Archiwum rodziny Hauke i spuścizna gen. Józefa Ludwika Hauke-Bosaka

BARBARA SMOLEŃSKA

A rchiw um ro dzin y H auke i spuścizna gen. Józefa Ludw ika H auke-B osaka

W 1973 r. w płynął do B iblioteki Narodowej bardzo cenny dar ze Szwajoarii — A rchiw um rodziny Hauke ze spuścizną gen. Józefa H auke-Bosaka. Zespół ten zo­

stał w B ibliotece Narodowej szczegółow o skatalogowany (sygn. rkips 9601—9649) i sta­

now i z pew nością jedną z najcenniejszych spuścizn w jej zbiorach. Warto w ięc po­

znać bliżej jego daieje i zawartość.

Józef Ludw ik H auke-Bosak (1834—1871), pułkow nik anmii rosyjskiej, generał i jeden z najdzielniejszych dowódców powstania styczniow ego, działacz lew icow ych organizacji i ugrupowań polskiej em igracji postyczniow ej oraz 'międzynarodowych, wreszcie dowódca I-szej brygady A rm ii W ogezów walczącej pod dowództw em Gari­

baldiego w obronie republiki francuskiej, jest postacią zbyt dobrze znaną, zwłaszcza dzięki opublikowanej n ied aw no obszernej i w yczerpującej biografii pióra Eligiusza K o z ł o w s k i e g o 1, aby om aw iać tu szczegółow iej jego życiorys i działalność. Można tylko zauważyć, ż e Bosak był jedną z najpopularniejszych postaci polskiej em igracji postyczniow ej, a popularność jego ogrom nie spotęgow ała bohaterska śm ierć pod Dijon w w ojnie fra nc usk о-p ruskie j (21 stycznia 1871). Wyrazem tego są dziesiątki zachowanych listów kondolencyjnych oraz liczne w zm ianki i artykuły poświęcone B osakow i w p rasie krajow ej i zagranicznej, jakie się ukazały zaraz p o jego śmierci.

N ic w ięc dziw nego, że już ,w 1871 r. p ojaw iły się pierw sze próby biografii Bpsalca, a gromadzenie i w ykorzystyw anie jego spuścizny zaczęło się n iem al nazajutrz po zgonie. P ierw sze itego rodzaju poczynania w iążą się z osobą żony generała Marii z Koczanowskich Hauke. Przede w szystkim dążyła ona do odzyskania koresponden­

cji, fotografii i innych papierów , które znajdowały się przy mężu w chiwili śm ierci i korespondowała w tej spraw ie z adiutantem Bosaka z okresu waHk pod Dijon Paulem Vichardem. Coś tą drogą uzyskała, n ie w iem y jednak bliżej c o 2. Z drugiej strony Maria Hauke starała się gromadzić m ateriały dotyczące śm ierci generała.

Również od Vichiarda otrzymała kopię jego raportu przesłanego generałowi Bordonne, szefow i sztabu generalnego arm ii W ogezów o przebiegu w alk pod Dijon w dniu 21 stycznia 1871 r. Zbierała też system atycznie w ycinki prasow e (głów nie z prasy szwajcarskiej i francuskiej) dotyczące śm ierci Bosaka i jego biografii oraz później­

szych rocznicowych uroczystości ibosakowskich (szczególnie w Dijon). Jeszcze w 1892 r. zbierał dla niej teg o rodzaju w iadom ości za zapłatą nieznany bliżej Jules Jo issa n t*.

Do spuścizny Bosaka znajdującej się w ręku Marii Hauke rychło u siłow ali do­

trzeć jego biografowie. Jednym z pierw szych b ył Romuald Jaw orowski, przyjaciel rodziny, który zajm ował się przew iezieniem zw łok generała z Dijon do G enewy i jego pogrzebem, a n astępn ie b ył rw bliskim kontakcie z Marią Hauke, 'troszcząc

i E. К o z ł o w s k i, G eneral J ó ze f H auke-B osak, Warszawa 1973.

a Archiwum rodziny H auke w Bibliotece Narodowej w Warszawie, [cyt. dalej: BNar., AHI, sygn. III 9637, t. 4, k. 5—34; listy P . Vdcharda do Marii H auke z 9 lutego 1 3 kw ietoia 1871 o ra z z 24 stycznia 1875 T.

3 BNar., AH, sygn. III 9637, t. 2, s. 127—128: L. Poissant do M arii Hanke, 4 m arca 1892.

P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X I X , 1978, Z E S Z . 3.

się serdecznie o osieroconą rodzinę. Spod jego pióra w yszedł artykuł biograficzny w form ie listu zamieszczonego w lokalnych dziennikach ukazujących się w Dijon („Le Bien Public” i „Le Progrès de la Côte d’Or” z 17 stycznia 1872) *. Jest to arty­

kuł panegiryczny, n ie w olny zresztą od nieścisłości. Są jednak dane, że Jaworow­

sk i m yślał o .poważniejszym zarysie biograficznym. Świadczy o tym list Marii Hauke do n iego z 7 lipca 1879, w któryim odpowiada na zapytania o konkretne listy (np.

Bonneta w łaściciela terenu, na którym poległ Boeak, Gambetty, Garibaldiego i in.).

W liście tym Maria Hauke stwierdza, że korespondencja jej męża jest bogata i in­

teresująca, oraz zgłasza gotowość jej udostępnienia; podkreśla fteż, że posiada kom ­ plet dzienników francuskich z artykułam i o B osak u 5. Nie w ydaje się jednak, by Jaw orow ski zrealizował sw e zamierzenia.

D o m ateriałów bosakowskich znajdujących się w ręku Marii Hauke, a także siostry Bosaka ks. Salom ei San Caitaldo dotarł rów nież Justin Ledeuil d ’Enquin.

który w latach 1891—<1893 pracow ał nad biografią generała, ograniczając się niem al w yłącznie do jego udziału w «wojnie francusko-pruskiej, opisu walk pod Dijon

* Romuald J. Jaw orow ski 1829—1912. D aty życia ustalone na podstawie listu Fr. Mange’a do NN z 18 kw ietnia 1912, w którym pisze o pogrzebie Jaworowskiego, zmarłego w wieku

S3 l a t (BNar., sygn. 8643, k. 100). R. Jaworowski byl em igrantem , przebyw ał we Francji,

w Stanach Zjednoczonych i w Anglii. B rak danych skąd pochodził i w jak i sposób znalazł się na emigracji.

W 1852 r. spotykam y go w Lyonie i w Dijon. W latach 185J—1856 byl po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych. Pracował jako nauczyciel w pryw atnej szkole .polskiej. Jednak to zajęcie nie odpowiadało mu, m yślał o studiach medycznych lub o kursach księgowości, zaczął naw et pryw atnie studiow ać m edycynę w p o rt Richmond. W drugiej połowie 1856 r. powrócił do Francji do Dijon, gdzie w krótce ożenił się z H enriette Eld ess. W latach 186J—1865 przeby­

w ał znów w Stanach Zjednoczonych (Nowy York) wraz z rodziną (żoną i dwojgiem dzieci: Wła­

dysławem i ,,Nelly”), próbow ał podjąć na nowo studia medyczne, leoz m usiał je przerw ać ze względu na zaangażowanie w prace społeczne. Był sekretarzem K om itetu Centralnego w No­

wym Yorku 1 redagow ał jego organ „Echo z Polski” . B rał też udział w różnych akcjach mających na celu propagandę spraw y polskiej w społeczeństwie am erykańskim . Na tym polu współpracował z przedstawicielem sitarej em igracji polskiej w Ameryce H enrykiem Kałussow- skim. W połowie 1865 r. powrócił do Francji i osiadł w Dijon, ale jeszcze jakiś czas w ahał się, czy nie powrócić do A m eryki. O statecznie pozostał w Dijon i był przedstawicielem jednego z francuskich domów handlowych (Chausson, handel w in ?) na teren Anglii, dokąd często wyjeżdżał. Myślał też o innych imprezach handlowych, przez pewien czas m iał w Dijon hotel.

W czasie trzech bitew o Dijon (październik 1870 — styczeń 1871) i okupacji miasta przez P ru ­ saków, był w Dijon, ale — jak można sądzić z jego listów — nie b rał czynnego udziału w walkach (wbrew tw ierdzeniu J. B o r e j s z y ) . Jest ślad, że próbował nawiązać kontakt z G. Garibaldim i oddziałać na jego stosunek do Anglii i A m eryki (list do Bosaka z 14 stycz­

nia 1871). W tym chyba dopiero okresie poznał Bosaka, od razu jednak on i jego żona po­

wzięli dla Haukego szczerą sym patię. W chwili śm ierci Bosaka Jaworowski znajdow ał się w Bordeaux. Jego żona pierwsza przesłała Marii Hauke wiadomość o śm ierci męża i szczegóły zgonu, zajmowała się pogrzebem generała w Dijon, a Jaw orow ski przewiózł następnie jego zwłoki do Genewy (7—12 lutego 1871). Później obydwoje Jaworowscy utrzym yw ali bardzo se r­

deczny kontakt z Marią Hauke, troszcząc się o sprawy jej i dzieci, a także o uczczenie pa­

mięci generała (starania o wzniesienie pomnika na m iejscu gdzie poległ, uroczystości rocz­

nicowe, zabiegi o odzyskanie szabli kaukaskiej, pomoc w staraniach o uzyskanie dla Marii H auke pensji wdowiej od rządu francuskiego itp.). Nie ma śladów szerszej działalności spo­

łecznej Jaworowskiego w tym czasie. Jedynie w 1883 r. był członkiem Rady A dm inistracyj­

nej Zakładu św. Kazimierza w Paryżu. Zm arł w kw ietniu 1883 r. w Juvisy.

