d tego, b y w i z j a M a r s z a ł k a P i ł s u d s k i e g o z j a w i a ł a się p r z e d n a m i w y ł ą c z n i e ja k o ś w i e t la n a p o s t a ć — b e z c i e r n io w e j n a s k r o n i a c h k o r o n y . C o r o k u 19 m a r c a w i n n i ś m y w y j ś ć n a Jej s p o t k a n i e z d u s z ą p e ł n ą p o g o d y , ze ś w i a d o m o ś c ią , iż s u m i e n n i e w s z y s c y r a z e m p e ł n i m y w P o l s c e s tr a ż p r z y n a d lu d z k im d o ro b k u Jego ży cia .
19 m a r c a — to d l a n a s e g z a m i n , to p r z y p o m n i e n i e s łó w Jego: „Ja sw ó j e g z a m i n ż y c i o w y z d a łe m ... N a t o m i a s t c h c i a ł b y m , a b y k a ż d y z.
W a s , k ł a d ą c s ię d o g r o b u , t a k s a m o d u m n i e o s o b i e m ó g ł te s a m e s ł o w a p o w i e d z i e ć : z d a ł e m e g z a m i n ż y c i o w y " . M u s i m y w ie d z ie ć , ż e w ł a ś n i s J e g o n i e ś m i e r t e l n e p r a w o d o t a k i e g o o s o b i e p o w i e d z e n i a c z y
ni 19 m a r c a d n i e m d u m y n a r o d o w e j . A l e j a k ż e <vażną jest j e d n o c z e s n a ś w i a d o m o ś ć , że p e ł n e p r a w o d o p r z e ż y w a n i a d u m y n a r o d o w e j m a j ą t y l k o ci, k t ó r z y c a łą d u s z ą u s i ł u j ą „z d a ć sw ój e g z a m i n ż y c io w y ."
J a k ż e d a l e c y j e s t e ś m y o d p o s i a d a n i a te g o p r a w a , J a k ż e m i z e r n i e w y p a d a n a s z t e g o r o c z n y e g z a m in ! M i e j m y o d w a g ę to [ s t w i e r d z i ć , a b y d u m a n a r o d u n ie s t a ł a s ię u s y p i a n i e m n a la u r a c h , lecz b y ł a ź r ó d ł e m s k u t e c z n e j tw ó rc z o ś ci.
J a k ż e w ie l e ciern i m u s i a ł o p r z y b y ć w Je g o p o ś m i e r t n e j ju ż k o r o nie... N a W a w e l u nie u s z a n o w a n o p r a w Je g o D u c h a i p r a w s p o c z y w a j ą c e g o c i a ła n a w e t w g r a n i c a c h , ja k ie s t o s u j e m y w o b e c s z c z ą t k ó w p o ś m i e r t n y c h p r z e c i ę t n e g o o b y w a t e l a . D z is iaj z n ó w c a ł a P o l s k a p o r u s z o n a je s t d o g łę b i u c z u ć o b y w a t e l s k i c h n i e s ł y c h a n ą p o t w a r z ą „ D z i e n n i k a W i l e ń s k i e g o ". N ie s te t y , n ie są to j e d y n e fa k ty , u d e r z a j ą c e w d u m ę n a r o d u . P ó ł t o r a w i e k o w a n i e w o l a z n a c z n i e w ię c e j n a g r o m a d z i ł a j a d u , n iw e c z ą c e g o w ie l k o ś ć n a r o d o w ą . W i d z i a ł to g e n i u s z P i ł s u d s k i e g o i z d a w a ł o się, że w y s i ł k i e m S w e g o ż y c ia u n i e s z k o d l i w i ł n a w i e k i w y m o w ę te g o ja d u z d e g e n e r o w a n y c h d u s z n i e w o l n i k ó w , ż y j ą c y c h je s z c z e w ś r ó d n a s , c h o ć P o l s k a w s k r z e s z o n ą z o s t a ł a . N i e s t e t y . z a p l u t e k a r ł y “ n i e z o s t a ł y w P o l s c e w y t ę p i o n e .
O ś l e p i o n e b l a s k i e m W i e lk i e j P o s t a c i s c h o w a ł y się w p o d z i e m i a c h , a te ra z w y p e ł z ł y z u k r y c i a i z a t r u w a j ą j a d e m n ie w o l i n a j b a r d z i e j w ra ż liw e w n a r o d z i e d u s z e m ło d z ie ż y . W s to lic y m ł o d z i e ż p o l s k a z a c z ę = ł a p o d a w a ć w w ą t p l i w o ś ć r o z u m p o l i t y c z n y T e g o , K tó r y w b r e w c a ł e m u ś w ia tu P o l s k ę z p ę t n ie w o l i w y z w o l i ł i w b r e w c z ę ś c i w ł a s n e g o n a r o d u u c z y n i ł Ją p o t ę ż n ą i p r z e z i n n e n a r o d y za m o c a r s t w o u z n a n ą . A t. zw. „ p o l s k a m ł o d z i e ż n a r o d o w a ” w e L w o w i e o d w a ż y ł a się w t c h ó r z liw ie p r z e z n i k o g o n i e p o d p i s a n e j o d p o w i e d z i M i n i s t r o w i K a s p r z y c k i e m u p i s a ć o II l i s t o p a d a : „ T o d z i e ń p o w r o t u P i ł s u d s k i e g o — k t ó r y ta k z g u b n i e z a w a ż y ł n a d a l s z y c h lo s a c h N a r o d u P o l s k i e g o ” . C z y m o ż n a w s p o s ó b b a r d z i e j s z a l e ń c z y , a z a r a z e m b a r d z ie j z b r o d n i c z y w o b e c n a r o d u n iw e c z y ć J e g o w ie lk o ś ć? R z ą d P o ls k i d o c e n i! g r o z ę ty c h b e z c z e l n y c h a k t ó w , z r o z u m i a ł , ja k p o w a ż n e k o n s e k w e n c j e w y p ł y w a j ą z z a m a c h ó w n a s p u ś c i z n ę , j a k ą P i ł s u d s k i n a m p o z o s t a w i ł , n a w ie l k o ś ć o r a z d u m ę n a r o d u —i w n i ó s ł d o Sejn su p r o j e k t u s t a w y o o c h r o n i e I m ie n ia Jó z e fa P iłs u d s k i e g o .
W i e l e ż u p o k o r z e n i a w i ą ż e się z k o n i e c z n o ś c i ą w p r o w a d z e n i a p r a w a p is a n e g o , k t ó r e w i n n o b y ł o tk w i ć n i e p i s a n e w s u m i e n i a c h w s z y s tk i c h o b y w a t e l i . T r z e b a s o b i e z d a ć z te g o s p r a w ę , że t a k s p o t y k a m y d z i e ń 19 m a r c a w r o k u b ie ż ą c y m .
J e d n a k s tw i e r d z i ć m o ż e m y , że w s z y s t k i m p r ó b o m u w ł a c z a n i a p a m i ę ci P i e r w s z e g o M a r s z a ł k a w t ó r o w a ł y , j a k P o l s k a d ł u g a i s z e r o k a , w y r a z y n i e k ł a m a n e g o o b u r z e n i a i p o g a r d y d la ty c h , k t ó r z y g o d n o ś ć w ł a s n e g o
n a r o d u d e p t a ć z a m i e rz y l i . I n s t y n k t z d r o w e j c z ę ś ci n a r o d u c zu je , że w s z y s t k o , co z t a k i m z a m i e r z e n i e m je s t z w i ą z a n e , w p r o w a d z a n a s n a r ó w n i ę p o c h y ł ą , w i o d ą c ą n a r ó d k u m a ł o ś c i , a p a ń s t w o p o n o w n i e n a d r o g i n i e b y t u .
