r 'l"
1.1 l
?,,
I"
r
?
r Ol
,?
'f
r
?
j
l
..
...
• ol
• 1?
•
GEOGRAF JA POWSZECHNA.
li
••
*.
..
!
( J
o
• •
\.
GEOGRAFJA PO'VSZECHNA
..
DLA U?YTKU
IlJChJ\UEJ SIl:? l\IL01)ZIE?Y,
t'R ZEZ
R. kolodziilHkieao.
w» ltSh.A. "'-A.
?
.'a" hUlt'lIl .\ II ?; r, S,t, Dn.\ I, ?: \lI ? S Ki?; ?. o K?ic:;arzR,
1?()1.
t
l.
...
, [ . !
L.
Wolno drukowa?, pod warunkiem z?o?enia w Komitecie Cenzury. po
wydrukowaniu, prawem przepisanej liczby egzemplarzy.
w Warszawie, dnia 13 (25) Czerwca 1861 roku,
Starszy Cl'nzor, AS<;CRSOt' KollE'gialn?', 'I', TTlmT7..
IIJ Drukami J. JawQrskiego,r
.r:
?.. 1 ?
t ,
"'"ST?P.
?o je?t Geogr"fja i j?j "o??z?a?.
Ge()fJ'l?i'!f1, CZyll? opisan?e zie.l1?il l?al?c?a nas poznawa? zieml?
jako cia?o niebieskie, mcl?,erJalne I Jako uuejsce zamieszkania ludzi.
Dla tego te? Geograf ja dzieli sl? na Astronomiczn?, Fizyczn? i Poli-
tyczn?· ?
Ueografja Astronomiczna albo il1aternatyczna uczy nas po-
znawa? ziellliQ jako cia?o niebieskie, obja?nia o jej polo?euiu
w Wszech?wiecie, daje pozna? jej kszta?t, wielko?? i ruch.
Geog1·aJja Fizyczna opisuje ziemi? jako cia?o materjalne, g?ó-
wne sk?adowe jej cz??ci, t. j. atmosfer? i zjawiska powietrzne, wo-
dy, l?dy i cia?a na ziemi, lub \\' j?j wn?trzu znajduj?ce si?,
Geografia Polit fczna opisuje ziemi? jako miejsce mieszkania
cz?owieka i dzieli ji1 na KrClje i Pa?stwa.
POC:Z?TKI GEOGltAFJl MATEMATYCz?tJ,
-"--
"r?ze('h?U'i"t, dala l??e'bie?lde, !ii}·?teln !iiloneczuy.
Calv ?wiat widomy, st\yorzony przez Boga. razem wzi?ty, nazy-
wamy Jrszeclt.?lciatem; niezliczona ilos? cial nietJieskich stanowi
"r szechswiat, Cia?a te ze \yzgll2du na swe wlasnosci dziel? si? na
owa rodzaje. Jedne z nich nie zmieniaj? swego wzajemnego polo?e-
nia, Sil: to cia?a ?wiec?ce, nazwano je s?o?cami albo [fwia?darni stale-
mi; drugie ciijglc zmieniaj? swoje po?o?enie wzgl?dem siebie, ?wiat-
?em wlasn?m nie swiec?, lecz oswiecane Si} przez slo?ca: takierui cia-
?ami s? planet,1j, towarzys.::e planet, albo l?si??yce i komety- .
Bez\\'?tpiellia ka?da sta?a gwiazda otoczona jest planetamIokora
nie] cbrncaj?c?mi sil:, lecz z przyczyny zuaknmitej ich odleg?o?ci od
]11\8, rozpozna? tego nic jeste?my \\" stanic, i zaledwo d?strze?amy
tyJ1?? niektóre planety obrncaj?ce siQ oko?o gwiazdy stalej, nllJolii-
szeJ nas, t. j. okola naszego slOl'ICa,)
Geograf ja Powszechna. 1
Cia?o niebieskie, na któr?m ?yjemy nazywa si? ziemi?; jest ona
jedn? z planet obracaj?cych si? oko?o slo?ca. -
S?o?ce razem ze swemi planetami, ich towarzyszami i kometami
oko?o planet ohlegaj?cemi , stanowi ?wiat albo system s?oneczny.