W literaturze lakoniczne wzmianki o R. Jaworowskim dają: J. B o r e j s z a , E m i g r a c j a p o l s k a po p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m . Warszawa 196«, s. 87 n. i F. S t a s i k , P o l s k a e m i g r a c j a p o li­

t y c z n a w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h . A m e r y k i 1831—3864, Warszawa 1973, s. 266. Wyżej przy­

toczone szczegóły czerpano głównie z lietów R. Jaworowskiego do dr A leksandra Grabowskie­

go, em igranta polskiego osiadłego koło Dijon, z lat 1852—1875 (BNar., sygn. 2918, s. 138—199), z listów Henryka Kałussowskiego do R. Jaworowskiego z lat 1863—1869 (BNar., sygn. IV 8920 i IV 8924) oraz korespondencji Jaworowskich z Bosakiem, szczególnie z Marią Hauke (BNar., AH sygn. III 9637, t. 2).

A rtykuł J. Jaworowskiego o Bosaku w .^Progrès de la Cote d’Or” — BNar., AH sygn.

IV 8627. 1

ł BNar., AH sygn. III 9612, k. 50—60.

A R C H IW U M R O D Z IN Y H A U K E 493

I śmierci. Siady korzystania ze spuścizny bos akow skiej znajdujemy w jego korespon­

dencji z Marią Haulke d k s. Salom eą San Cataldo*. Ledeuil d’Enquin starał się rów ­ nież na w łasną rękę gromadzić m ateriały n a tem at Bosaka i jego rodziny. Tak np.

zdobył szczegółow e relacje dotyczące śm ierci generała od uczestników w alk pod D ijon i niem al naocznych św iad ków tego w ydarzenia kapitanów d ’Angles i A rd en n e7, a W ładysław Kornel Z ieliński z redakcji „Wielkiej Encyklopedii Ilustrowanej” prze­

słał mu m ateriały genealogiczne dotyczące rodziny H a u k e8. Rezultat tych zabiegów był podw ójny. W 1892 r. 19 stycznia w związku z rocznicą śm ierci generała opubli­

kow ał Ledeuil szczegółow ą, nową relację o jego śmierci. Ukazała się ona w „Ise Progrès” i w ielu innych dziennikach francuskich, a następnie w postaci bîoszury.

„La mort du général Bosaik de l ’A rm ée des V osges”, {Paris 1892)». W rok później została opublikowana druga brœ zura Ledeuil d’Enquina: „Le général Bosak com te de Hauke” (Paris 1893), om awiająca szeroko udział Haukego w w ojnie francusko- -pruskiej, natom iast inne okresy jego życia zostały tu naszkicow ane zaledwie w kilku zdaniach. Broszurę tę autor przesłał Marii Hauke i uzyskał od niej, podobnie jak i od ks. Salom ei San Cataldo pozytywną ocenę sw ej pracy. O gruntownym podejściu Ledeuila do postaw ionego sob ie zadania świadczy sporządzone przez n iego zestaw ienie bibliograficzne dotyczące w alk pod D ijo n 1®.

N ie korzystali natom iast ze spuścizny Bosaka inni jego w cześni biografowie:

C a l e m a r d („Bosak-H auke”, M arsylia-Paryż 1871) i W ładysław S a b o w s k i („Pa­

miątka dla rodzin polskich. Józef H auke-Bosak”, Kraków 1871). Sabowski, intere­

sując się głów nie powstańczą działalnością generała, usiłow ał — jak się w ydaje — za pośrednictwem W ładysława Platera dotrzeć do Marii Hauke, ale uzyskał jedynie faksym ile podpisu Bosaka ” . Adam L ew Sołtan, przesyłając w dow ie broszurę S a- bow skiego (z dedykacją Zygmunta K olum ny-A leksandra Nowoleckiego) prosił ją o nadesłanie sprostowań i uzupełnień, które m ogłyby posłużyć do norwego w ydania (list z lipca 1871 r .)12.

Obok tych popularnych biografii Bosaka spotykam y w jego spuściźnie intere­

sujące wzm ianki o innych, mniej zinanyeh, pracach biograficznych. M.in. zachowały się listy do Marii H auke W illiama Plaisant, sekretarza Szkoły Sztuk Pięknych w Marsylii. W .trzech listach (z 22 lutego, 3 marca i 7 kw ietnia 1871) pisze on o bro­

szurze biograficznej, którą?przesyła Marii Hauke, prosząc o szczegóły, które można by w ykorzystać w drugim w ydaniu i dziękuje za przesłane m a teria ły 13. Należało by sądzić, że broszura W. Plaisanta rzeczwiście ukazała się, tym bardziej, że chyba do niej odnosi się wzm ianka w liście Wł. Platera z 27 lutego 1871: Je lirai avec le plus grand, in térêt le (!) brochure pu bliée à M arseille u . Tymczasem takiej broszury nie zna żaden z biografów Bosaka, n ie znalazłam jej też w katalogach w iększych bibliotek polskich, ani w Bibliothèque N ationale iw Paryżu. Może bardziej szczegóło­

w e poszukiw ania na teren ie Francji w yjaśniłyby spraw ę.

Bardzo interesujący jest też znajdujący się w naszym zespole szczegółowy, ręko­

piśm ienny konspekt w iększej pracy biograficznej o Bosaku, opatrzony n a m arginesie drobiazgowymi, pisanym i inną ręką n iż tekst zapytaniam i i uwagami, które m ówią

* BNar., AH sygn. III 9Θ12, k. 86—87, 89—90: listy Ledeuil d’Enquina do Marii Hauke i Sa­

lomei San Cataldo z la t 1891—1893 (w odpisach François Mange’a).

7 BNar., AH sygn.· III 9812, k. 78—85.

« BNar., AH sygn. III 9612, k. 93—Ü01.

• BNar., AH sygn. III 9629 (3).

1« BNar., АН sygn. III 9612, k. 102.

u BNar., AH sygn. III 9637, t. 3, k. 88: Wł. IPlater do Marii Hauke, list z 18 lutego 1871, w którym prosi o m ateriały biograficzne do broszury m ającej się ukazać w Krakowie; BNar., AH sygn. III 9637, t. 3, k. 55—56: Al Nowolecki do Marii Hauke, 8 m arca 1871.

12 BNar., АН sygn. i i i 9637, t. 3, k. 136 nn.: Adam Lew Sołtan do Marii Hauke, listy z 2 i 12 lipca 1871 r.

13 BNar., АН sygn. i i i 9637, t. 3, k. 78—83: W. Plaisant do Marii Hauke.

1* BNar., AH sygn. III 9837, t. 3, k. 93.

o źródłach do poszczególnych rozdziałów, a odnoszą się n iew ątpliw ie do materiałów w Archiw um rodzinnym generała (zwłaszcza do korespondencji) **. N iestety nie uda­

ło się rozszyfrować autorstw a tego konspektu.

W późniejszych latach nastąpiła przerw a w biografistyce gen . H aukego nato­

m iast archiwum rodzim ie rozrastało się. Maria Hauke, jej d z ie c i1· i w nuki, w niosły tu w łasn e papiery, a niektórzy z nich przejaw iali specjalne zainteresowania dla archiw aliów rodzinnych 1 grom adzili je drogą planow ego kolekcjonerstw a. Tu na­

leży w ym ien ić najstarszą córkę Bosaka Matrię, a przede w szystkim jej męża: François Louis Mange’a (1856— 1931), który Obierał m ateriały dotyczące Bosaka i prac nad jego biografią. U zyskał on od rodziny Jaworowskich, a n astępnie (w 1912 r.) od Ledeuil d ’Enquina ich korespondencję oraz inne papiery, szczególnie odnoszące się do śmierci, pogrzebu H aukego i poszukiwania szabli kaukaskiej (m.in. znalazła się tu wspom niana relacja d ’Anglèsa). François Mange otrzym ał (te m ateriały w orygi­

nałach (świadczą o (tym jego notatki i spisy), a w razie braków uzupełniał je w łasno­

ręcznym i odpisami (np. lisrty Mairii H auke i S alom ei San Cataldo do Ledeuil d’E n qu in a)17. Być m oże w ie le innych -lisitów na tem at śm ierci Bosaka i późniejszej sytuacji jego rodziny zn alazło się w zespole w .wyniku kolekcjonerskich zam iłowań Fr. M ange’a (sygn. 9612, szczególnie korespondencja genew skiego adwokata Amberny, przyjaciela rodziny Hanke).