Z a s z c z ę ś l i w e d l a P o l s k i u z n a ć n a l e ż y , iż „ k a r ł y " t a k s z y b k o w y l a z ł y z u k r y c i a n a ś w i a t ł o d z i e n n e , że t a k p o ś p i e s z n i e z a c z ę ł y w y p l u w a ć o b e l g i n a n a r o d o w e św ię to śc i... i będą u su n ię te p o z a n a w i a s ż y c i a p a ń s t w o w e g o . D o b r z e jest, ż e ś m y o d c z u li g r o ź n e u p o k o r z e n i e d u m y n a r o d o w e j W i d o c z n i e n a r ó d m u s i a ł p r z e ż y ć i te w s t r z ą s y m o r a l ne, a b y w y z w o l i ć się z d u c h a n ie w o l i. P ł y n i e j e d n a k s t ą d d la n a s b r z e m i e n n y w k o n s e k w e n c j e n a k a z :
Ż a d n y c h k o m p r o m is ó w z głupotą., m a ło ścią i u p o d le n ie m , bo są one n a jw ię k s z y m , n a jb a r d z ie j rujnującym i d u ch a n a ro d u w ro g ie m .
19 m a r c a —- to d z i e ń J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o , to d l a n a s z e g o p o k o l e n i a n a j b a r d z i e j w ią ż ą c e w s p o m n i e n i e nós, s z e r e g o w c ó w z Je g o w i e l k o ś c ią i p o t ę g ą p a ń s t w a . Z t e g o w s p o m n i e n i a w i n n i ś m y c z e r p a ć siły w n a j c i ę ż s z y c h d l a n a s c h w il a c h .
Z d u s z ą p r z e p e ł n i o n ą b ó l e m o c z e k u j e m y w r o k u b i e ż ą c y m d n i a 19 m a r c a . P r z e t o s i ę g a j m y p o ź r ó d ł o siły, z a w a r t e w t e s t a m e n c i e M a r s z a ł k a P i ł s u d s k i e g o :
„N ie m o ż e b y ć w p a ń s t w i e za w ie l e n i e s p r a w i e d l i w o ś c i w z g l ę d e m ty c h , co p r a c ę s w ą d la i n n y c h d a j ą , nie m o ż e b y ć w p a ń s t w i e — g d y n i e c h c e o n o iść k u z g u b i e — za d u ż o n i e p r a w o ś c i " (12 m a j a 1926 r.)
1 o to w i ą ż ą c e w s p o m n i e n i e n a k a z u j e n a m w d n i u 19 m a r c a w a l k ę d o o s t a t n i e g o t c h n i e n i a z n i e s p r a w i e d l i w o ś c i ą i n ie p r a w o ś c i ą , n i e z a l e ż n i e o d te g o , s k ą d p o c h o d z i.
A w w y w i a d z i e z 24.X. 1930 roku. c z y ta liś m y :
„ O s o b i ś c i e nie m o g ę p o p r o s t u z n o s i ć p o c z u c i a n i e o d p o w i e d z i a l n o śc i, k t ó r e t a k silnie je s t z a ł o ż o n e w c h a r a k t e r z e P o lsk i. J e s t to, z d a n i e m m o j e m , d o w ó d s ła b o ś c i , g d y ż sil n y c z ło w ie k n ie m o ż e n ie s z u k a ć o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a s w o j e c z y n y i n i g d y n ie z e c h c e o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a n ie u n i k a ć . S y s t e m za ś p a r t y j n i c t w a , c h o ć n ie d a ł u n a s n a s z c z ę ś c ie p r z e w a g i ż a d n e j partji, u c z y n i ł j e d n a k b r a k o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a s a d ą ż y c ia i p o s t ę p o w a n i a ...o g r o m n a ilo ś ć lu d z i w
P o l s c e s ą d z i n a j s p o k o j n i e j , że z c h w ilą, g d y P i ł s u d s k i d a j e s o b i e r a d ę i p r a c u j e n a rz e c z o g ó ł u i d o b r a p u b l i c z n e g o , to to z u p e ł n i e p o w i n n o w y s t a r c z y ć i o s w o b a d z a ic h w s z y s t k i c h o d j a k i c h k o l w i e k w y s i ł k ó w w t y m k i e r u n k u ..“
D ziś s ł y s z y m y te n g ło s z z a ś w i a t ó w . N i e m a P iłs u d s k i e g o , k t ó r y b y s o b i e d a ł r a d ę z r z e c z y w i s t o ś c i ą p o ls k ą . K a ż d y w ięc z n a s w d w ó j n a s ó b s z u k a ć m u s i o d p o w i e d z i a l n o ś c i z a s w o j e c z y n y i w s z c z ą ć
n i e u b ł a g a n ą w a l k ę n i e o d p o w i e d z i a l n o ś c i , k t ó r a ta k c z ę s to n a s o ta c z a . A s ł o w a w y p o w i e d z i a n e w r o c z n i c ę p o w r o t u z M a g d e b u r g a m u s z ą b y ć d la n a s s y m b o l e m z e r w a n i a p ę t w ię z i e n n y c h , s y m b o l e m w y z w o l e n i a d u s z y :
„ P o z o s t a ł e m w i e r n y sw ej s e n t y m e n t a l n e j u fn o ś c i w m o c o d r o d z e n i a d u s z y p o lskiej... I g d y n i e r a z w b ó l a c h z a w o d u i m ę k a c h u p o k o r z e n i a s e n t y m e n t a l n i e m i e c z s p r a w i e d l i w o ś c i n a h a k u z a w i e s z a ł e m , c h c ą c , b y siła m o r a l n a c n o t y i k u l t u r y d u s z y b e z g w a ł t u l e c z y ł a r a n y n i e w o li, b y ł e m w c i ą ż w ie r n y b ł y s k o w i o d r o d z e n i a , co mi d u s z ę w p i e r w s z y c h d n i a c h P o ls k i r o z ś w i e c i ł .“
S ł o w a te w c h w il a c h , k i e d y nie m a m y p o c z u c i a , „że z d a l i ś m y e g z a m i n ż y c i o w y " , w i n n y s t a ć się ź r ó d ł e m o t u c h y i p o d s t a w ą w i a r y w „ s iły m o r a l n e " n a r o d u , k tó r e p o t w i e r d z ą p r a w d ę n i e k ł a m a n ą , w y p o w i e d z i a n ą n a W a w e l u p r z e z N a j w y ż s z e g o D o s t o j n i k a P a ń s t w a , że
„ p o d p u r p u r ę k r ó l e s t w a S w e g o D u c h a — z a g a r n ą ł n i e p o d z i e l n i e P o l s k ę c a ł ą ” .
Ci b o w i e m , k t ó r z y p l w a j ą n i e c n y m i u s t y n a O s w o b o d z i c i e l a P o l s k i i z w y c i ę s k i e g o W o d z a N a r o d u — d u s z y n ie m a ją .