Do tego systemu nale??:
a) Stonce, gwiazda sta?a, po?o?ona w ?rodku swego systemu,
udzielaj?ca ziemi i innym swym planetom ciep?o i ?wiat?o. -,
b) 8 wielkich i 50 ma?ych planet, po?o?onych' w nast?puj?cym
porz?dku: Jller1ru7:7J planeta najbli?sza s?o?ca, Wenus, Ziemia,
.Mars, GO ma?ych planet nazywanych tak?e asteroidami, Jowisz,
Saturn, Uranus i Neptun planeta najodleglejszn od slo?c? ..
Wszystkie tak wielkie jak mate planety obracaj? siC oko?o s?o?-
ea; opisuj? Jinje krzywe, podobne do kó? pod?u?nych, które nazywa-
my elipsamit. CZ?lS trwania ich obrotu tem jest d?u?szy, im one od-
leglejsze s? od slo?ca, i tak: Merkury odbywa swój bieg_ w 80 dni,
ziemia w 3(j5 dni, czyli w ci?gu jednego roku, a Neptun w lG5 lat.
c) Towarzysze planet; których dot?d znamy 21, a mianowicie:
I
jeden towarzysz ziemi, nazwany ksi??,'Jcem, cztery towarzysze Jo-
wisza, osm towarzyszów i pierscien oko?o Saturna, szes? Uranusa,
dwa Neptuna. Towarzysze bieg? równie? po elipsach oko?o swolch:
planet, a razem z planetami oko?o s?o?ca.
S?o?ce, planety i ich towarzysze, s? kszta?tu okr?g?ego i maj? je-
szcze inny ruch obrotousj, (wirowy) t. j. obracaj? si? okole samych'
siebie.
ci) J{omety. Sk?adaj? si? one z cia?a okr?g?ego, nazywanego
[Jlóu'q komety i ze smugi ?wiat?a, jaka \V pewnym danym kierunku
od tej g?owy si? przerllu?a, nazywanej 0.rlonern komety.
Komety równie? bleg? oko?o slolica, lecz opisuj? elipsy bardzo
przed?u?one. Dot?d znnmy okolo 700 komet, bezw?tpienia jednak?e
liczba ich jest daleko znaczniej sza. I
Po za systematem s?onecznym dojrze? mo?emy niektóre tylko
gwiazdy sta?e, widzimy je w postaci punktów ?\Vi?c?cych rozmaite]
wielko?cl i ?wletnosci. Gwiazdy te tern s? wi?ksze i ?wietniejsze
dla nas, im IJli?ej ziemi pole?one. Prawie ka?da z pomicdzy nich
daleko wi?kszi} jest od naszego slo?ca; do najbli?szej gwiazdy ]i-
czymy ? 4 miljonów mil. .
A?eby dok?adniej oznaczy? po?o?enie gwiazd sta?ych, podzielono
je na gromady czvli konstelacje, którym ponadawano rozmaite na-
zwiska. KOllste]at·jj takich mamy lOS; niektóre z nich pozna? powin-
ni?my •.
?
Gdy w pogodn? noc obrócimy si? lew? sw? stron? ku zachodo- r
wl: slo{lca,-mamy przed sob? konstelacj? Jllat?j ll/ied?wiedzicy ..
Gwiazda polarna nale?y do tej konstelacji.
Niedaleko Malej Nied?wiedzicy le?y konstelacja lVielki?j Nie-'
-
diwiedzicy albo JVozu, któr? Hzymianie nazywali Septentrionem.
?\V stronie odwrotnie przeciwnej nieba spostrzegamy Znaki Zodjaku ? •
-
czyli tak zwanego Xwierzyllca, z powodu ?e gromadom tym gwiazd
ponadawano nazwiska zwierz?t. Jest to 12 gromad gwiazd, w kie-
runku których ziemia bieg swój roczny odbywa. •
Biegu ziemi my nie czujemy, zdaje si? nam ?e slo?ce si? poru- I
sza w kierunku znaków Zodiaku, i dla tego to nie po?o?enie ziemi,
lecz po?o?enie slonca odnosimy do pewnych konstelacij w ró?nych ..
porach roku. - -_o .-
Trzy znaki wiosenne s? te, naprzeciwko którycl: s?o?ce zdaje
si? przechodzi? na wiosn?, nazywamy je konstelacjami Barana,
Byka i Bli?ni?t. _
Trzy znaki letnie: Rak, Lew i Parma; po przed któretul widzi-
my s?o?ce w lecie. Jesienne s?: lVagi,lYiediwiadek i Strzelec. Zi-
mowe: Kozioro?ec, Brodniki, Ryby.