Po śm ierci siostry H aukego ks. Salom ei San Cataldo (zm. w 1891 r.) Mange’ow ie otrzym ali z Palerm o znajdujące się tama papiery rodzinne, .m.in. listy Józefa H enry­

ka Hauke (ojca Bosaka), które Salom ea odziedziczyła) po m atce (zmarła w 1874 r.

u córki w P alerm o)18. Fr. M ange interesow ał się n ie tylko Bosakiem, ale i jego przodkami: stryjem M aurycym i ojcem Józefem H enrykiem (zm. w 1837 r.). Sam zbierał też m ateriały źródłowe odnoszące się do gen. M aurycego Hauke, a zwłaszcza kierowanej przez n iego obrony Zamościa w 1813 r. Zachowały się w ypisy M ange’a z akt francuskiego M inisterstw a Wojny dotyczące tych wydarzeń, a szczególnie z prow adzonego przez gen. M aurycego Hauke drobiazgowego dziennika oblężenia for­

tecy. Miał też Mange dw ie publikacje odnoszące się .do tego okresu życia Maurycego H auke (H. E i l e , „Dzieje adminisitracji w wojsiku K sięstw a W arszawskiego. Oblęże­

nie Zamościa w 1813 r.”, Zamość 1927 oraz K. G i e l n i e w s k i , „Ofiara nocy listo­

padow ej”, Warszawa 1920). B yć może Fr. Mange grom adził te m ateriały z myślą o rehabilitacji M. Haukego, który w szak zginął z rąk podchorążych w noc listopa­

dową 19

Od Ludwiki Hauke (wnuczka Maurycego, 1844— 1930) otrzym ali Mange’ow ie rę­

kopis jej niepublikowanej biografii Józefa Henryka Hauke (ojca Bosaka): „Le général

15 BNar., AH sygn. III 9829 (6): „Życie ł zgon Bosaka” .

i· J . Hauke Bosak zostawił trz y córki: Marię (1865—1943, zam. Mange), Jadw igę (1866—

1952, zam. de Charrière), Karolinę (1867—1927, zam. Solman-MaLmoe) oraz syna Maurycego Józefa (1869—1950 — bezdzietny).

17 BNar., AH sygn. III 9012 (na k. 89—90 odpisy robione przez Mange’a).

is Por. notatka Fr. Mange’a: BNar., АН rkps III 9Θ43 (na końcu tomu, k arta niefoliowana)

„Documents provenant de Palerm o: Correspondance au G-al Joseph Hauke. Correspondance

du C o m t e Joseph Hauke. Correspondance de la Princesse Julie de Battenberg. Documents

divers, brochures etc. su r Boeak”.

î» BNar., AH sygn. I ll 9*44: M ateriały dotyczące gem. Maurycego Hauke, zebrane przez F. L. Mange’a. Odpis (.poświadczony) dziennika oblężenia Zamościa zachował się w zbiorach Biblioteki O rdynacji Zamojskie] (dzdś w BNar., sygn. BOZ 1747). Apologetycana biografia M.

Haukego napisała wnuczka — Ludwika (córka Aleksandra i Zofii Hauków): L e g é n é r a l M a u r ic e c o m t e d e H a u k e . S o u v e n i r p o s t h u m e , Petersburg 1886. D ziennik oblężenia Zamościa z 1813 r. oraz księgę m inut Maurycego H auke z 1807 r. opublikował A leksander R e m b o w s k i ( S p a d e k p i ś m i e n n i c z y p o g e . M a u r y c y m H a u k e , Warszawa 1305), prawdopodobnie na podstawie ręko­

pisu Bibl. PAN w Krakowie, sygn. 699. Rembowski chyba również m iał na celu rehabilitację Maurycego Hauke. Dziękowała mu za to Ludwika H auke w liście z 21 grudnia 1904 (BNar., sygn. 8324, k. 25—26).

A R C H IW U M R O D Z IN Y H A U K E 495

Joseph Henri com te de H auke”, 1903 r., 2 tomy, dedykowany córkom Bosaka i jego w nukom — Cezarowi i Rolandowi Mange’om *°. Praca L udw iki Hauke, o charakterze w ybitnie apodogetycznym, oparta była (wg informacji autorki) na tradycji rodzin­

nej, a także na m ateriałach ,z w łasnego archiwum rodzinnego, które dziś, jak się w ydaje, n ie isitnieje. B yło to n iew ątpliw ie archiwum t.zw. polskiej lin ii rodziny Hauke, wyw odzącej się od Aleiksandra (syn Ludwika) i Zofii (córka Maurycego) m ałżonków Hauke. Z m ateriałów tego archiwum Ludw ika Hauke przytacza w iele odpisów. Jest to korespondencja, głow nie Józefa i M aurycego Hauteów, z rodzicami, rodzeństwem , dziećm i, oraz n ieco dokum entów w ojskow ych z epoki napoleońskiej i K sięstw a W arszawskiego. Są to w szystk o cenne m ateriały zastępcze uzupełniające szw ajcarskie archiwum rodzinne Hanków. Niektóre z tych dokumentów i lisitów są opublikowane w pracach L udw iki H auke oraz A l. Rem bowskiego pośw ięconych gen.

Maurycemu H a u k e21. B iografię Józefa H enryka Hauke Fr. Mange opatrzył uw aga­

m i odnoszącym i się do m ateriałów źródłowych (np. k. 36, 72, 82 w t. II) oraz dołą­

czył do niej późniejsze w ycin k i prasowe.

Fr. Mange interesow ał się również genealogią w łasnej rodziny — Mange’ôw (rodzina kupiecka ze szw ajcarskiego m iasteczka St. Gallen) i zgromadził bogate m ateriały biograficzne z tego zakresu **. Poza tym przejaw iał widoczną sym patię i zainteresow anie Polską, o czym św iadczy bogaty zbiór m ateriałów dotyczących sprawy polskiej w okresie pierwszej w ojny św iatow ej i przygotowań do konferencji w ersalskiej w 1919 r. (broszury, druki uloitne, czasopisma, w ycinki prasow e itp .)23.

W ostatnim okresie istotną rolę w pomnażaniu i scalaniu archiwum szw ajcar­

skiego Hauków odegrał starszy syn Mange’ôw César M ange de Hauke (1900— 1965), historyk, antykwariusz, w łaściciel galerii sztuki w Now ym Yorku. Interesow ał się on żyw o genealogią rodziny Hauke i w 1956 r. korespondow ał z genealogiem zachod- nioniem ieckim z Bonn (Adalbertem Brauerem, który przesłał m u w yniki sw ych badań nad początkami tej rodziny, obalając tezę o szlachecko-flam andzkim jej po­

chodzeniu i udowadniając, że była to drobnom ieszczańska rodzina niem iecka z Mo­

g u n c ji24. W odpow iedzi Cesar Mange d eklarow ał gotowość udostępnienia Brauerowi bogatych m ateriałów dotyczących tzw . polskiej epoki rodziny Hauke **.

Drugą pracę genealogiczną © rodzinie Hauke opublikował Constantine S t а с к e 1- b e r g (prawnuk M aurycego Hauke): „Genealogy o f the H auke Fam ily” (W ashington 1955), uw zględniając już w yn ik i badań A. Brauera. Egzemplarz (tej pracy przesłał z dedykacją Cesarowi Manige, który ją opatrzył uzupełniającym i u w a g a m i2*.

César M ange n ie tylk o grom adził papiery rodzinne, lecz b ył pierwszym , który rozpoczął ich segregow anie i porządkowanie, n ie w iem y jednak jak daleko dopro­

w adził te prace, bow iem n ie pozostaw ił żadnego ich śladu na piśm ie. Po jego śm ierci (nie żonaty) całość, a w każdym razie zasadnicza część zbiorów, przeszła w ręce jego bratanicy, a praw nuczki Bosaka, p an i M arie Claude Erskine, jako m atki ma­

łoletniego C live Erskine, jedynego m ęskiego potomka g en erała27. To pokolenie nie w niosło już tu sw oich papierów.

20 BNar., AH sygn. II 9645.

si Por. wyżej przyp. 19. Ponadto Ludwika Hauke opublikowała z archiw um rodzinnego młodzieńczą i narzeczeńską korespondencję swych rodziców: A leksandra i Zofii ( P a m i ą t k i r o d z i n n e . Zebrała L. H., W arszawa 1884).

22 BNar., АН sygn. IV 9642.

23 BNar., AH sygn. IV 9646.

24 BNar., AH sygn. IV 9648. Na w yniki badań A. B rauera powołuje się też G. Rhode z Moguncji w liście z 9 lipca 1962 r. do red ak cji P o l s k i e g o S ł o w n i k a B i o g r a f i c z n e g o , w któ­

rym prostuje m ylne poglądy na początki rodziny Hauke, w ystępujące w biogramach człon­

ków tej rodziny (por. E. K o z ł o w s k i , G e n e r a ł J ó z e f H a u k e - B o s a k , Aneks A, s. 425—426).