A 12 m a j a 1926 r. o ś w i a d c z y ł P i ł s u d s k i n a r o d o w i:
C a ł e ż y c ie w a l c z y ł e m o z n a c z e n i e tego, co z o w i ę i m p o n d e r a b i l i a , ja k — h o n o r , c n o t a , m ę s t w o i w o g ó le siły w e w n ę t r z n e c z ł o w i e k a , a n ie d la s t a r a n i a o k o r z y ś c i w ł a s n e , c zy s w e g o n a j b l i ż s z e g o o to c z e n ia " .
G d y G o w ś r ó d n a s n ie s ta ło , w o b r o n i e t y c h i m p o n d e r a b i l i ó w m a s t a n ą ć p o l s k i e p r a w o . P r a w o to z d e j m i e „ m ie c z s e n t y m e n t a l n i e p r z e z e ń n a hak.u z a w i e s z o n y " i n ie w y p u ś c i z rąk. a ż n im n ie u tr w a li
„ j e g o z a g r o b e m z w y c i ę s t w a ” .
Z w ia r ą tą p r z e ż y j e m y d zie ń 19 m a r c a , g o to w i do p ra c y d la p a ń s tw a i o d p o i ie d z ia ln o ś c i z a n ią, g o to w i d o w a lk i z e w s z y s tk im co n ie
o d p o w ie d z ia ln ie i le k k o m y śln ie s iły P aństw ici osłabia.
W D N IU 19 M A R C A ...
Krzemieńczanie!
„J O Z E F P I Ł S U D S K I s t w o r z y ł o k r e s b o h a t e r s k i w ży c iu n a r o d u p o l s k i e g o , b u d z ą c n a s ze s t u l e t n i e g o s n u n ie w o l i i r z u c a j ą c d o w alk i o n i e p o d l e g ł o ś ć i p r z y s z ł o ś ć P o ls k i. Ż y c i e P i ł s u d s k i e g o to w a l k a o p o t ę ż n ą P o lsk ę.
W d n i u ś m i e r c i S w e j — m o c ą idei i c z y n u c a łe g o ż y c ia z w y c i ę ż y ł i d e o w y c h p r z e c i w n i k ó w i o p a n o w a ł s e r c a P o la k ó w . Po W ieki Żyć b ęd zie w tiz s Jego D ic h i p r z e c h o d z ić z p o k o le n ia w po ko len ie, p ó k i g o d n i b ę -
d z ie tn y im ie n ia s y n ó w P olski.
A l e z p o k o l e n i a w p o k o l e n i e P o l a k ó w p r z e k a z a ć m u s i m y n i e t y l k o p a m i ę ć i k u lt, a l e — w i e l k o ś ć d z i e ł a J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o .
W s z y s t k i e z łe m o c e , g o d z ą c e w w i e l k o ś ć t e g o d z i e ł a — p o k o n a m y 11 ( m o w a p r e m i e r a g e n . S ła w o j- S k J a d k o w s k ie g o w S e jm ie ).
Obywatele!
O d t r z e c h n i e s p e ł n a lat w e s z l i ś m y w n o w y o k r e s d z i e j ó w P o l s k i b e z o s o b i s t e g o u d z i a ł u J®zefa P i ł s u d s k i e g o , a le o p a r t y o t r w a ł e , j a k ż e m o c n e i n i e n a r u s z a l n e p o d s t a w y , s t w o r z o n e t r u d e m J e g o ż y w o t a .
D z ie ń 19 m a rc a j e s t n a jp o tę ż n ie js z y m w sp o m n ien ie m d la k a ż d e g o o b y w a te la p a t r i o t y . bo w sp o m n ie n ie m , p o św ię c o n y m p a m ię c i „ N a jw ię k s z e g o n a p r z e s tr z e n i c a łe j n a s z e j h is to r ii C z ło w ie k a " .
W d n i u t y m j e d y n i e P i e r w s z y O b y w a t e l P o l s k i — P r e z y d e n t R z e c z y p o s p o l i t e j g o d n y m je s t m ó w i ć o N im
Z g r o m a d z i m y się w i ę c w s z y s c y n a p o d w ó r z u lic e a ln y m , b y w y s ł u c h a ć s ł ó w p o ś w i ę c o n y c h p a m i ę c i J ó z e f a P i ł s u d s k i e g o .
C a łe j P o l s c e ż y c i e S w e o d d a ł , n i e z m o r d o w a n i e p r a c o w a ł d la w s z y s t k i c h Jej o b y w a t e l i , n i e c h ż e w ię c n ik o g o n ie z a b r a k n i e n a u r o c z y s t o ś c i a c h 19 m a r c a .
P R O G R A M U R O C Z Y S T O Ś C I 19 M A R C A .
g o d z . 8 N a b o ż e ń s t w o d l a m ł o d z i e ż y w K o ś c i e l e L i c e a l n y m , g o d z . I 1 N a b o ż e ń s t w o d l a s t a r s z e g o s p o ł e c z e ń s t w a .
w K o ś c i e le P a r a f i a l n y m , S o b o r z e P r a w o s ł a w n y m i G ł ó w n e j S y n a g o d z e ,
g o d z . 19 m. 30 Z b i ó r k a m ł o d z i e ż y , o r g a n i z a c y j s p o ł e c z n y c h i o b y w a t e l i n i e z o r g a n i z o w a n y c h n a d z i e d z i ń c u lic e a ln y m .
U W A G A : o g o d z . 19 m. 45 b r a m y L i c e u m z o s t a n ą z a m k n i ę t e ,
g o d z . 19 m. 50 W y s ł u c h a n i e p r z e m ó w i e n i a P r e z y d e n t a R z e c z y p o s p o l i "
tej, i o d c z y t a n i e w y j ą t k ó w z p i s m M a r s z a ł k a P i ł s u d s k i e g o
K O M I T E T O B C H O D U 19 M A R C A
w K r z e m i e ń c u .
K . H . G r o s z y ń s k i .
„ P R O S Z Ę N IE W IE D Z IE Ć ”
P i ę c i o l e t n i s y n e k m o i c h z n a j o m y c h , g d y ch c ia ł, b y n ie d o m y ś l a n o s i ę ja k i e j ś z a g a d k i , b y m u się u d a ł o je g o o p o w i a d a n i e , w o ł a ł d o o t o cz en ia: „ p r o s z ę n ie w iedzieć!"
K i e d y p r z e c z y t a ł e m a r t y k u ł y p. K s a w e r e g o P r u s z y ń s k i e g o „B y ł to n i e g d y ś kraj b o g a t y " w „ W i a d o m o ś c i a c h L i t e r a c k i c h ” i „Jeśli są lu d z i e w P o ls c e " W w i l e ń s k i m „ S ło w ie " , o d c z u ł e m w n ic h j a k ą ś w s p ó l n o t ę z p o m y s ł e m o w e g o c h ł o p c a .
O n w o ł a ł j e d n a k w y r a ź n i e , b e z o s ł o n e k „ p r o s z ę n ie w i e d z i e ć ’ , w ó w c z a s , g d y p. P r u s z y ń s k i n ig d z ie te g o n a m n ie p is a ł, t y l k o w y c z u ć m o ż n a w treśc i o b y d w u a r t y k u ł ó w to s a m o g ł ę b o k i e p r a g n i e n i e : — a c h , ż e b y ż ci c z y te l n i c y w ie l u r z e c z y n ie w ie d z ie li, o k t ó r y c h ja w ie m , a l e w o lę m ilc z e ć .
