Z A P I S K I 591
0 roli teg o zgrom adzenia na ziem ia ch polsk ich ; fra g m e n ty o m a w ia ją c e d ziałaln ość k a zn o d ziei na d w orze k r ó le w sk im p okazują jed n o cześn ie sto su n k i ta m p a n u jące, w a lk ę str o n n ic tw p o lity czn y ch itd.
B ardzo in te r e su ją c e w y d a ją s ię rozd ziały p o św ięco n e p isa r stw u S k a rg i — „Ży
w o to m Ś w ię ty c h ”, „K azaniom se jm o w y m ”, a zw łaszcza p u b lic y sty c e , która n ie do
czek a ła się do c h w ili obecnej sta ra n n iejszeg o op racow an ia. W łaśn ie w u tw orach p isa n y ch pod n a c is k ie m a k tu a ln ej sy tu a c ji, w e w sz e lk ie g o rod zaju rozp raw k ach ί p o lem ik a ch z p rzeciw n ik a m i id e o w y m i n a jp e łn ie j o d b iła się, z d a n iem J. T azbira, w sp ó łc z e sn a S k ard ze ep ok a a ta k że oso b o w o ść sa m eg o autora.
N ie w ą tp liw ą zaletą p rezen to w a n ej k sią żk i jest trosk a o o b iek ty w izm , rezy g n a cja z p rób p rzyzn an ia r a cji jed n ej z w a lc z ą c y c h stron; ob óz k a to lic k i i refo rm a - syjny. p otrak tow an e zo sta ły ja k o ró w n o rzęd n i partn erzy w w ie lk ie j rozg ry w ce э ob licze w y z n a n io w e R zeczy p o sp o litej.
M .S z .
M ich el R i c h a r d , Z y c ie co d zie n n e h u g o n o tó w od e d y k tu n a n te j- s k ie g o do RewcAwcji F r a n c u sk ie j, PIW , W arszaw a 1978, s. 199.
K sią żk a R i c h a r d a p rzyb liża c z y te ln ik o w i p o lsk iem u m a ło zn a n e d otych czas a ja k że fra p u ją ce d zieje fr a n c u sk ie g o k a lw in izm u . A u tor rozp oczyn a sw ó j w y k ła d z c h w ilą w e jś c ia w ż y c ie p o sta n o w ień e d y k tu n a n te jsk ie g o (1598), g w a ra n tu ją ceg o h u gon otom odręb n y s ta tu s w ra m a ch sp o łeczn o ści k a to lic k ie j F ra n cji. P rzed sta w ia zasad y org a n iza cji i założen ia d o k try n a ln e k o ścio ła p ro testa n ck ieg o , p o k a zu je w ja k i sposób k sz ta łto w a ły o n e ż y c ie r e lig ijn e i św ie c k ie w y z n a w c ó w . A u to r u w aża, że p ro testa n ck ą część sp o łeczeń stw a fr a n c u sk ie g o d zielą n ie ty le b a riery sta n o w e ile sto p ień zam ożn ości i poziom ży cia jej czło n k ó w . N a szc z y c ie h iera rc h ii sp o łeczn ej hu gon otów zn a jd o w a ła s ię grupa bardzo b o g a tej szla ch ty d w o rsk iej (zw iązan ej przede w sz y stk im z d w orem k r ó le w sk im ) i w ie lk a fin a n sje r a , rek ru tu ją ca s ię sp o
śród p a try cja tu m iejsk ieg o . Ś red n i sz czeb el z a jm o w a li m ieszcza n ie i n ieza m o żn a szlachta w ie jsk a . D o ły h iera rc h ii r e p rezen to w a li ubodzy m ieszcza n ie i szla ch cice, sk u p ien i w różn ych g ru p ach za w o d o w y ch , w y stę p u ją c y ja k o żołn ierze, m aryn arze, rzem ieśln icy . P o słu g u ją c się lic z n y m i przyk ład am i, o p isu ją c lo s y w ie lu je d n o stek 1 rodzin, k r e śli a u to r obraz ży c ia cod zien n ego, za jm u je s ię p o zio m em eg z y ste n c ji, ty p o w y m i za jęcia m i o raz d zia ła ln o ścią każd ej z ty c h grup. J ed n o cześn ie u k a zu je n a ra sta ją cy p roces ogran iczan ia sw o b o d y k u ltu (m .in. lik w id o w a n ie tzw . „m iejsc b ezp iecz eń stw a ”, zb orów , u tru d n ia n ie p ra k ty k relig ijn y ch ), k tó reg o u k oron ow an iem było o d w o ła n ie ed y k tu n a n te jsk ie g o (1685). J a w n e od tąd p r ześla d o w a n ie k a lw in ó w w y w o ła ło ic h m a so w ą em ig ra cję z te r e n ó w F ra n cji. Ci, k tórzy p o zo sta li w k raju , p od legali rozm aitym rep resjo m . U n ie m o ż liw ia n o im sw ob od n e w y k o n y w a n ie za w o du, k o n fisk o w a n o m a ją tk i, o p o rn y ch zsy ła n o n a g a lery .