25 BNar., AH sygn. IV 9648, k. 29 (list z 21 sierpnia 1856 r.).

2« BNar., AH sygn. II 9649.

27 inform acje p. doc. J. B o r e j s z y .

Tak ukształtowane, bogate szw ajcarskie archiw om rodziny Hauke n ie było do­

stępne dla badań naukowych. N ie znali go ani biografow ie Bosaka, ani historycy interesujący się przed II w ojn ą polską lew icą em igracyjną. Jedyhie w 1924 r. do­

tarł do tych zbiorów Kazimierz Gielnierwski, jak sądzi K ozłow ski, dzięki osobistym kontaktom z synem Bosaka Józefem M aurycym (am. w 1950 r .)2β. Jednak w sw ej biografii Bosaka („Bohater P olsk i i Francji. Generał Bosak-H auke”, W arszawa 1925) w ykorzystał tylko listy Bosaka do .matki z Kaukazu, publikując ich fragm enty.

Ograniczył się zresztą do okresu repolonizacyjnego i powstańczego życia generała, a działalność em igracyjną zaledw ie naszkicow ał (podobnie jak Sabowski).

Nie korzystał rórwnież z e zbiorów szwajcarskich najpow ażniejszy biograf Bosaka z okresu m iędzyw ojennego Józef Ż m i g r o d z k i . W sw ym studium poświęconym gen era ło w i28 zajął się przede w szystkim pomijanym dotychczas okresem em igracyj­

nym życia Haukego, szczególnie jego działalnością publicystyczną (tak sam określił cel sw ego artykułu). Oparł się na źródłach drukowanych (publikowane pism a Bosaka, czasopisma, broszury i druki u lotn e emigracyjne), a także na zbiorach rękopiśm ien­

nych, głów nie korespondencji, Muzeum Narodowego w Rapperswilu. Informacje o materiałach boeakowskich w zbiorach rapperswilskich możemy dziś czerpać z ka­

talogu opracowanego w okresie m iędzyw ojennym przez H. W i ę c k o w s k ą i A.

L e w a k a 30. Dla nas najw iększe znaczenie ma rękopis sygn. 885, pochodzący ze zbiorów W ładysława Plaitera, którego znaczną część stanow iła spuścizna J. Haukego.

B yły to m inuty, kopie, oryginały listów i innych aktów (rozkazy, odezwy itp.) p i­

sanych przez Bosaka w okresie em igracyjnym (katalog w ym ienia tu 152 listy i do­

kum enty) oraz listy otrzym yw ane przez n iego (20 listów). Św iadczy to, że spuścizna Haukego, aczkolwiek zasadniczo pozostała w rękach rodziny, uległa jednak pewnemu rozproszeniu. Dalsze części sygn. 885 stanow iły listy do Platera w sprawach H aukego i jego rodziny oraz m ateriały odnoszące się do jego śm ierci i pogrzebu (63 listy z lat 1866—1873). L isty i inne pism a Bosaka znajdowały się w zbiorach rapperswil­

skich w papierach w ielu działaczy em igracyjnych (Ludwik M ierosławski, Agaton Giłler, Aleksander Gutry, Sew eryn Elżamowski, Leon Zienkowicz i in.), w archi­

w ach Rządu N arodow ego i K om itetu Reprezentacyjnego, a w reszcie w papierach różnych drobniejszych organizacji i instytucji em igracyjnych (np. K om isja Tym cza­

sow a Emigracji iPoiskiej 1870/71, Kom isja Pomocy Naukowej Uczącej się Młodzieży, T ow arzystw o Polskie „Kościuszko” w St. Gallen i in.).

Na m ateriałach rapperswilskich «parły się też inne prace historyków polskich okresu m iędzywojennego zajm ujące się dziejam i lew icy polskiej em igracji postycz­

niow ej, z których każda m usiała uw zględnić w jekiejś m ierze działalność em igra­

cyjną Bosaka (prace Marii Z ł o t o r z y c k i e j , Edmunda O p p m a n a , inne prace Żmigrodzkiego, w szystk ie p ublikow ane w „Niepodległości”) 31· Daleko jednak b yło do wyczerpania m ateriałów rappersw ilskich w tym zakresie w chw ili, gdy uległy one zagładzie w czasie ostatniej wojny.

Okres .powojenny przyniósł zrozum iały wzrost zainteresow ania historyków lewicą em igracyjną, a na tym tle postacią H auke-Bosaka, Mamy tu na m yśli prace С. В o -

28 p o r. N i e z n a n e l i s t y J a r o s ł a w a D ą b r o w s k i e g o , wyd. E. K o z ł o w s k i . , PH t. LX, 19S9, z. 1, s. 130 oraz E. K o z ł o w s k ą , G e n e r a l J ó z e f H a u k e - B o s a k , s . 8 (wstęp).

2β j . Ż m i g r o d z k i , J ó z e f H a u k e - B o s a k , „Niepodległość** t. VIII, 1933, s. 173—205.

so K a t a l o g r ę k o p i s ó w B i b l i o t e k i N a r o d o w e j. Z b i o r y B i b l i o t e k i R a p p e r s w i l s k i e j t. I i II (sygn. 1—2299), Warszawa 1929—1938.

31 j . Ż m i g r o d z k i , Z j e d n o c z e n i e E m i g r a c j i P o l s k i e j p o r . 1863, „Niepodległość” t. XI, 1936; M. Z l o t o r z ÿ c k a , I d e o l o g i a O g n i s k a R e p u b l i k a n c k i e g o P o l s k i e g o (1867—1870), „Nie­

podległość” t. XII, 1935; t e j ż e , P r o j e k t y p o w s t a ń c z e J . D ą b r o w s k i e g o w l a t a c h 1866—1870,

„Niepodległość” t. X, 1934; t e j ż e , T o w a r z y s t i L o W o j s k o w y c h S p r z y s i ę g ł y c h , „Niepodległość”

t. X, 1934; E. O p p m a n , Z a m i a r y p o w s t a ń c z e w 1865 r ., „Niepodległość” t. IX, 1933.

A R C H IW U M R O D Z IN Y H A U K E 497

b i ń s k i e j , J. B o r e j s z y , F. R o m a n i u k o i w e j, K. W y c z a ń s k i e j K, Mu­

siały one, w obec zniszczenia podstaw owych źródeł rapperswilskich, oprzeć się na źródłach pośrednich, zastępczych, znajdujących się w kraju (zwłaszcza papiery róż­

nych działaczy em igracyjnych w Bibliotekach Jagiellońskiej, PAN w Krakowie, Kór­

nickiej, O ssolineum i in.) i za granicą (Biblioteka Polska w Paryżu, archiwa radziec­

kie, francuskie, szw ajcarsk ie)33. Dla postaci Bosaka szczególne znaczenie mają n ie­

które pozycje rękopiśm ienne w zbiorach B iblioteki Narodowej, pochodzące ze zbio­

rów Aleksandra Czołowsikiego, n ie znane w okresie m iędzywojennym , a w 1949 r.

nabyte przez Biblioteką. Są to głów nie m ateriały .zgromadzone przez Agatona Gillera, wśród których znalazł się fragm ent spuścizny Bosaka (nowy dowód jej rozprosze­

nia), tym razem z okresu powstania. Są to: oryginały, (niekiedy druki) bruliony, m inuty rozkazów, raportów, korespondencji Bosaka z Rządem Narodowym i z pod­

komendnym i (sygn. 6507). Ponadto Giiller, pracując nad historią powstania, sam spo­

rządził notaty, w yciągi, lub p ełne odpisy papierów bosakowtsikich (sygn. 6507, 6546).

Są to cenne m ateriały zastępcze (m.in. odpis krótkiej autobiografii J. Haukego).

Również ze zbiorów G illera pochodzą: wspom nienia, pam iętniki oraz fragm enty pa­

pierów w ojskow ych niektórych podkomendnych Bosaka, częściow o publikow ane (Kopernicki, Junosza, K a lita )“ . Pew nym uzupełnieniem m ateriałów bosakowskich w Bibliotece Narodowej są n otatki genealogiczne dotyczące (rodziny Hauke oraz pojedyncze listy przedstaw icieli tej rodziny, trafiające się w niektórych spuściznach,s.

W szystkie te m ateriały zostały w ykorzystane przez Stefana K i e n i e w i c z a , autora pierwszego powojennego, zw ięzłego zarysu biograficznego Hauke Bosaka w „Polskim

Słowniku Biograficznym ” 3e.