A w ię c p y t a się w „ W i a d o m o ś c i a c h L i t e r a c k i c h " p. P r u s z y ń s k i : c z y „ p r z e p a ś ć n i e je s t s ł o w e m z b y t d r a m a t y c z n y m n a o k r e ś l e n i e tego, co w r. 1937 is t n ie j e m i ę d z y n a s z y m W o ł y n i e m a k r a j a m i Z a c h o d u ? "
P o t e m p r z y w o ł u j e n a p o m o c a r t y k u ł y u c z o n y c h i z a s o b y sw ej n i e w ą t p l i w e j e l o k w e n c j i, ż e b y n a m , t. zn. „ t y s i ą c o m r o d a k ó w , k t ó r y c h s y s t e m p a s z p o r t o w y z d o ł a ł o d d z i e l i ć o d Z a c h o d u " w b i ć d o g ł o w y g w ó ź d ź , że s ło w o „ p r z e p a ś ć 11... n ie j e s t z b y t w ie l k im , z b y t d r a m a t y c z n y m . G d y b y d a lej p. P r u s z y ń s k i p o d n i e c a ł n a s d o c z y n u , a b y te n s t a n r z e c z y z m ie n i ć , g d y b y w p i e r w s z y m r z ę d z i e w s k a z a ł d r o g i p o t e m u , m o ż e b y l i b y ś m y m u w d z i ę c z n i za w b i j a n i e n a m do g ł o w y te g o n i e p o k o j u . A l e w b a r w n y c h s ł o w a c h u j a w n i a się w y ł ą c z n i e b e z n a d z i e j n y ja d g o r y c z y , k tó r e g o c e le m , j a k z je g o w ł a s n y c h s ł ó w w y n ik a , jest w y ł ą c z n i e w a l k a z „ p o l s k i m k o b i e c y m o p t y m i z m e m " . 1 tu o d r a z u u d e r z a c i c h e p r a g n i e n i e a u t o r a r e p o r t a ż u : „ Z e b y t y l k o ci, s y s t e m e m p a s z p o r t o w y m o d d z i e l e n i o d z a c h o d u ” lu d z ie „nie w ie d z i e l i " , że W o ł y ń w ró c ił d o P o l s k i p o p ó ł t o r a w i e k o w e j n ie w o li, p o d c z a s k tó rej w s z y s t k o r o b io n o , b v s t w o r z y ć p r z e p a ś ć n ie t y l k o m i ę d z y n i m a Z a c h o d e m , a le r ó w n i e ż m i ę d z y n i m a w y ż e j p o d w z g l ę d e m k u l t u r a l n y m s t o j ą c y m i z i e m i a m i P o ls k i. N i e w ą t p l i w i e p. P r u s z y ń s k i w ie, a l e c h c e , a b y ś m y „nie w i e d z ie li" , że w s z y s t k i e m a g i s t r a l e d r o g o w e n a W o ł y n i u w o k r e s ie n ie w o l i o d w r ó c o n e z o s t a ł y k u W s c h o d o w i , że p r z e z sto k il
k a d z i e s i ą t la t h a m o w a n o ro z w ó j p r z e m y s ł u , o d c i n a n o lu d o d o ś w i a t y i k u l t u r y , a r o l n i c t w o o d p o s t ę p u , że w s z y s t k o c z y n i o n o w ł a ś n i e p o to, b y te n „k ra j n i e g d y ś b o g a t y ” z u b o ż y ć , że w r e s z c i e te n k raj w p o ż o d z e w o j e n n e j p r z e z 6 lat n i s z c z y ł y k o l e j n o r ó ż n e w r o g i e a r m i e . C h c e , a b y ś m y „ n ie w ie d z i e l i " , że n a z a m k i W i ś n i o w i e c k i c h i n a K i-
s i e l i n y — s k ł a d a ł y s ię w i e k i r o z w o j u m o c a r s t w o w e g o d a w n e j P o ls k i, a o b e c n y W o ł y ń p o z o s t a j e z a l e d w i e 20 la t w o d r o d z o n e j P o l s c e , k t ó r a d ź w i g a się z u p a d k u w w a r u n k a c h t a k t r u d n y c h . Z a c h ó d n i e m i a ł
p r z e r w w s w y m r o z w o j u w o k r e s i e n a j w i ę k s z e g o p o s t ę p u t e c h n i k i , t y m c z a s e m W o ł y ń b y ł o d n i e g o z u p e ł n i e o d s u n i ę t y .
O w c h ł o p i e c z w y c i ę ż a a u t o r a a r t y k u ł ó w o W o ł y n i u ju ż c h o ć b y s z c z e r o ś c i ą sw e j p o s t a w y , w i e r z y on, że m y z e c h c e m y „ n i e w i e d z i e ć ” t y l k o o j a k i m ś s z c z e g ó l i k u , k t ó r y j e s t m u p o t r z e b n y d o z b u d o w a n i a d z i e c i n n e g o o p o w i a d a n i a . P. P r u s z y ń s k i m a n a d z i e j ę , że m y z e c h c e m y ( m o ż e n a s k u t e k t e g o o d c i ę c i a o d Z a c h o d u , k t ó r e je g o s z c z ę ś l i w i e o m i n ę ł o ) u z n a ć s i e b i e z a z u p e ł n i e n i e ś w i a d o m y c h r z e c z y , że z e c h c e m y
„ n i e w i e d z i e ć ” o n i c z y m , co b y ło , co n a s o t a c z a i co j e s t p o d s t a w ą n a s z e j r z e c z y w i s t o ś c i d zi s ie js z e j. C u d o w n e z ł u d z e n i e , c z y j e d n a k n ie z a d a l e k o p o s u n ię te ? ...
P r z e j d ź m y d o k o n k r e t n y c h f a k tó w . A w i ę c t a z w i e r c i a d l a n a s a l a w W i ś n i o w c u . . . „ P r o s z ę n ie w i e d z i e ć ," że z a m k o w i X X . W i ś n i o w i e c - k ic h , is t o t n i e je d n e j z n a j p i ę k n i e j s z y c h r e z y d e n c y j w P o l s c e , g r o z i ł a z u p e ł n a z a g ł a d a , k i e d y z n a j d o w a ł się w r ę k a c h hr. G r o c h o l s k i e g o , że S a m o r z ą d K r z e m i e n i e c k i o d tej z a g ł a d y z a m e k u r a t o w a ł , ż e t e n ż e s a m o r z ą d w o k r e s i e k r y z y s u z e s w y c h s k r o m n y c h ś r o d k ó w w y r e m o n t o w a ł z a c i e k a j ą c e d a c h y , że d o p r o w a d z i ł d o p o r z ą d k u w s z y s t k i e f a s a d y . że p o s t a w i ł w ł a s n y m s u m p t e m p i ę ć c a ł k o w i c i e z r u j n o w a n y c h k o l u m n a d z b a l k o n a m i , że o d n o w i ł d w i e r e p r e z e n t a c y j n e sa le, k t ó r e j e s z c z e m o ż n a b y ło u r a t o w a ć , że is t o t n i e j e d e n z n a j p i ę k n i e j s z y c h p l a f o n ó w b a r o k o w y c h , o k t ó r y m p i s z e p. P r u s z y ń s k i , z o s t a ł p r z y w s p ó ł u d z i a l e k o n s e r w a t o r a z a b e z p i e c z o n y i w k a ż d e j c h w il i m o ż e b y ć r e s t y t u o w a n y , ż e s a l a l u s t r z a n a je s t o ś r o d k i e m ż y c i a k u l t u r a l n e g o W i- ś n i o w c a i o k o lic y , d o d a j m y d la śc isłości, że s a m o r z ą d p o w i a t o w y w ł o ż y ł w tę o d b u d o w ę o k o ło m il i o n a zło ty c h .