O w e d w a po d o k resy w d z ie ja c h k a lw in iz m u fr a n c u sk ie g o sta n o w iły o d w óch sp osob ach je g o istn ie n ia . W p ie r w sz y m b y li m n iejszo ścią u zn a w a n ą , w d ru gim — prześlad ow an ą. Z m ia n ę sy tu a c ji p rzy n io sła dop iero R ew o lu cja F ran cu sk a.
M .S .
A n to n i M ą с z a k, Z y c ie c o d zie n n e w p o d ró ż a c h po E u ro p ie w X V I i w X V I I w ., P IW , W arszaw a 1978, s. 386.
„ F y n e so w i M ory so n o w i, p o d ró żn ik o w i i g e n tle m a n o w i” za d ed y k o w a ł sw o ją k siążk ę A n to n i M ą с z a k. L ek tu ra d zie n n ik ó w podróży teg o sied em n o sto w ieczn eg o a n g ielsk ieg o g lob trotera za p o czą tk o w a ła bad an ia n a d rea lia m i pod róży w X V I
592 Z A P I S K I
i w X V II w ., a ta k ż e n a d liczn ą i b a rw n ą grupą pod różn ych . S p o łeczn o ść t a z tru d em p od d aje s ię w sz e lk im p róbom sy ste m a ty z a c ji, co sp o w o d o w a n e je s t ogrom n ym zró żn ic o w a n ie m n a ro d o w y m , m a ją tk o w y m , in te le k tu a ln y m , a p rzed e w sz sy tk im in d y w id u a ln o śc ią p rzeży w a n ia . A b y u c h w y c ić ja k n a jszerszą s k a lę ty c h p rzeżyć, się g n ą ł a u to r d o r e la c ji u czo n y ch i in te le k tu a lis tó w (M ontaigne), a r ty s tó w (D ürer), d y p lo m a tó w (Pac), p ereg ry n u ją cej dla n a u k i m ło d zieży (Ł u gow sk i), c zy w re sz c ie g lo b tr o te r ó w — ta k ich , ja k M oryson, k tó r e g o r e fle k s je są m oże n a jb liż sz e u w a żn e
m u tu r y ś c ie n a sz y c h czasów .
U k ła d i zak res rzeczo w y k sią żk i: drogi, p rzew o d n ik i, m a p y , g o sp o d y , k oszty p odróży, h ig ien a , d o k u m en ty i k o n tro la , n ie b ezp ieczeń stw a , a ta k ż e c z ę ste o d w o ły w a n ie s ię au tora do w ła sn y c h p rzeżyć i do w sp ó łc z e sn y c h n a m r e a lió w (p rzew od n ik M ich elin a), sk ła n ia ją d o tra k to w a n ia k sią ż k i M ączaka ja k o s w o is te g o p rzew o d n ik a tra k tu ją c e g o n ie ty le o ty m , dokąd, ile o ty m , ja k podróżow ać; n ie sposób oprzeć s ię r e fle k sji, że są to „ P rzep isy dla p od różn ych m o g ą ce o św ie c ić n ied o św ia d c z o n y c h ” — ja k z a ty tu ło w a ł je d e n z ro d zia łó w III to m u s w o ic h d iariu szy F y n es M oryson.