Praw dziw y przełom w biografistyce bosakowskiej przyniosła dopiero w spom ­ niana na w stępie obszerna monografia pióra Eligiusza Kozłowskiego. Autor w pierw ­ szej w ersji sw ej pracy oparł się w yłącznie na opracowaniach i źródłach drukowa­

nych, uzupełniając je m ateriałam i rękopiśm iennym i z archiw ów rad zieckich 97. Jed­

nak w końcowej fazie K ozłow skiem u udało się nawiązać kontakt z rodziną jego bohatera, najpierw (1968 r.) z m ieszkającą w K rakow ie w nuczką generała p. Marią Moszczeńską (córką K aroliny z H auków Soliman (

за с. B o b i ń s k a , I d e o l o g i a r e w o l u c y j n y c h d e m o k r a t ó w p o l s k i c h w l a t a c h 6 0 -ty c h X I X w .,

Warszawa 1956; J. B o r e j s z a , E m i g r a c j a p o ls k a * p o p o w s t a n i u s t y c z n i o w y m , Warszawa 1966;

F. R o m a n i u k o w a , L i g a P o k o j u i W o l n o ś c i n a t l e r u c h ó w s p o ł e c z n y c h X I X w ., "Warszawa 1964; K. W y c z a ń s k a , P o l a c y w K o m u n i e P a r y s k i e j , Warszawa 1971.

83 W ten sposób charakteryzuje sytuację w zakresie źródeł C. B o b i ń s k a , A r c h i w u m Z j e d n o c z e n i a E m i g r a c j i P o l s k i e j w P a r y ż u n a t l e i n n y c h i n e d i t ó w d o d z i e j ó w l e w i c y e m i g r a ­ c y j n e j p o 1864 r ., KH 1962, z. 1, s. 94 ran.

34 Sygn. BNar. 6508 (Ludwik Zwierzdowski-Topór), 65И.0 i 6511 (Franciszek Kopernicki).

6505 (Władysław Nowacki-Kopaczyński, Junosza), 6532 (Karol Kalita-Rębajło).

35 Notatki genealogiczne M ariana Sniadowskiego o rodzinfe H auke (sygn. 5587, k. 59);

list Aleksandra Hauke (syn Ludwika, 1814—1868) do C. Norwida z 1864 r. (sygn. 8290, k. 57—58);

list Aleksandra H auke (syn Zygmunta i Zofii z Kosteckich) do Brunona Wincentego Koro- tyńskiego z 1926 r. (sygn. 7284, t. 4, k. ¹⁰¹); list Ludwiki H auke do Ferdynanda Hoesicka, b.d., (sygn. 2719, k. 40); list tejże do A leksandra Rembowskiego z 1904 r. (rkps 8324, k. 25—28;

list Zofii H auke do Jadw igi Łuszczewskiej-Deotymy (sygn. 2668, k. 3—4). Ponadto w zbiorach Biblioteki N arodowej: rozkaz gen. Hauke-Bosaka do kaw alerii Korpusu II z 8 lutego 1884 (sygn. 8328, k. 18, ze zbiorów Biblioteki O rdynacji Krasińskich); list Bosaka do zecerów D ru­

karni Komitetu Reprezentacyjnego Rządu Narodowego w Z urychu z 1867 r. (sygn. 7020, k.

96—97, z papierów A. Gillera).

3« PSB t. IX, s. 304 n. Cytowana tu jest błędnie sygnatura spuścizny Hauke-Bosaka w BNar. (rkps 5549 zamiast 6507). P onadto przyjęto tu, na podstawie autobiografii, datę uro d ze­

nia Bosaka: 19 w rześnia 1834 г., podczas gdy na podstawie korespondencji jego ojca można stwierdzić, że było to niew ątpliw ie 20 m arca 1834 r . Por. E. K o z ł o w s k i , G e n e r a l J ó z e f H a u k e - B o s a k , s . 17—18, przyp. 15. Cytowany itu list Józefa H auke do siostry Amelii z 28 m arca 1834 por. BNar., AH sygn. V 9801, k. 80—61.

»7 E. K o z ł o w s k i , op. cit., s. 9—10.

jący się w jej ręku drobny fragm ent sipuśoizny

z archiwum szwajcarskiego. T e m ateriały już w 1968 r. zostały nabyte przez Biblio- tekę Jagiellońską (sygn. BJ akc. 197/68 i 198/68), jednak chyba n ie w całości. N ie m a tam np. w ielokrotnie cytow anego przez K ozłow skiego dziennika Marii Hauke z okresu powstania i em igracji (poza drobnym fragm entem z m arca 1864 r.). Za po­

średnictw em p. Marii M oszczeńskiej K ozłow ski dotarł w p ołow ie 1968 r. do szw aj­

carskiej spuścizny B o sa k a 38. B y ł on pierw szym historykiem , który rzeczyw iście w y ­ korzystał te źródła, 'bowiem — jak w idzieliśm y — w cześniejsze próby podejm owane przez biografów Bosaka b yły dorywcze, fragm entaryczne i n ie dawały poważniejszych rezultatów. K ozłowski w ykorzystał w miarą m ożności spuściznę J. Haukego, czy­

n iąc z niej podstaw ową bazę źródłową sw ej m onografii, a jednocześnie przeprowa­

dził pew ne niezbędne prace segregacyjno-porządkowe (szczególnie w koresponden­

cji), bez czego n ie byłoby m ożliwe korzystanie ze zgrom adzonych materiałów. W ten sposób kontynuow ał w cześniejsze prace C. Mange’a uw idaczniając w yniki sw ych ustaleń na obwolutach i teczkach, w które .wkładał rękopisy. Doraźnym rezultatem tych prac było opublikowanie przez Kozłowskiego 10 listów Jarosława Dąbrowskiego do J. Haukego z lat 1865— 1869, w raz z jednym listem Bosaka do Dąbrowskiego i opracowanym przez Dąbrowskiego projektem sform owania legionu polskiego w e Włoszech w 1866 x .3* , nieznanych w ydaw cy listów J. D ąbrow skiego — R. G e r b e ­ r o w i 40. We w stęp ie d o tej publikacji K ozłow ski zasygnalizow ał istnienie archiwum szwajcarskiego Hauków, opisał sw oje prace porządkowe i pobieżnie scharakteryzo­

w ał jego zaw artość (im.in. w ym ien ił ważniejszych korespondentów B osaka)41. Jest to pierwsza poważniejsza informacja o tym zespole.

Jak wynika ze w stępu do monografii, E. K ozłow ski dotarł ponadto do jeszcze jednego fragmentu archiwum rodzinnego Hauków, znajdującego się w ręku wnuka Bosaka p. Godefroy d e Charrière (syn Jadwigi Hauke, ojciec p. S ylw ii Darier, zm.

w 1971 г.), zam ieszkałego też w Szwajcarii (był tam m.in. pam iętnik Marii Hauke, pisany przez nią u schyłku życia, oraz jej korespondencja z WŁ P laterem ), a także do różnych m ateriałów pośrednich odnoszących się do Bosaka, posiadanych przez różne rodziny pochodzenia polskiego, zam ieszkałe w Szw ajcarii i w e Francji.

N astępnym historykiem polskim , który uzyskał dostęp do szwajcarskiej spuścizny J. Haukego był Jerzy Borejsza. Druga prawnuczka generała p. M arie Claude Erskine (córka Rolanda Mange, brata Cesara), zam ieszkała w Genewie, dowiedziaw szy się o jego pracach nad dziejam i polskiej emigracji postyczniow ej, zaproponowała mu przyjazd d o G enewy i ofiarow an ie dla Polski archiwum sw ego pradziada (są to bezpośrednie inform acje doc. J. Borejszy). B yło to w 1972 r. M niej w ięcej w tym sa ­ m ym czasie historyk szw ajcarski Marc V u i l l e u m i e r uzyskał zgodę w łaścicie­

li archiw um na sporządzenie kserokopii niektórych dokum entów z lat 1864—1871, zwłaszcza odnoszących się do L igi W olności i Pokoju. K serokopie te zostały zdepono­

w ane w B ibliotece U niw ersytetu w Genewie. Na tej p odstaw ie M. V uilleum ier opu­

blikow ał z obszernym w stęp em w szystk ie listy G. M azziniego do Bosaka, L. B ulew - skiego i Ogniska R epublikańskiego Polskiego, a ponadto kilka ważniejszych listów do J. Haukego, związanych ze spraw am i L igi W olności i Pokoju (Emile Accollas, Gu­

ss Należy zauważyć, że E. Kozłowski w przypisach do swej p racy nie dość precyzyjnie rozróżnia spuściznę szw ajcarską Bosaka (dziś w Bibliotece Narodowej), oznaczoną w zasadzie jako Archiwum Hauków od tego jej fragm entu, który od p. M. Moszczeńskiej wpłynął do Biblioteki Jagiellońskiej (sygndtury akcesyjne BJag. 197/68 i 188/68). W tej dziedzinie często są pomyłki. Tak np. listy J. B. Zaleskiego do J. Haukego, znajdujące się w Bibliotece j a ­ giellońskiej cytowane są jako Archiwum Hauków, podczas gdy w innych w ypadkach cyto­

wane są prawidłowe sygnatury Biblioteki Jagiellońskiej.

8· Nieznane l i s t y J a r o s ł a w a D ą b r o w s k i e g o , wyd. E. K o z ł o w s k i , PH t. LX, 1969, z. 1.

s. 130—143.