„ P r o s z ę n ie w ie d z ie ć " , że L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e n a b y ł o z a m e k w e w r z e ś n iu 1937 r., a w ię c z a l e d w i e p a r ę m ie s i ę c y p r z e d p o b y t e m p . P r u s z y ń s k i e g o n a W o ł y n i u . W o b e c te g o n ie m o g ł o j e s z c z e L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e ani nic z d z ia ła ć , ani te ż n ie m o ż e z a p i s y w a ć n a sw ó j r a c h u n e k z a s ł u g i n ie d o c i ą g n i ę ć z t y t u ł u o p i e k i n a d z a m k i e m X X .
W i ś n i o w ie c k ic h .
Id ź m y d a l e j za r z u c a n y m i n a L i c e u m K rz e m i e n i e c k i e p r z e z p.
P r u s z y ń s k i e g o c z a r n y m i p l a m a m i . R o z k o p a n o c e n n e „ k u r h a n y c z y g r o d z i s k a 1' ( d o p o m o g ę p. P r u s z y ń s k i e m u : w N o w o ż u k o w i e k o ło Kle- w a n i a ) . I s to tn ie ta k by ło . K i e r o w n i c t w o r o b ó t p r z y z a k ł a d a n i a s t a w ó w r y b n y c h b r a ło z i e m i ę z s ą s ie d n i e j góry, k t ó r a o k a z a ł a się „ g r o d z i s k i e m " . M o ż n a ż y c z y ć so b ie , a b y k a ż d y te c h n i k m e l i o r a c y j n y z n a ł w s z y s t k i e
z a b y t k i k r a ju , n ie z a ł a m u j m y je d n a k , r ą k jeśli t a k j e s z c z e n ie jest. A l e n i e o to ch o d z i. Z n o w u ż s ły s z ę w e s t c h n i e n i e p P r u s z y ń s k i e g o : „ p r o sz ę n ie w ie d z ie ć " , iż p o t e m b y ł a w s p ó l n a k o m i s j a z k o n s e r w a t o r e m , k t ó r a u s ta liła , że b e z s z k o d y d la g r o d z i s k a m o ż n a je s z c z e p e w n ą część g ó r y s k o p a ć o r a z że L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e te g o z e z w o l e n i a w c a ł o ści n ie w y k o r z y s ta ło .
W r e s z c i e s p r a w a g łó w n a , g d y c h o d z i o L ic e u m . N ie w ie m , cz y s ą lu d z ie, k t ó r z y b y chc ie li tw ie rd z ić , że d y s t a n s m i ę d z y e p o k ą C z a c k i e
go a w s p ó ł c z e s n o ś c i ą n ie istnieje. K to c z y t a ł p r a c ę o L i c e u m K r z e m i e n i e c k i m je g o b. w i z y t a t o r a , a o b e c n e g o m in i s tr a J u l i u s z a P o n i a t o w s k i e go, te n n a p e w n o u ś w i a d a m i a so b ie , j a k w ie l k a s k r o m n o ś ć c e c h u j e z e s t a w i e n i e „ d a w n y c h z a s ł u g i n o w y c h o b o w i ą z k ó w ." N ie w ą t p i ę , że w s z y s c y p ó ź n i e js i k i e r o w n i c y L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e g o w s p o s ó b n ie m n i e j s k r o m n y d o k o n u j ą p o r ó w n a ń z e p o k ą n a j b a r d z i e j s ł a w n y c h o ś w i a t o w c ó w w P o lsce . 1 y m n ie m n ie j, c z e m u ż p. P r u s z y ń s k i chce, ż e b y ś m y , „nie w ie d z ie li" , że t e m p o r o z w o j u o b e c n e g o L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e g o s z y b k o ś c i ą s w o j ą s t a r a się d o r ó w n a ć p o t r z e b o m ży cia . Z n o w u ż c z u j e m y , ja k p. P r u s z y ń s k i h y p n o t y z u j e n a s s w o i m „ p r o s z ę n ie w i e d z i e ć ” , że L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e w c a l e n ie jest, j a k p i s z e
— „ l u ź n y m z e s p o ł e m k ilk u s z k ó ł o p r o g r a m i e n a s z e g o s z k o l n i c t w a ś r e d n i e g o , j e ś li n ie n i ż s z e g o 11. D l a c z e g o m a m y n i e w i e d z i e ć , że L i c e u m d z i s i e j s z e s t w a r z a k o n c e p c j ę p r z y g o t o w y w a n i a p r a c o w n i k ó w d o n a j r ó ż n o r o d n i e j s z y c h d z i e d z i n ż y c ia te g o ż W o ł y n i a , w ł a ś n i e m a j ą c n a w i d o k u u c z y n i e n i e z e ń k r a ju b o g a t e g o , k w i t n ą c e g o i g ł ę b o k o p r z y w i ą z a n e g o d o P o ls k i d zisie jsze j n ie t y l k o p o p r z e z Jej d a w n ą s ła w ę , ale i n o w e z d o b y c z e . C a ł y p r o b l e m s z k ó ł l i c e a l n y c h jest s ta le z n a j w i ę k s z ą tr o s k ą i w y c z u w a n i e m p o t r z e b ż y c ia n ie t y lk o k o n s t r u o w a n y i n a w i ą z y w a n y d o „ d a w n y c h z a s ł u g " , a le w w y k o n y w a n i u p o d d a w a n y ciąg łe j k o n tro li. C z e m u ż m a m y n i e w ie d z ie ć , że w s z k o l n i c t w i e L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e g o i s t n ie j ą tr z y w y r a ź n e i ze s o b ą p o w i ą z a n e k ie ru n k i : k s z t a ł c e n i a n a u c z y c i e l i , z a w o d o w y i o g ó l n o - k s z t a ł c ą c y ; że, jeśli c h o d z i o k s z t a ł c e n i e n a u c z y c i e l i s z k ó ł p o w s z e c h n y c h , to L i c e u m p o s i a d a n a j w y ż s z y t y p u c z e l n i i s t n i e j ą c y w P o ls c e , p e d a g o g i u m , do k tó r e g o d o s t ę p je s t m o ż l i w y p o z d a n i u e g z a m i n u d o jr z a ło ś c i; że od p o c z ą t k u p o s i a d a n i a z a k ł a d ó w k s z t a ł c e n i a n a u c z y c i e l i L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e p r o w a d z i p r z y n ic h s p e c j a l n ą s z k o ł ę ć w ic z e ń ; że w celu d o k s z t a ł c a n i a n a u c z y c i e l i L i c e u m p o w o ł a ł o d o ż y c i a O g n i s k a w a k a c y j n e d la s ł u c h a c z y z całej P o l s k i , a m ia n o w i c i e : m u z y c z n e , r y s u n k o w e i p r a c y s p o ł e c z n e j n a wsi; że w y k ł a d o w c a m i n a ty c h O g n i s k a c h są p r o f e s o r o w i e k o n s e r w a t o r i u m , w y b i t n i a r t y ś c i o r a z p r z e d s t a w i c i e l e ś w i a t a n a u k o w e g o i o ś w i a t o w e g o ? C z e m u ż m a m y n ie w i e d z i e ć , ż e