Tak wl?c ziemia jest jedn? z planet systemu s?onecznego, kr??y
pnmi?rlzy planetami 'Vellus i Marsem w odleg?o?ci 21 milionów mil
od s?o?ca. _-'
Cia?a niebieskie zawieszone \V przestrzeni, utrzymuj? siQ i odby-
waj? swój ruch skutkiem sily przyci?gania si? iczajemneqo; tak
zwane] sil!; dosrodk oice] (atrakcji) i sily 'll'zajenwego odpychania si?
czyli sil!; odsrodkoio?], t. j. ?e cia?a" i?kszej obj?to?ci przyci?gaj?
mniejsze.
D??enie cia?a ku ?rodkowi drugiego, zowiemy silq ci??ko?ci.
It.!iiiztalt zienti.
Na pierwsze wejrzenie zdaje siQ nam ?e ziemia jest plaska.Tecz
guy pilnie rozwa?a?. zacznemy niektóre zjawiska okole nas zacho-
dz?ce' powe?miemy przekonanic ?e ziemia jest kulista.
O kulisto?ci ziemi przekonywamy sl?: .
.
1. Gdy jad?c po równej drodze przybli?a? si? b?dziemy do. J?-
kiego przedmiotu, to nie od razu przedurlot ten spostrzegamy, widzi-
my naprzód jego wierzch, potem ?rodek a nareszcie spód; gdy okr?t
odp?ywa od brzegu tracimy z widoku naprzód jego spód, potem ma-
szty, w korku ca?y okr?t niknie nam z oczu. Ocz?wiscie przyczyn?'
1*'
1
t
tego stopniowego znikania przedmiotu jest wypuk?o?? ziemi, ?e za?
zjawisko to powtarza si? we wszystkich okolicach, zatem ziemia
wsz?dzie jednakowo jest wypuk?a, a cia?o jednakowo wsz?dzie wy_·1
pukle jest kul?.
2. \"1 czasie za?mienia ksi??yca cie? rzucony przez ziemi? na'
ksi??yc jest okr?g?y, a kula tylko ma w?asno?? rzucania cieniu 0-
•
kr?g?ego.
3. Podró?ni wyje?d?aj?cy w jedn? stron? ?wiata, gdy si? trzyma-
j<1 ci?gle prostego kierunku, powracaj? do punktu z którego wyje-
chali ze strony wprost przeciwnej.
Pierwsz? podró? na oko?o ?wiata odby? Portugalczyk Ferdy-
nand Magellan, który \V 151 U l'. z 5 okr?tami wyp?yn?? Z IIi-
szpanji do brzegów Brezylj], odkry? cle?nin? morza nazwan?
od nazwiska jego Magela'llsk?, przez któr? wyplyn?l na ocean
wschodni, gdzie na wyspach Filipi?skich zabity zosta?. "To-
warzysze jego poplyn?li dalej na Zachód, Objechali przyl?dek
Dobrej Narlzlei i po trzyletniej podró?y puwró cili na jednym
tylko okr?cie do swego kraju,
Ziemia wszak?e ule ma kszta?tu doskonalej kuli, z dwóch prze-
ciwnych sobie stron jest nieco sp?aszczona, a lubo powierzchnia jej
wcale nie jest równa, bo widzimy na nilU olbrzymie góry i w?wozy,
te wszak?e w stosunku do obj ?to?ci kuli ziemskiej,' tak s? nic
nieznacz?ce, jak nierówno?ci skórki na pomara?czy. ot{..t4
Bie::;un,- zielul, liOIR nit?lIiie i lunie )'OZiOU? i ?h·ol?y
;''''h\tn, I-c)"'?li".? IDohulnilii ? .-ó"'??ole?nUd.
Dla ?atwiejszego pOJ{?eia zjawisk wydarzaj?cych siQ skutkiem po-
Io?enia i ruchu ziemi, jak równic dla dogoulliejszegn znalezienia roz-
maitych punktów na ziemi, wypada?o pooznacza? pewne punkta i ko-
la g?ówne, do których mo?na by sif? udnosi?. Kola, jakie wyobra?a-
my sobie ?e opasuj? ziemi?, s? wielkie i male, Kola przechodz?ce
przez ?rodek ziemi i dziel?ce j? na dwie równe polowy zowiemy
irielkiemi, wszelkie inne malemi.