*o J a r o s ł a w D ą b r o w s k i . L i s t y . Zebrał, Щ -,ςρe m i przypisami objaśnił H. G e r b e r , War­

szawa I960.

« N i e z n a n e l i s t y J a r o s ł a w a Dąbrowskiego, в. ISO—131.

A R C H IW O M R O D Z IN Y H A U K E 499

stav Vogt, Ludw ik M ierosław sk i)“ . Rzecz jasna, że z ch w ilą poznania spuścizny Bosaka przez szerszy krąg historyków, n ajw iększe zainteresow anie 'Wzbudziły listy M azziniego i Garibaldiego. Toteż Borejsza zezw olił A rchiw um Centralnem u w Rzy­

m ie na ich zimikrofiimowanie. Ponadto sam w ykorzystał listy M azziniego w arty­

kule „Mazzini e la Polonia”, przytaczając z nich fra g m en ty e . Borejsza wspom ina o pracach V uilleum iera nad pełną publikacją listów M azziniego, lecz jego artykuł ukazał się w cześniej, niż praca historyka szwajcarskiego. Ponadto zapowiada opu-

• blikowanie w Polsce pełnego w ydaw nictw a korespondencji B o sa k a M.

*

W czasie pobytu w G enew ie w sierpniu 1972 r. Borejsza prow adził pew ne prace segregacyjno-porządkowe, kontynuując niejako prace C. Mange’a i K ozłow ­ skiego. Dnia 15 sierpnia 1972 i . został spisany dokument, na podstaw ie którego p. Marie Claude Erskine przekazała archiwum sw ego pradziada doc. J. Borejszy, z w arunkiem um ieszczenia zbiorów iw jednej z bibliotek polskich i ich udostępnienia oraz zachowania niepodzielności. W skład daru, obok archiw aliów , w eszły niektóre pam iątki rzeczowe, a wśród nich najcenniejsze: słyn n a szabla kaukaska Bosaka oraz m edalion z jego wizerunkiem , w ykonany w brązie przez zaprzyjaźnionego z Haukem Teofila Lenartowicza. Zbiory ite, um ieszczone w kuferku, w którym b yły przecho­

w yw an e — w edług tradycji rodzinnej — od śm ierci generała, zostały przew iezione do kraju przez Borejszę przy pom ocy dw óch m łodych P olaków zam ieszkałych w G enewie (Tomasz F alkow ski i Andrzej Olechowski). P ierw szą w iadom ość o dotar­

ciu spuścizny J. H aukego d o P olsk i i jej pxzekazaniu B ibliotece Narodowej podał Borejsza w artykule zam ieszczonym w czasopiśmie: „Polska” (wersja francuska;, gdzie n akreślił krótką biografię generała i opublikow ał kilka dokum entów z tej w łaśn ie spuścizny *®.

Przekazanie daru szw ajcarskiego B ibliotece Narodowej m iało m iejsce dnia 9 kw ietnia 1973 r., a obszerniejsza informacja o cennym nabytku i jego zawartości

■ukazała się w „Biuletynie Inform acyjnym B iblioteki Narodowej” 4®. Zorganizowano wówczas pokaz cenniejszych fragm entów zbiorów. N ie u lega bowiem w ątpliw ości, iż jest to najcenniejszy dar, jaki w zakresie rękopisów otrzym ała B iblioteka Narodowa w okresie powojennym . B ył on rów nież dem onstrow any w ram ach pokazu darów,

jaki zorganizowała B iblioteka Narodowa w 1976 r.

N iem al bezpośrednio p o otrzym aniu archiwum rodziny Hauke przystąpiono w Zakładzie Rękopisów B iblioteki Narodowej do jego segregacji, porządkowania i ka­

talogowania, bowiem w szystkie w spom niane w yżej prace porządkowe m iały charak­

ter dorywczy, fragm entaryczny i nie pozw alały na udostępnianie m ateriałów. W trak­

cie opracowywania zespół dwukrotnie był uzupełniany -drobnymi dopływ am i. W po­

czątku 1975 r. P. Tadeusz Sam itkowski z G enewy przekazał dokument dotyczący Aleksandra Hauke, brata Bosaka (św iadectw o szlachectw a z 1850 r.). N ieco później doc. J. Borejsza d ołączył trochę rękopisów i m ateriałów ikonograficznych oraz kilka książek, które otrzym ał od p. Erskine w czasie następnego pobytu w Genewie, jako uzupełnienie jej daru. B yły to: pojedyncze listy z korespondencji Bosaka i jego żony Marii, nieco korespondencji i papierów rodzinnych M ange’ôw, czasopisma i w y-

42 м. V u i l l e u m l e r , M a z z i n i , i l g e n e r a l e H a u k e - B o s a k e la L e g a I n t e r n a z i o n a l e p e r la P a c e e l a L i b e r t a . V n c a r t e g g i o i n e d i t o , „Movimento Operalo e Soeialisto” r. XIX, n r 3, 1973, s. 255—286. W chwili gdy ta publikacja ukazała się, spuścizna Bosaka znajdowała się już w Polsce, o czym autor wspomina. Wie rów nież o pracach J. B o r e j s z y nad em igra­

cją postyczniową i w zm iankuje jego artykuł: M a z z i n i e la P o l o n i a , „II Veltro” XVII, 1973, n r 4—6, s. 589—596, lecz nie zdołał go jeszcze poznać, gdyż arty k u ł ukazał się niem al jednocześnie

z publikacją M. Vuilleumiera.

43 por. wyżej przyp. 72.

« J. B o r e j s z a , M a z z i n i e la P o l o n ia , s . 593, przyp. 1.

« j . B o r e j s z a , L é g e n d e s e t v é r i t é s , „La Pologne” 1973, n r 10.

« „Biuletyn Inform acyjny Biblioteki N arodowej” 1973, z. 2, IV—VII, s. 19—21.

cinki z lat 1870—1906 i w reszcie prace oraz materiały biograficzno-genealogiczne do­

tyczące rodziny Hauke i rodzin spokrewnionych.

Przy bliższym w niknięciu w zawartość archiwum i jej szczegółowym zestaw ie­

niu z tym, co w ykorzystał w sw ej m onografii K ozłowski stw ierdzono brak niektó­

rych cytowanych przez n iego pozycji. Nie są to duże braki (o ile można było ustalić na podstawiie przypisów — kilkanaście pozycji), tym niem niej trzeba stw ierdzić iż szw ajcarskie archiwum Haukóiw n ie dotarło do Biblioteki Narodowej w całości. Brak np. dokumentów nadania tytułu hrabiowskiego Maurycemu i Józefow i Hauke z 1828—

1830 r., (jest tylko obwoluta), dokumentu nom inacyjnego dla Bosaka na kor net a gw ardii (z 8 maja 1851 r.), listó w Bosaka d o Marii Kaczanowskiej z Kaukazu oraz kilkunastu listów i dokum entów z okresu em igracyjnego (np. listy do Wł. Platera).

Podstaw ową zasadą opracowania zbiorów bas akowskich w B ibliotece Narodowej było utrzym anie ich niepodzielności, zgodnie ze zobowiązaniem podjętym wobec ofia­

rodawczyni. Jednak

iw

ciw y sposób przechow ywania i opracowania. Przedm ioty o charakterze muzealnym, fotografie i inne m ateriały ikonograficzne przekazano do Zakładu Ikonografii, mapę Włoch z 1859 r., n ie mającą bezpośredniego związku ze spuścizną Bosaka, do Zakła­

du Kartografii i w reszcie książki w liczbie pięciu (w tym wspom niane publikacje dotyczące M aurycego Hauke) d o głów nego księgozbioru Biblioteki. Podstaw ow a część zbiorów pozostała w Zakładzie Rękopisów. Tu podjęto próbę uzupełnienia spuścizny Bosaka otrzymanej z G enewy tyimi jej fragm entam i, które — jak wspom niano — Biblioteka Jagiellońska nabyła w 1968 r. W październiku 1975 r. przejrzano w B i­

bliotece Jagiellońskiej odpowiednie pozycje akcesyjne <197/68 i 198/68) i ustalono ich bezpośrednią łączność z m ateriałam i znajdującymi się w B ibliotece Narodowej. Są to np. odpowiedzi na listy znajdujące się w B ibliotece Narodowej, ich bruliony lub odpisy, a także dubleity druków. Z tych m ateriałów (z w yjątk iem druków) sporzą­

dzono kserokopie (około 200 kart), które rozsegregow ano i dołączono do merytorycz­

nie w łaściw ych p ozycji w uporządkowanej już spuścdznie Bosaka w Bibliotece Narodowej w form ie aneksów, nadając im tylko odrębną paginację (A l, A2 itp.).

Opracowany w Zakładzie R ękopisów katalog archiwum rodziny Hauke wraz ze spuścizną Bosaka liczy 49 poz. katalogow ych (sygn. 9601—Θ649). Przewidziana jest jego publikacja w jednym z dalszych tom ów katalogu rękopisów B iblioteki Naro­

dowej.