z e s p ó ł s z k ó ł z a w o d o w y c h z r o k u n a r o k w z r a s t a i d z i ś ju ż o b e j m u j e s z k o ły : r o l n i c z o d e ś n ą , r z e r n i e ś l n i c z o - p r z e m y s ł o w ą , o g r o d n i c z ą i g i m n a z j u m s p ó ł d z i e l c z e , ż e m a o b j ą ć j e s z c z e s z k o ł ę m l e c z a r s k o - h o d o w l a n ą i p r z y s p o s o b i e n i a g o s p o d y ń w ie j s k ic h ; c z e m u ż m a m y n ie w ie d z ie ć , że n i e z a m o ż n i a b s o l w e n c i z a k ł a d u o g ó l n o k s z t a ł c ą c e g o m a j ą m o ż n o ś ć k o ' r z y s t a n i a ze s t y p e n d i ó w L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e g o w w y ż s z y c h z a k ł a d a c h n a u k o w y c h z o b o w i ą z k i e m p o w r o t u n a W o ł y ń , a b y w z i ą ć u- d z i a ł w d ź w i g a n i u go w ł a ś n i e ku z a c h o d o w i ; c z e m u m a m y n ie w i e dz ieć , ż e L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e p r o w a d z i n a W o ł y n i u d w a u n i w e r s y t e t y l u d o w e t y p u d u ń s k i e g o , k t ó r e m a j ą p r z y g o t o w y w a ć p r z o d o w n i k ó w d la w si o r a z że j e s t w s t a d i u m o r g a n i z a c j i trz e c i taki u n i w e r s y tet... W s z y s t k o to je s t d u ż y m i k o n s e k w e n t n y m w y s i ł k i e m w d z i s i e j s z y c h w a r u n k a c h , j e s t to p r a c a „ k o n t y n u u j ą c a n a s z e n a j l e p s z e t r a d y c j e ' . B o ć p r z e c i e ż n ie k to in n y , t y l k o w ł a ś n i e C z a c k i, p o d k r e ś l a j ą c w a r t o ś ć t w o r z o n e g o p r z e z się z a k ł a d u , pisa ł: „ N ie o to szło , a b y lic zn e i i r ó ż n e m ię d z y so b ą n a u k ' w s z y s tk ic h z a y m o w jly , ale o to, aby d o b ro c z y n n y : w p ły w ś w ia tła s p o so b ił u r z ę d n ik ó w i o b y w a te ló w , a b y K apłan, Ż o łn ie r z , r z e m ie ś ln ik i w ło śc ia n in n a w e t zv m ia r ę p o trz e b i p o w in n o śc i s w d ek to u m ia ł, co j e s t w je g o ty c iu do w ia d o m o ś c i p o
tr z e b n e m u W i n n y m z n ó w m i e j s c u m ó w i C z ac k i, że n ie i d z ie o w y k s z t a ł c e n i e „ k i l k u n a s t u u c z o n y c h " , le cz o „ u p o w s z e c h n i e n i e św ia tła "^
W p a m i ę t n i k a c h B o b r o w s k i e g o , o k t ó r y c h w p r z e d m o w i e prof.
S p a s o w i c z p is z e : „ m u s z ę im p r z y z n a ć u d e r z a j ą c ą z g o d n o ś ć z p r a w d ą , a a u t o r o w i n i e p o s p o l i t y t a l e n t s p o s t r z e g a w c z y , z d o l n y o d r a z u p o c h w y cić w s z y s t k i e z a s a d n i c z e r y s y k a ż d e g o o r y g i n a ł u i w y n a l e ź ć d la n ie g o n ie d a j ą c y się już z e t r z e ć n a p i s " — o tó ż w t y c h to p a m i ę t n i k a c h n a str. 406 c z y t a m y : „ N ie u c z o n o ś ć , n ie u p r a w ę n a u k i p r a c e n a u k o w e m i a ł n a ce lu w i e k o p o m n y z a ło ż y c ie l L i c e u m K rz e m i e n i e c k i e g o , k i e d y sie z a b i e r a ł do d z i e ł a s w e g o , le cz o g ó ln e , o d p o w i e d n i e d u c h o w i c z a s ó w i p o t r z e b o m je g o w y k s z t a ł c e n i a m ł o d z i e ż y " ; a d a lej z n o w u — . N a u k o w o ś ć też n ie k w i t ł a w sz k o le, ale u d z i e l a n o w n iej n a u k w z a k r e sie a ż n a d t o n a o w e c z a s y w y s t a r c z a j ą c y m " . N a str. 407: „ Z e s t a n o w i s k a w i ę c m o r a l n e g o i o b y w a t e l s k i e g o s ą d z e n i b y li K r z e m i e ń c z a - n ie w y b o r o w ą c z ę ś c i ą s p o ł e c z e ń s t w a i s t o s u n k o w o n a j l e p s z y m i w p r o w in cji o b y w a t e l a m i — i d o ś ć im b y ło te g o w s w o i m c z a s ie , b y n ie p o ż ą d a ć s ł a w y n a u k o w e j , d o k tó rej n ie m ie li p r a w a ”.
C z e m u ż n ie m a m y p o z n a ć cyfr, k t ó r e w ie l e m ó w ią . L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e w y d a ł o w c i ą g u d z i e s i ę c i o le c ia : n a s t y p e n d i a o k o ło 750.0U0 zł p r z y z n a n e 2 143 s w o i m u c z n i o m i p o n a d 280.000 b y ł y m w y c h o w a n k o m , s t u d i u j ą c y m n a w y ż s z y c h u c z e l n i a c h . W t y m s a m y m o k r e s i e L i c e u m w s p o m a g a ł o p o c z y n a n i a s p o ł e c z n e ( b u d o w y k o ś c i o ł ó w .
sz k ó ł, d o m ó w l u d o w y c h i t.p.) k w o t ą p r z e k r a c z a j ą c ą 600.000 zł. A je d n a k z u ję c ia p. P r u s z y ń s k i e g o w y p ł y w a z n o w u ż ży c z e n ie : „ p r o s z ę o ty m w s z y s t k i m n ie w iedzieć*1. „ P r o s z ę n ie w i e d z i e ć ” t a k ż e i o t y m iż w P o l s c e o d r o d z o n e j p o w s t a ł o ty le w y ż s z y c h u c z e l n i, że b r a k s i ł n u u k o w y c h n a n a l e ż y t y m p o z i o m i e d a j e im się w e z n a k i N i e ł a t w y m w i ę c jest d z i s ie js z e z a d a n i e p o s t a w i e n i a z a k ł a d u n a u k o w e g o w K r z e m i e ń c u n a p o z i o m i e u n i w e r s y t e c k i m , a n i te ż ś c i ą g a n i e do K r z e m i e ń c a s ił n a u k o w y c h . M u s i m y j e d n a k w ie d z i e ć o ty m , n a w e t w b r e w woli p P ru s z y ń s k i e g o , że L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e s t a r a się s p r o w a d z a ć m o ż l i w i e n a j l e p s z e siły n a u c z y c i e l s k i e , że s t w a r z a w K r z e m i e ń c u o- ś r o d e k , w k t ó r y m b y te siły m o g ł y s ta le się w y r a b i a ć i p o z a p e ł n i e n i e m fu u k c y j n a u c z y c i e l s k i c h , r o z w ija ć p r a c ę n a u k o w ą ; że o ś r o d e k t e n o p i e r a się n a ist n ie j ą c e j b ib li o te c e , k t ó r a p o s i a d a ju ż p o n a d 12.009 t o m ó w i p r o m i e n i u j e n a c a ł y W o ł y ń ; że w r. b. z o s t a ł o o t w a r t e p r z y L i c e u m K r z e m i e n i e c k i m — m u z e u m , że w r o k u p r z y s z ł y m m a b y ć p o w o ł a n y d o ż y c ia I n s t y t u t N a u k o w y do b a d a ń W o ł y n i a .