Najlepsze wyobra?enie o takich pedzia?ach na ziemi daje nam
globus ziemski t. j. kula na ksztalt ztcrni zrobiona ze wszystklemi
podzia?ami na ni?j utworzonemi. ...
Kula ziemska obracaj?c si? okolo ShJl'ICa, zarazem obraca si? we
24 godzin czyli w ci?gu jednej douy okole samej siebie t. j. oko?o
J
! swej osi, czyli linji, któr? wyobra?amy. przechodz?c?" przez ?rodek
ziemi od jednego jej sp?aszczenia do drugiegu.) "
.
r
•
\V czasie tego obrotu wszystkie punkta na ziemi odbvwaj? tak-
_
ze obroty, oprócz dwóch przeciwleg?ych punktów nazwanych biegu ..
nami ziemi, które le?? na wspomnionych sp?aszczeniach. Jeden
.
z tych biegunów nazywa si? pó?nocnym al'kl!Jczn!Jm, dla tego ?e
Je?y naprzeciwko konstelacji Ma?ej ?ied?\\'iedzicy (po grecku Maty
Arktos), drugi przeciwny, poludniouifm; antarkt!Jczll!Jm. ·p"f
Gdy staniemy na odkryt?m polu, p?aszczyzn?, któr? widzimy na
okola siebie, nazywamy poziomem ji::!Jczn!}1n (lwr!}zontem).
Poniewa? biegu ziemi my nie czujemy. dla bardzo prostej przy-
czyny, bo je?eli np. p?yniemy ?odzi? z biegiem wody, lub jedziemy
szybko powozem, wtedy nic czujemy ruchu' jaki sami odbywamy, i
zdaje sil? nam, ?e wszystkie przedmioty b?d?ce przy naszej drodze
biegn? \V strun? przeciwn?, dla tego te? mniemamy, ?e slo?ce i
inne gwiazdy wychodz? z po za poziomu, opisuj? na niebie kola i
zachodz? pod poziom.
lT? stron? poziomu, \V której slo?ce wschodzl nazywamy iosclio-
dem, gdzie zachodzi, zachodem; stan?wszy praw? stron? ku wscho-
dowi, przed sob? mamy pMnoc, za sob? po?udnie. {
'\Vschód, Zachód, Pótnoc, Poludule, s? to cztery glówne punkta
poziomu,-pollli?dzy teini le?? inne cztery drugorz?dne, mianowicie:
Polnoco-iosclunl, Poludnio-ioscluid, Po?udnio-eack?d; i P?lnoco-
zachód; pouii?dzy za? teini punktami i pietwszemi s? jeszcze pun-
kta poziomu nazwane trzeciorzQdn?ni. Podzlaly te horyzontu dla
skr?ceula ozuaczamy pierwsze mi llterainl icn nazwania, i tak: pólnoc-
Plc, po?udnic-P?d. wschód- IV. zachód-Z.
-
Ko?o wielkie, które wyobra?amy, ?e przechodzi równolegle od po-
ziomu fizycznego przez ?rodek ziemi nazy\\'a si? poziomem praw-
dziwym czyli matemat!Jc:n!Jm; kolo to dzieli zieml? na dwie pólku-
, le: [jó1'nrf idol nq,
( Kolo wielkie, które si? znajduje \\' równej odleg?o?ci od obydwu
biegunów zowiemy równikiem (equator) albo linjl! równodzienn?;
dzieli ono kule ziemsk? na dwie pólkule. pó?nocn? i po?udniow?, dla
tego za? nazywa si? linji1 ró",nodziennll, ?e gdy \V czasie obr.?tu .zie:
mi s?o?ce znajdzie si? na wysokosci równika, wtedy na ca?ej ziemi
dzie? jest równy nocy. Na równiku dzie? zawsze ró\\'ny nocy.
Ko?a wielkie przechodz?ce przez obydwa bieguny nazywamy po-
ludnikami.
Po?udnik dzieli zielllild na dwie pó?kule: 'Wschodni? i zaclwdnil!;
dla tego za? 'nazywamy go po?udnikiem, ?e gdy s?o?ce znajduje si? na
wysoko?ci któregokolwiek po?udnika, wtedy wszystkie punkta ziemi
le??ce na tym po?udniku maj? poludnie.