D la M ączaka n a jc ie k a w s z y je s t in d y w id u a ln y sposób p rzek a zy w a n ia , fo rm u ło w a n ie w n io sk ó w , u m iejętn o ść p o strzeg a n ia i za ch o w a n ia s ię w n o w e j, c ią g le zm ien ia ją c ej s ię rzeczy w isto ści; m n iejszą w a g ę p rzy w ią zu je a u to r do o p isu r z eczy w isto śc i i jeg o zg o d n o ści ze s ta n e m fa k ty c z n y m .
W p o d su m o w u ją cy ch k sią żk ę r o zw a ża n ia ch o m o ty w a cja ch podróży, a przede w sz y stk im o w n io sk a c h , k tó re p o tra fili w y sn u ć z n ic h p ereg ry n a n ci, w sk a z u je M ą- czak n a n a jisto tn ie js z e k o r z y śc i b a d a w cze, w y n ik a ją c e z a n a liz y o p isó w podróży — a w ię c śla d y n a k ła d a n ia się n a sie b ie ró żn y ch k r ę g ó w k u ltu r o w y c h w n a jm n iej u ch w y tn y ch sfe r a c h o b y cza jo w o ści, m en ta ln o ści, sty lu m y ś le n ia i ż y c ia co d zien nego. N a in n e m o ż liw o śc i w y k o r z y sta n ia d iariu szy w sk a z u je a u to r w rozd ziale
„K oszty p od róży”. W nioski p ły n ą c e z a n a liz y w y d a tk ó w i ro zw a ża n ia k o m p a ra ty s- ty c z n e są cen n y m źród łem d la p o ró w n a w czej h isto r ii gosp od arczej E u rop y. Z ajęcie się ty m p rob lem em za p o w ied zia ł M ączak w e w stę p ie do k sią żk i.
K siążk a n a p isa n a je st" n ie z w y k le in teresu ją co , a n a rra cję p rzery w a ją fra g m en ty d iariu szy, p rzew o d n ik i i sło w n ik i ilu str u ją c e k lim a t ży cia co d zien n ego.
„Ż ycie co d zien n e w pod różach ”, ja k w s z y stk ie k sią żk i z te j serii, je s t staran n ie w y d a n e , zaopatrzone w m ó w ią ce n a ró w n i z te k ste m ilu str a c je , w y b r a n e przez,
autora. O d d zieln ie dołączono d w ie m apy: „O sob liw ości tu r y sty c z n e H isz p a n ii”
i „Z naki gospód w N id erla n d a ch ” .
A .K .
D an u ta C z e r s k a , M ię d z y „ S m u tą ” a k r y z y s e m la t 4 0 -ty c h X V II w . P o lity k a w e w n ę tr z n a R o s ji w o k re s ie p ie r w s z e g o R o m a n o w a . R oz
p ra w y h a b ilita cy jn e nr 15, U n iw ersy tet J a g ie llo ń sk i, K r a k ó w 1978, s. 223.
D zieje w e w n ę tr z n e R o sji w p ierw szej poł. X V II w . n ie p osiad ają o g ó ln eg o , m o
n o g ra ficzn eg o op racow an ia zarów n o w bogatej w a n a lity c z n e stu d ia h istoriografii ro sy jsk iej i rad zieck iej d otyczącej teg o okresu, ja k te ż sk rom nej p o lsk iej. R ozpra
w a D a n u ty C z e r s k i e j , op arta n a źród łach i m a teria ła ch p och od zących z rad ziec
k ich zasob ów a rch iw a ln y ch i b ib lio te c z n y c h (g łó w n ie z C en tra ln eg o P a ń stw o w eg o A rch iw u m A k t D a w n y ch w M osk w ie) jest próbą ca ło ścio w eg o u jęcia sk om p lik o
w a n eg o p rocesu p rzezw y cięża n ia p rzez p a ń stw o r o sy jsk ie k ry zy su p rzełom u XVI i X V II w . n o szą ceg o m iano „W ielkiej S m u ty ”.
Za punkt w y jśc ia sw o ich rozw ażań p rzy jm u je au tork a rok w stą p ie n ia n a . tron M ich ała R om an ow a (1613). W trzech p ie r w sz y c h rozd ziałach om a w ia p r z e b i e g o b r a d