D la c z e g ó ż o t y m m a m y n ie w i e d z ie ć ? C z y d la te g o , a b y p. P r u - s z y ń s k i m ó g ł z a l e w a ć P o l s k ę c z a r n y m i f a r b a m i ? Z n o w u ż o w o d z i e c k o n i e s t e t y g ó r u j e n a d p. P r u s z y ń s k i m , b o w o ł a j ą c „ p r o s z ę n ie w i e d z i e ć ”, c h c e s p r a w i ć r a d o ś ć o t o c z e n i u s w o j ą n i e s p o d z i a n k ą , a n i t u j a w n i a d ą ż e n i a do tego, b y coś p r z e d s t a w i ć w z ł y m ś w ie tle . C z a r n e j b a r w y w P o l s c e n ie b ra k , w ł a ś n i e b r a k w P o l s c e e n t u z j a z m u d la p r a c y — i z ł ą P o ls c e o d d a j e p r z y s ł u g ę kto ś, k to z lo tu p t a k a w y s z u k u j e c z a r n e s t r o n y p r a c y , a j e d n o c z e ś n i e ch c e , ż e b y ś m y s ię n ie d o w i e d z i e l i o t y m , co je s t t w ó r c z e i p o z y t y w n e .
A t e ra z — o t y m z a c n y m sta ro ś c ie , o b e c n y m k u r a t o r z e L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e g o . 1 tu t a k ż e w y c z u w a się ż y c z e n i e a u t o ra : — „ p r o s z ę n i e w i e d z i e ć ”, że C z ac k i, k tó r e g o s łu s z n i e p. P r u s z y ń s k i a p o t e o z u j e , też b y ł s t a ro s t ą . Z a p e w n e to n ie b y ł o w o l ą ani p. P ru s z y ń s ic ie g o , a n i n ik o g o p o z a nim . C ó ż p o r a d z i ć , że t a k jest. C ó ż p o r a d z ić , że b y li w y c h o w a n k o w i e d a w n e g o L i c e u m w s e r d e c z n y c h w s p o m n i e n i a c h o C z a c k i m w ł a ś n i e s t a r o s t ą go n a z y w a j ą .
N ik t n ie p o s ą d z a c h y b a M in i s tr a O ś w i e c e n i a , że p o p r z e d n i e sta- r o s t o w a n i e o b e c n e g o k u r a t o r a b y ł o d la ń k w a li fi k a c j ą , a l e c z e m u ż m a b y ć p ię t n e m ? A k i e d y w o d p o w i e d z i p. P r u s z y ń s k i e m u p r a c o w n i c z k a B i b lio te k i N a r o d o w e j , p. D a n i l e w i c z o w a , s p e c j a l n i e o p r a c o w u j ą c a d z i e je d a w n e g o L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e g o , p r z y p o m n i a ł a fakt, że C z a c k i te ż b y ł s t a r o s t ą p. P r u s z y ń s k i ju ż t a k się z a p ę d z a , że n ie t y l k o ch c e , a b y ś m y g o nie zna li, ale s a m z d a j e się n ie c z y t a ć tej u w a g i i w w i l e ń s k i m „ S ł o w i e 11 w o ł a w z a p a l e , że d o j d z i e m y d o tego, iż w o j e w o d a b ę d z i e r e k t o r e m U n i w e r s y t e t u J a g ie l lo ń s k ie g o . Z n o w u ż chc e, a b y ś m y
-,,nie w i e d z i e l i ”, że r e k t o r w y ż s z e j u c z e l n i m a w y ł ą c z n i e z tą u c z e l n i ą d o c z y n i e n i a , w ó w c z a s , g d y k u r a t o r L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e m a w ś r ó d s w o i c h o b o w i ą z k ó w a d m i n i s t r o w a n i e la s a m i, f o l w a r k a m i i p r z e m y s ł e m , m a s t o s u n k o w o s p o r o z a d a ń o c h a r a k t e r z e s p o ł e c z n y m ..
K tó ż to m a c z y t a ć r e p o r t a ż e p. P r u s z y ń s k i e g o , że z a m i e r z a z c z y t e l n i k a m i t a k s ię z a b a w i a ć w „ p r o s z ę n ie w i e d z i e ć ” ?
W r e s z c i e s p r a w a , o k tó r e j ju ż p i s a ł a M a r i a D ą b r o w s k a w a r t y k u l e p t. „ D e r m a n k i w p u b l i c y s t y c e ” . C h o d z i o te n o k a z a ł y p o m n i k , w y s t a w i o n y w k a m i e n i o ł o m a c h p r z e z „ S a m o r z ą d , czy p r a c o w n i k ó w s a m o r z ą d o w y c h s w e m u w o j e w o d z i e " . N ie r o z u m i e m , d la c z e g o p. P ru - s z y ń s k i e m u z a l e ż y n a ty m , ż e b y ś m y „nie w i e d z i e l i ” , że to n ie o w o ł y ń s k i e g o w o j e w o d ę c h o d z i i ż e to nie w o ł y ń s c y u r z ę d n i c y t e n p o m n i k w y s t a w i l i . Ż e z a l e ż y p. P r u s z y ń s k i e m u n a t y m z a ć m i e n i u u m y s ł ó w d o w o d z i w t r ą c o n e d alej z d a n ie : „ J a k s ą d z is z , D r o g a m o ja, czy g e n e r a ł- g u b e r n a t o r o m w o ł y ń s k i m w z n o s z o n o p o m n i k i ? "
M o ż e w ł a ś n i e w t y m m i e j s c u t k w i p u n k t c i ę ż k o ś c i in te n c j i p . P r u s z y ń s k i e g o ? M oż e p. P r u s z y ń s k i ż y c z y ł b y s o b i e ta k i e g o z a ć m i e n i a u m y s ł ó w n a W o ł y n i u i p o z a n im , ż e b y ś m y m o g li k a ż d ą n ie w ł a ś c i w ą , z d a n i e m p. P r u s z y ń s k i e g o , i n i c j a t y w ą o b c i ą ż a ć W o ł y ń , ż e b y ś m y m o g li j a k n a j w i ę c e j m i n u s ó w w p i s a ć n a r a c h u n e k w o j e w o d y w o ł y ń s k i e g o ? N ie w ie m , j a k a je s t i n t e n c j a p. P r u s z y ń s k i e g o ? O d w a ż ę się j e d n a k s t w i e r d z i ć , że n a j t r u d n i e j b y ł o by w t y m m ie js c u p o s t a w i ć M u z a r z u t
„ z a c n o ś c i 11,..