Ka?de ko?o wielkie dzieli si? na 3GO stopni, stopie? na 60 mi-
nut, minuta na GO sekund. Stopnie oznaczamy przez (0), minuty
przez ('), a sekundy przez ("). Hównik i po?udniki, jako ko?a wiel-
kie s? równe sobie, dla tego te? stopnie, minuty, seku ndy równika,
równe s? stopniom, minutom, sekundom po?udników. Stopie? równi-
ka równa si? 15 milom geograflcznym czyli 104ljl wiorstom.
Kola ma?e id? równolegle do równika i im bli?ej bieguna t?m
one s? mniejsze;-nazywamy je równole?nikami.
Z,,'rotlllki, ko?a ?,legullou'e, stref" zielni,
Znaczniej sze 7. równole?ników Sil:
l) Dwa zwrotniki które le?? z obu stron równika w odleg?o:
?ci 23 V20.
Zwrotnik le??cy na pólkuli pó?nocnej, nazywa siQ zwrotnikiem
Raka, na poludniow?j, zwrotnikiem Kozioro?ca.
2} Dwa kola biegunowe, z których jedno le?y na pó?kuli pó?no-
cnej na 2312 o od bieguna pó?nocnego, drugie na pó?kuli po?udniowej
w takiej?e odleg?o?ci od bieguna po?udniowego. Pierwsze nazywa si?
ko?em ,biegunowem polnocncm, drugie ko?em biegunowbn polu-
dnioio?m, /-, p-
Zwrotniki i kola ?IJiegun?we dziel? powierzchni? ziemi na pi??
stref czyli pas?u-; dwie zimne, dwie umiarkowane iJeclnr? gor?c?.
Strefa zimna pó?nocna le?y mi?dzy biegunem a ko?em biegunowem
pó?nocnem, strefa umiarkowana pó?nocna mi?dzy ko?em biegunowetu
pólnocnem a zwrotnikiem Haka, strefa gor?ca mi?dzy obydwoma
zwrotnikami; strefa umiarkowana po?udniowa mi?dzy zwrotnikiem
Kozioro?ca a ko?em bieguuowem potudnlowem, nakoulec strefa zi-
mna poludniowa , mi?dzy kulem blegunowem a biegunem po?u-
dniowym.
Polo?enle miejsc na ziemi oznaczamy za pomoc? szeroko?ci i
d?/lgo?ci geograficznej.
Szeroko?ci? geograficzn? nazywamy odleg?o?? pewnego miejsca
na ziemi od równika, któr? liczymy po po?udniku, wyra?amy w sto-
7
pniach, minutach i sekundach po?udnika t. j. liczymy od równika PC)
pó?kuli pó?nocnej i po pó?kuli po?udniowej.
Chc?c jednak?e oznaczy? po?o?enie' jakiego miejsca na ziemi
nie dosy? mie? jego szeroko?? geograficzn?, bo wszystkie pU!lkta le-
??ce na tym samvm równole?niku maj? jednakow? szeroko?? geo-
-
graficzn?. Aby wi?c oznaczy? po?o?enie miejsca potrzeba mie? je-
.
szcze d?ugo?? geograjiczn?.
D?ugo,?? geog'raficzna miejsca jest to odleg?o?? tego miejsca od
pi?noszeqo po?udnika, liczona po jego równole?niku a czytana po
stopniach, minutach i sekundach tego? równole?nika. t
...
Za pierwszy po?udnik przyj?to u nas poluduik wyspy Ferro, le-
??cej na zachodnim brzegu Afryki; d?ugo?? geograficzna od tego po-
?udnika liczy si? na wschód. Francuzi licz? d?ugo?? pod?ug po?udni-
ka paryzkiego na wschód i na zachód, Anglicy pod?ug po?udnika
przechodz?cego przez Grinicz \V Anglji. .I.
Poludnik paryzki le?y o 20° a po?udnik Gri nicz o 17° i 40' na
wschód od po?udnika Ferro .
• GloJ.us ? kart,. geograficzne.