Archiw um rodziny H auke jest dość typow ym archiwum rodzinnym, a najistot­

niejszą jego część stanow i — rzecz jasna — spuścizna osobista gen. Józefa H auke-Bo­

saka. Zasadniczo są to rękopisy, ale n ie brak i druków (broszury, czasopisma, w y­

cinki, druki -ulotne), a tak że kartografii (mapy zw iązane z działaniam i wojennym i Bosaka). T e m ateriały stanow ią integralną część zespołu ze w zględu na ich treść oraz cechy form alne (njp. uzupełnienia, dopiski, u w agi rękopiśm ienne). Zespół zawiera m ateriały z lat 1806—1956, a n ajw ięcej pochodzi z drugiej p ołow y X IX w . Przeważa język francuski. W porządkowaniu zespołu (form owanie jednostek, ich system aty­

zacja) zastosow ano m etodę archiwalną, stosowaną do zespołów rodzinnych czy spuś­

cizn osobistych (np. w A rchiwum PAN). Całość (49 jednostek) usystem atyzowano w oparciu o kryteria ohronologiezno-genealogiczne 47, skupiając k oło każdej osoby nie tylko w łasn e papiery, ale także zbiory. Można b y ło tak postąpić, bowiem brak było jakichkolw iek innych kryteriów , pochodzących od twórców archiwum, bądź osób je porządkujących. W opisach katalogow ych zastosow ano typ szczegółowego opisu b i­

bliotecznego, pozw alający dotrzeć do każdego w zasadzie dokumentu oddzielnie. W

47 Tablice genealogiczne rodziny Hauke por.: E. K o z ł o w s k i , G enerat J ó z e f Hauke*

B o s a k , s. 421 oraz S. M a j c h r o w s k i , Rodzina H a u k e , Warszawa 1972.

A R C H IW U M R O D Z IN Y H A U K E 501

stosunku do naszego zespołu było to w p ełni uzasadnione z e w zględu na szczególną w agę i różnorodność m ateriałów.

W zespole d ało się w yodrębnić klika grup materiału:

I. K o r e s p o n d e n c j a i p a p i e r y r o d z i c ó w o r a z r o d z e ń s t w a B o s a k a (sygn. 9601—9606). Szczególnie zwracają uw agę papiery ojca Bosaka — generała Józefa Henryka H auke związane z jego służbą w w ojsku K sięstw a War­

szaw skiego i K rólestw a Polskiego oraz jako adiutanta cesarza Mikołaja I i w w o j­

sku rosyjskim (sygn. 9601). Są to: nom inacje, paitenty i dyplom y orderowe, rozkazy itp., pozw alające na szczegółow e ustalenia przebiegu kariery w ojskow ej Haukego oraz naśw ietlające spraw ę jego dym isji z w ojska rosyjskiego w 1830 r. i powrót w 1833 r. Tu znajdują się najstarsze w zesp ole dokum enty <1806— 1809) z podpisami:

J. H. Dąbrowskiego i ks. Józefa Poniatow skiego, ponadto „Stan służby” oraz „Spe­

cyfikacja nom inacji i patentów ”, w ykazująca TÓwnież dokumenty, które nie zacho­

w ały się

Istotniejsze znaczenie mają dw ie następne pozycje, obejm ujące korespondencję.

Są tu 153 listy Haukego do żony Karoliny Steinkeller (sygn. 9602), polsko-francuskie, pochodzące z trzech okresów: 1828— 1829 {pobyt J. H. H aukego na w ojnie rosyjsko- -tureekiej w raz z grupą polskich oficerów -obserw atorów oraz w Petersburgu jako adiutanta carskiego), 1832— 1833 (okres powrotu do Petersburga i do służby przy boku cara), 1834— 1835 (pobyt z carem n a manewrach). Brak niestety korespondencji z lat 1830— 1831, która n iew ątpliw ie naśw ietliłaby bliżej stosunek Haukego do pow stania oraz spraw ę jego m isji w arszaw skiej i dymisji. L isty z tego okresu, sądząc po num e­

racji roczników, n iew ątp liw ie istniały, lecz nie zachowały się. Korespondencja J. H.

Haukego z żoną pozbawiona jest może szerszej perspektyw y, daje jednak sporo przy­

czynków do w ojny rosyjsko-tureokiej, życia dworskiego, manewrów, a psrzede w szy st­

kim ilustruje bardzo serdeczny stosunek w zajem ny rodziców Bosaka.

Następna .pozycja (sygn. 9603) to listy Józefa Ludwika H auke-Bosaka i jego starszego brata Aleksandra do «matki Karoliny z e Steinkellerów . Te listy (80 listów z lat 1846— 1862) pochodzą z okresu pobytu braci w korpusie paziów, ich wspólnej służby w ojskow ej w pułku huzarów lejbgw ardii (do 1855 or.) oraz służby Józefa H auke w garnizonie petersburskim i na Kaukazie. L isty Aleksandra z 1854— 1855 r. pozwalają dokładnie nakreślić itinerarium pułku, .w którym słu żyli bracia, a przede .wszystkim ustalić ściśle m om ent pierw szego zetknięcia się Bosaka z W arszawą, tak w ażny w procesie jego repolonizacji (jak sarn to później w y z n a je 48), a jednocześnie n ie dość jasno uchwycony przez biografów (włącznie z Kozłowskim). Otóż Bosak przybył do Warszawy 26 lu tego 1855 r., towarzysząc chorem u bratu, który przyjechał tu dla konsultacji lekarskiej, a jednocześnie starał się o dym isję z pułku. W poł<iwie k w iet­

nia Aleksander w yjechał z W arszawy przez Wiedeń do Włoch, gdzie zmarł. Nie w y ­ daje się, by Bosak przebyw ał w ów czas cały czas w W arszawie, raczej przyjeżdżał z Prużan, gdzie stacjonow ał z pułkiem i załatw iał sprawę dym isji brata. Oczywiście punktem oparcia dla braci w W arszawie b y ł dom A leks and ro&twa H auke (Zofia, córka M aurycego i A leksander, syn Ludwika, m ałżonkow ie Hauke).

N ajcenniejsze są jednak listy Bosaka d o m atki z okresu, ,gdy opuszczał Peters­

burg i słu żył na Kaukazie w pułku staw r opolskim w alczącym z m iejscow ym i p le­

mionami góralskimi. M.in. jest tu list pisany z W arszawy w drodze na Kaukaz (10 grudnia 1859), brak natom iast potwierdzenia pobytu Bosaka w tym czasie w Kor- dylówce, o czym wspom ina E. K ozłow ski. Listy J. Haukego do m atki z Kauikazu są częste, długie, p isane na gorąco, pod w pływ em św ieżych w ypadków i przeżyć. S ta­

« K opia listu Bosaka do ks. Ju lii B attenberg z Drezna (7 sierpnia 1862). pisze tam m .in.:

J 'ai p e n s é la p r e m i è r e f o i s q u i t t e r la s e r v i c e lo r s d e s m e s p r e m i è r e s d e t t e s e t j ' a i r e s s e n t i

Won c o e u r s e b a t t r e a u t r e m e n t lo r s d e m a p r e m i è r e v i s i t e à V a r s o v i e e t plus t ô t e n c o r e ,

lorsque mon f r è r e y a é t é p our la p r e m i è r e f o i s . BNar., AH sygn. 9810, k. Al—A4 (kserokopia, 0ryginał w Bibliotece Jagiellońskiej).

nowią one niem al diariusz w alk na Kaukazie, ale przede w szystkim są podstawo­

w ym .materiałem do charakterystyki Bosaka, jego ówczesnej sytuacji i procesu re- polonizacji. Jest w nich wszystko: m otywy wyjazdu na Kaukaz (choć n ie w yjaś­

nione ostatecznie), ostra ocena stosunków w armii rosyjskiej na Kaukazie, stosunek do cesarza, do spraw y polskiej i do rodziny, krystalizow anie sie poglądów dem okra­

tycznych, kłopoty finansow e, a nade wszystko rozterka oo do dalszej przyszłości (kontynuowanie służby w ojskow ej czy dymisja, m ałżeństw o z Polką i osiedlenie się w Polsce itp.). Te listy , trochę znane z broszury K. G ielniewskiego, dość gruntownie w ykorzystał K ozłowski. W ydaje się jednak, że głębsze w niknięcie w n ie m ogło by w nieść jeszcze dużo nowego. Np. zachował się list z 26 maja 1862 r. z Kordylówki, gdy — bezpośrednio po urlopie z w ojska — Bosak baw ił tam około m iesiąca i ośw iadczył się Marii Kaczanowskiej. Pobyt ten n ie jest znany Kozłowskiemu.

Trzy ostatnie pozycje tej grupy (sygn. 9604—8606) stanow ią: papiery matki Bosa­

ka Karoliny Hauke dotyczące losów dzieci (um ieszczenie synów w korpusie paziów, córki na dworze carskim), spraw m ajątkowych i osobistych (m.in. testam ent na rzecz w nuków, dzieci Bosaka); następne akta odnoszą się do stosunków m ajątko­

w ych m ałżonków San Cataldo (m.in. intercyza ślubna); są tu wreszcie dwa doku­

m enty Aleksandra Hauke, brata Bosaka (św iadectw o szlachectw a 1850 r. i patent na k om eta lejbgw ardii 1851 r.).