P o d o w i e d z e n i u się, że z b u d o w a n a p r z e z p. P r u s z y ń s k i e g o w j e d n y m n u m e r z e W i a d o m o ś c i L i t e r a c k i c h f a b r y k a c e r a m i k i w D e r m a n - ce n i e is tn ie je , a n i n ie is t n i a ł a n i g d y , p o s p i e s z y ł o n s k w a p l i w i e z w y j a ś n i e n i e m ju ż d o n a s t ę p n e g o n u m e r u te g o p is m a . I n fo r m a c ji tej d a ł t r i u m f a l n y t y t u ł . J e s z c z e g o r z e j ”. P r z y z n a j m y — s f o r m u ł o w a n i e t r a f n e i p i ę k n e .
M o ż n a s ię b y ł o d o w i e d z i e ć z lis tu p. K o w a l s k i e g o , z a m i e s z c z o n e g o w t y m ż e n u m e r z e W i a d o m o ś c i , że k a m i e n i o ł o m p o g r z e b a n y p r z e z p. P r u s z y ń s k i e g o ( b y ł y n a w e t n a g r o b k i ) je s t c z y n n y i — n i e s t e t y — d o b r z e s i ę r o z w ija . N ie u z n a ł w s z a k ż e p. P r u s z y ń s k i za w ł a ś c i w e p r z y z n a ć się d o tej n ie ś c i s ło ś c i. W i a d o m o ś ć t a n ie k o m p o n o w a ł a b y s ię w o b r a z i e , k t ó r y m a l u j e a u t o r w o d p o w i e d z i p.t. „Jeśli s ą lu d z i e w P o l s c e ” ( S ło w o , 14 lu te g o ). O d p o w i e d ź ta je s t p o d o b n i e j a k p i e r w s z y a r t y k u ł n a p e ł n i o n a n e g a c j ą i t y l k o n e g a c j ą . W i ę c e j . A u t o r je st
„ j e s z c z e d a l e k i o d tego, by z n a ć c a ł ą p r a w d ę W o ł y n i a (n ie p r z e c z ę ) i je s t „ d a l e k i o d m o ż n o ś c i p o w i e d z e n i a te go, CO p o z a t y m w i e . O c z e k u j e m y w i ę c d a l s z y c h p o n u r y c h r e w e l a c y j . T y m c z a s e m j e d n a k , w y d a je się, iż n a l e ż a ł o j a k o ś się d o r z e c z o w y c h a r t y k u ł ó w d y s p u t a n t ó w
u s t o s u n k o w a ć . U z n a ć , że w c i ą g u o s t a t n i e g o d z i e s i ą t k a lat, j a k s t w i e r d z a j ą d a n e s t a t y s t y c z n e , o d b y w a ł się i n t e n s y w n y r o z w ó j g o s p o d a r c z y i k u l t u r a l n y W o ł y n i a . —A l e to t a k ż e r o z b i j a ł o b y j e d n o l i t ą k o m p o z y c j ę m r o c z n y c h w iz y j p. P r u s z y ń s k i e g o .
P i s z e o n w rec en z ji p e w n e j ksią żk i: „ P o ls k a jest k r a je m , k t ó r y l e m ie s z r e p o r t a ż u p r z e o r y w ał j e d y n i e rz a d k o , n i e d b a l e i n a d e r p ł y t k o " ..
P o p r z e c z y t a n i u je g o r e p o r t a ż u o W o ł y n i u s o l i d a r y z u j ę się z n im w tej m a t e r i i z u p e ł n i e .
I je s z c z e j e d n a p o p r a w k a :
P r a g n ę u s p o k o i ć p. P r u s z y ń s k i e g o , że n a t y c h m i a s t p o p r z e j ę c i u p r z e z L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e z a m k u X X . W i ś n i o w i e c k i c h , z o s t a ł a z d j ę t a u m i e s z c z o n a t a m k i e d y ś ta b lic a , n ie t y lk o k u czci b. s t a r o s t y R o b a k i e w i c z a , ale is t o tn ie z w y m i e n i e n i e m je g o n a z w i s k a . M o g ę r ó w n ie ż p r z y p o m n i e ć p P r u s z y ń s k i e m u , że u m i e s z c z e n i e tej ta b l i c y m i a ł o m ie j s c e n ie w o sta tn im d zie się c io le c iu , za k t ó r e t a k w i e l k ą n ie w i a d o m o n a k o g o w k ł a d a o d p o w i e d z i a l n o ś ć .
N ie c h o tę o d p o w i e d z i a l n o ś ć b a r d z o się n ie m a rtw i... Bo h is t o r i a n i e w ą t p l i w i e d o w i e się o w s z y s t k i m , a nie o ty m , c z y m p. P r u s z y ń s k i c h c i a ł b y o b c i ą ż y ć lu dzi, d ź w i g a j ą c y c h n a s w y c h b a r k a c h c i ę ż a r p r a c / d ia p r z y s z ł o ś c i w j a k ż e t r u d n y c h w a r u n k a c h . I n a w e t n ie t r z e b a „ b r o n ić " tego, co się od lat d z i e s i ę c i u d z i e je n a W o ł y n i u , c z a s jest n a j d o s t o j n i e j s z y m i n a j l e p s z y m s ę d zią. Mv, W o ł y n i a c y , n ie b o i m y się je g o s ą d u . W o l n o ś ć k o c h a m y i c z u j e m y się d e m o k r a t a m i w n i e m n i e j s z y m od p P r u s z y ń s k i e g o s to p n i u .
M ° ż e m y te ż z a p e w n i ć , że i u j e m n e s t r o n y d z i s ie js z e g o ży c ia W o ł y n i a d o s t r z e g a m y i z d a j e m y s o b i e s p r a w ę , ja k w ie l e j e s t je s z c z e d o z ro b ie n ia .
Ś w i a d o m o ś ć ta s k ł a n i a n a s do t y m w i ę k s z e g o w y s i ł k u .
P i s z e P a n p o d o b n o k s i ą ż k ę o W o ł y n i u d o p i ę k n e g o w e g n e r o w s k i e g o c y k l u p.t. C u d a P o lsk i. — C h c i a ł b y m d a ć P a n u j e d n ą ra d ę : n i e c h że się P a n n i e p r z e j m i e z b y t n i o ty tu łe m te g o c y k l u A w ię c — b e z c u d ó w .
P o z w o l ę s o b ie n a z a k o ń c z e n i e s p r z e c i w i ć s ię r a d z i e p. D an ie le - w ic z o w e j, k tó ra, w b r e w w y s s a n e j z p a l c a in fo rm a c ji p. P ru s z y ń s k i e g o , n i g d y n ie b y ł a i n ie je s t p r a c o w n i c z k ą L i c e u m K r z e m i e n i e c k i e g o : „ N ie ch P a n j e d z i e r az je s z c z e n a W o ł y ń ' 1. —Nie, n ie c h P a n tu nie p r z y j e ż d ż a , b o n a w e t g d y b y P a n się w s z y s t k i e g o d o w i e d z i a ł , z a w s z e P a n b ę d z ie , t a k ja k ó w p ię c i o l e t n i c h ł o p i e c w o ła ł : „ p r o s z ę n ie w ie d z i e ć " . 1 co jest d la P a n a n a j b a r d z i e j b e z n a d z i e j n e — n ic tu n i e p o m o ż e : — in n i p o t r a f i ą s ię d o w ie d z ie ć b e z P a ń s k i e j p o m o c y i n a w e t w b r e w P a ń s k i m in t e n c j o m ■