Najdok?adniejsze wyobra?enie o postaci kuli ziemskiej daje nam
globus. Na nim mamy oznaczone bieguny, po?udniki, równik, równo-
le?niki, l?dy, wyspy i morza. Stopnie szeroko?ci geograficznej ozna-
czone s? na. meta?owem nieruchomem kole, umieszczonem prostopa-
dle do poziomego ko?a, które jest poziomem matematycznymglobu-
su. Stopnie d?ugo?ci oznaczone s? na równiku. /
Kula ziemska na kartach geograficznych zazwyczaj wyobra?on?
bywa przez dwa kola, z których jedno przedstawia pó?kul? uischo-
dniq, a drugie zachodnia. Na kartach tych pierwszy po?udnik wyo-
bra?a ko?o, równik zas jest linj? prost?. Karty geograficzne przed-
stawiaj? nam i mniejsze cz??ci powierzchni ziemi, rysuj? je zazwy-
czaj tak, ?e po?o?ywszy kart? przed sob?, li góry mamy pó?noc, li
do?u po?udnie, z prawej strony wschód, z lewej zachód. Linje krzy-
we, id?ce od wschodu na zachód wyobra?aj? równole?niki, a szero-
ko?? geograficzna tych?e oznaczon? jest na prawym i lewym brzegu
karty} linje za? id?ce, od góry na dó? wyobra?aj? nam po?udniki,
na górnym wiec i dolnym brzegu karty oznaczone s? stopnie d?ugo-
?ci geograficznej. _
,,, ? e l ko? ? z ? e n? ?.
Po dokladnem przemierzeniu stopnia równika znaleziono ?e ten
zawiera w sobie 15 mil niemieckich geograficznych (10-1 '/3 wiorsty),
a ?e równik zawiera \\' sobie 3GO takich stopni, wi?c d?ugo?? równi-
ka czyli obwód ziemi równa si? 5,400 milom geograficznym. Za po- "
moc? wiadomo?ci z geometryi maj?c obwód ziemi dowiadujemy
siC o jej ?rednicy, która równa si? 1,719 milom geograficznym; po-
wierzchnia kuli ziemskiej zawiera »: sobie 9,288,000 mil geogr. *)
Ziemia ci?gle odbywa ruch dwojaki: okola swojej osi i okole
slo?ca, Pierwszy lIazywallly ruchem wirouJym, drugi postr:pou'ym.
Obrót oko?o swojej osi odl.ywa ona we 24 godzin czyli \V ci?gu jednej
doby. Skutkiem tego ruchu nast?puje zmiana dnia i nocy. --
S?o?ce o?wieca zawsze po?ow? tylko kuli ziemskiej, na o?wieco-
nej stronie jest wtedy dzieu, na nleoswlecon?j noc, ?e za? ziemia ci?-
gle si? obraca, dzie? i noc wl?c nieustannie na niej po sobie nast?-
p??· ? • ?
Dieg ziemi okolo slo?ca nazywamy rocznym, dla tego ?e si? od-
bywa wci?gu jednego roku t.j. 3G5 dni i 6 godzin, z których to b-ciu
godzin po uplyv, ie lat czterech formuje si?jeden dzie?, przez co ka?dy
4-ty rok lila 36G dni, rok taki nazy\\umy przest?puylJ1. Ilok zieli si?
na 12 mlesl?cy, a to dla tego, ?e ksi??yc 12 razy do roku odby-
wa swój olrrót ca?ko,,"ity ukolo ziemi, podczas kiedy ta raz obraca
sie oko?o s?o?ca. Skutkiem ruchu tego nastepuje zuilana p?r roku
j nierówno?? dni i Ilucy w ró?nych miej scach na powierzchni ziemi.
Droga po której ziemia Lie?y oko?o s?o?ca nazywn sie orbit?
ziemi.
Ziemia tak jest po?o?ona do p?aszczyzny swojej drogi, któr? opi-
suje oko?o s?o?ca, ?e os jej nie jest prostopad?? do t?j p?aszczyzny
ale pochylon?, i zt?d to pochodzi ?u ziemia \\" czasie obrotu swego
oko?o s?o?ca nie jest jednostajule o?wiecana i ogrzewana \V ró?nych
punktach.
Kiedy pó?kula pó?nocna Lnrdziej skierowana jest ku s?o?cu, \\"ó-
>fe) Milu niemiecka równa si? '; wiorstom a zat?m mila kwadratowa niemie-
cka równa si? 49 wiorstom, Rrednica zat?m zicmi wynosi 12,033 wiorst pod?u ..
?nych, obwód zicmi 37,800 wiorst, a powierzchnia 455,112,000 wiorst kwadr.