II. W ł a ś c i w a s p u ś c i z n a B o s a k a w r a z z f r a g m e n t a m i j e ­ g o z b i o r ó w i m a t e r i a ł a m i j e g o d o t y c z ą c y m i (sygn. 9607—'9630).

Najbogaciej jest tu reprezentow any okres em igracyjny, d la lat wcześniejszych i pow ­ stania są tylko przyczynki, choć niekiedy istotne.

Na początku (sygn. 1607) — dokumenty osobiste J. Haukego dotyczące służby w armii rosyjskiej (nom inacje, odznaczenia, m.in. pism o cara A lek sand a II przy­

znające Bosakowi szablę za ch rabrost’), m ałżeństwa (m etryka ślubna) oraz wyjazdu z żoną do Galicji (paszport z 9 lu tego 1863) i pobytu w e Lwowie. Z okresu em i­

gracyjnego zachowało się ty lk o kilka dokum entów osobistych związanych z udzia­

łem Bosaka w różnych stow arzyszeniach i organizacjach. Ponadto znajdują się tu jego rachunki osobiste (sygn. 9608).

Dalsze sygnatury (9609—9613) obejmują korespondencję J. H aukego oraz listy różnyah osób dotyczące spraw Bosaka i jego rodziny — w su m ie około 600 listów.

Na początku maimy wzajem ną korespondencję Józefa i Marii Haufków z lat 1862—

1871 (brak tu wspom nianych przez E. K ozłow skiego listów z Kaukazu) oraz kores­

pondencję Bosaka z różnym i członkam i rodziny (sygn. 9609—9610). T e listy stanowią jakby kontynuację i uzupełnienie wspom nianych jego listów d o m atk i i przynoszą szczególnie istotne dane dla okresu, gdy w 1862 r., po uzyskaniu urlopu z armii m usiał pow ziąć decyzję co do sw ej przyszłości. Zachowały się m.in. dwa listy Bo­

saka do Marii K aczanowskiej z drugiej połow y 1862 r. Jeden pisany jest w Dreźnie (31 lipca — 1 sierpnia 1862), drugi w W arszawie (10— 11 grudnia 1862). W listach tych Hauke naw iązuje do niedaw nego pobytu w K ordylów ce i daje w yraz uczuciom do Marii. A le pisze też o sw ych dalszych planach życiow ych (osiedlenie się w Polsce), o trudnościach w kontaktach z matką, z którą spotkał się w Dreźnie oraz o liście kuzynki ks. Julii 'Battenberg (w załączeniu odpis odpowiedzi). W liście w arszaw­

skim zapowiada rychły przyjazd do Kordylówki (jak w iadom o b y ł tam w styczniu 1863 r.). K ozłow ski nie cytu je tych listów . Podobnie uszedł jego uwadze niezwykle cenny łjst Bosaka d o ks. J u lii Battenberg z Drezna (7 sierpnia 1862), zachowany w odpisie w B ibliotece Jagiellońskiej (kserokopia w B ibliotece Narodowej). Jest to odpowiedź na list Julii, którego w praw dzie n ie znam y, ale możemy odtworzyć jego treść. Ks. Julia starała się -wszelkimi ; r.posobanai od w ieść sw eg o kuzyna od porzu­

cenia służby w ojskow ej operując argumentami nielojalności i zsdrady wobec cesa­

rza oraz nieliczenia się z m atką i jej wolą. Hauke w odpow iedzi podkreśla swa

A B C H IW U M R O D Z IN Y H A U K E 503

lojalność i przyw iązanie do cesarza i w yjaśnia, że m imo to o porzuceniu armii m yślał już od dawna, ze w zględu na duże k œ z ty zw iązane ze służbą w ojskow ą i długi. N ie chciał jednak robić te g o zb yt gw ałtow n ie licząc się z .matką, w obec te g o zdecydo­

w ał się w yjechać na Kaukaz, traktując to jako siwego rodzaju przygotow anie dy­

m isji. Jednocześnie stw ierdza, że n ie m oże być n ielojaln y w ob ec Ojczyzny <a w każdym razie kraju sw eg o ojca) i n ie m oże dłużej znieść dwuznacznej sytuacji.

Przy okazji pośw ięca bardzo ładny ustęp pam ięci ojca i stryja M aurycego próbując w yjaśnić m otyw y ich postępow ania w okresie powstania listopadow ego. W konkluzji oświadcza, że jeszcze n ie podpisał dym isji i ostateczną decyzję uzależnia od pobytu w W arszawie, gdzie chce się zorientować w sytuacji i p olityce rządu. L ist jest pełen napięcia, rozterki i em ocji. Jednak w yw ody H aukego n ie przekonały ks. Julii, gdyż jej drugi lis t iz 23 luitego 1863 г., zachowany w oryginale (znany K ozłow skie­

mu) jest bardzo podobny w tonie. Donosząc kuzynow i w liście, jaki otrzymała w jego sp raw ie od w . ks. M ichała, gw ałtow n ie stara s ię go sk łon ić d o w ycofania poda­

nia o dymisję, a jednocześnie prosi o wiadomość co do dalszych planów. List ten przesłała do Warszawy na ręce Aleksandra Hauke z prośbą o doręczenie Bosakowi, bowiem nie w iedziała, gdzie ten przebyw a (był w ów czas w e Lwowie).

W identycznym kierunku oddziaływ ała na Haukego m atka, o czym świadczą jej d w a listy : z 26 listopada 1862 i z 23 stycznia 1863 r. (drugi dobrze znany biogra­

fom Bosaka, potępiający jego m ałżeństw o). Z jak silną dezaprobatą przyjm owała matka decyzje życiow e syna, św iadczy fakt, ż e jeszcze jej list z 10 czerw ca 1865 r, z Palerm o zaw iera potępienie jego udziału w powstaniu. M im o to w ch w ili prze­

kraczania granicy Galicji z K rólestw em na czele oddziału pow stańczego 23 paździer­

nika 1863 r. Bosak zwraca się w łaśnie d o maitki z prośbą o błogosław ieństw o (ten list zachował się w odpisie Marii Hauke w Bibliotece Jagiellońskiej, kserokopia w Bibliotece Narodowej).

W zupełnie przeciw nym kierunku starała się w płynąć na Bosaka siostra Marii Hauke, A leksandra Kaczanowska, późniejsza Beyzym ow a. Bardzo charakterystyczny jest jej list z listopada 1861 r., iw którym w yrzuca m u, w sposób patetyczny i egzal­

towany, służbę na K aukazie, gdzie przyczynił się do ujarzm ienia w oln ych plem ion góralskich. Jednocześnie w ym ow n ie opisuje nastroje w kraju — m anifestacje i ża­

łobę narodową (tego listu n ie cytu je Kozłowski). Także późniejsza, em igracyjna (przełom 1864/65 r.) korespondencja H aukego ze szw agierką m a charakter patrio­

tyczny. Bosak stara się korespondować z nią po polsku (są to listy polsko-francu­

skie). W listach do nie> rozważa sp raw ę polską na tle ogólnoeuropejskim, broni op i­

nii o narodzie polskim , a przede w szystk im z entuzjazm em roztacza projekty p ol­

skiej szkoły w ojskow ej .i porusza w ie le drobniejszych spraw politycznych. Szczegól­

n ie interesujący w ydaje się lis t z 14 grudnia 1864 r.

Cała korespondencja rodzinna Bosaka stanow i, jak się w ydaje, cenne źródło do tak bardzo dyskusyjnej i nie do końca jeszcze w yjaśnionej spraw y repoloniza- cji Bosaka i chyba zasługuje na opublikowanie w wyborze.

W korespondencji rodzinnej znajduje rów nież ośw ietlenie drugi heroiczny okres życia Bosaka, m ianow icie jego w alka w obronie R epubliki Francuskiej pod komendą Garibaldiego w 1870/71 r. Z tego czasu m am y bogatą (około 50 lis tó w ) .wzajemną korespondencję generała z żoną. W tych listach, stanow iących n iem al diariusz, jest dużo wiadom ości w ojennych o przebiegu w alk , sytuacji n a froncie, ludziach itp . Cy­

tuje je K ozłowski, szkicując przebieg działań arm ii Wogezów. Jednocześnie Bosak w sw ych listaoh d o żony uzasadnia i broni w obec jej zastrzeżeń, sw ej decyzji za­

angażowania się p o stronie Francji. Poza tym listy m ałżonków przepojone są w za­

jemną troską o siebie, o dzieci, kłopotam i m aterialnym i itp. W listach do matki z tego okresu rów nież m usiał H auke bronić sw ojego w ystąpienia po stronie Republi­

ki. Postawa m atk i i syn a okazała się znów krańcow o różna.