862 R E C E N Z J E
Sp raw a czerp an ia b u rżu azyjn ych w zo ró w o b yczajow ych p rzez aiem ia ń stw o przy n ie z b y t p recy zy jn ie w y ty c z o n y c h gran icach m ięd zy ty m i d w iem a gru p am i jest z ło żona. Z w ią zk i i za leżn o ści w sferze gospodarczej i p o lity czn ej m ięd zy ziem ia ń stw em i burżuazją są ta k ś c isłe (udział w p rzed sięb io rstw a ch , p o w ią za n ia z burżuazją m a łż e ń stw a m i itp.), że także o b yczaj szla ch eck i i b u rżu a zy jn y w za jem n ie s ię p rze
n ik ają.
In teresu ją ce b y ło b y -bliższe ro zp atrzen ie rela c ji m ięd zy p od staw ą ek on om iczn ą, a ob yczajem burżuazji, p rzed sta w ien ie ob yczaju w a sp ek cie u w a rstw ien ia , n p . w e dług k ry teriu m dochodu, dla u c h w y c e n ia z a leż n o ści o b y cza jo w o ści od 'stratyfik acji w e w n ętrzn ej burżuazji. A utor ogranicza jed n a k p ole w id z e n ia do n ieliczn ej górnej w a r stw y b urżuazji.
W m n ie jsz y m sto p n iu u w zg lęd n io n o w k sią żce sp ra w ę sk o m p lik o w a n ej str u k tu ry n a ro d o w o ścio w o -w y zn a n io w ej burżuazji, ob yczaj n a ro d o w y i k osm op olityczn y.
In teresu ją ce b y ło b y te ż p rzed sta w ien ie p ro b lem ó w św ia to p o g lą d o w y ch b u rżu azji w a r sz a w sk ie j, k sz ta łto w a n ia jej św ia d o m o ści i stosu n k u do k u ltu ry o góln on arod ow ej.
Z b yt słabo mtoże u k azan o sp ecy fik ę o b y c z a jo w o śc i b u rżu azji w a rsza w sk iej, w y n i
k a ją cą z fa k tu p ełn ien ia przez W arszaw ę r o li ośrodka d y sp o zy cji fin a n so w e j i h a n d low ej w K ró lestw ie. C iek a w e b y ło b y p o ró w n a n ie b u rżu azji w a rsza w sk iej i łódzkiej, choć w y m a g a ło b y to szerszych badań k om p aratystyczn ych .
M ów iąc o k sz ta łto w a n iu s ię w zo rca o b yczajow ego b u rżuazji oraz jego recep cji p rzez in n e w a r stw y sp o łeczn e autor w sk a z a ł n a p e w ie n n ied orozw ój i n iesp ó jn o ść te g o w zorca, b ęd ą ceg o fu n k cją sy tu a c ji ek o n o m iczn o -sp o łeczn ej i p olityczn ej burżuazji
i sp e c y fic z n y c h w a r u n k ó w k sz ta łto w a n ia tej k la sy w P o lsce. W m ia rę w zro stu potęgii fin a n so w e j b u rżu azji w y stęp u ją d w ie p rzeciw sta w n e ocen y w artości: ,,Z jednej stro n y siln ie js z e n iż k ie d y k o lw ie k dotąd w sferach b u rżu azji w a rsza w sk iej z a k w e stio n o w a n ie feu d a ln ej h ierarch ii w artości, z drugiej u trzy m y w a n ie s ię m im o to o w y ch w a r to śc i w o b ieg u ”.
W su m ie p o w sta ła k sią żk a jak iej b ard zo b rak ow ało, w y p e łn ia ją c a lu k ę w n a szej w ie d z y o b u rżu azji w a rsza w sk iej, dobrze sp ełn ia ją ca s w e fu n k c je n a u k o w e i pop u laryzacyjn e, pobu d zająca do g łęb szy ch r e fle k s ji i in sp iru jąca d a ls z e b adania.
B a rb a ra P o zn a ń sk a
N . M. P i r u m o w a, P io tr A le k s ie je w ic z K r o p o tk in , A N S S S R , S ie r i- ja „N au czn yje b io g ra fii i m iem u a ry u czon ych ”, Iz d a tie lstw o „N auka”, M osk w a 1972, s. 221.
8 lu teg o 1971 rok u m in ę ło 50 la t od śm ierci w y b itn e g o ro sy jsk ieg o uczonego, m y ś lic ie la , filo z o fa , czo ło w eg o teo rety k a an arch izm u i działacza teg o ru chu n a are
n ie m ięd zy n a ro d o w ej — P io tr a K rop otk in a (1'842—1921). O kres w y sta rcza ją cy , by m óc z o d p o w ied n iej p ersp ek ty w y spojrzeć n a jeg o drogę życia, jego sp u ścizn ę
tw róczą.
K siążk a N a ta lii P i r u m o w e j — au tork i w y d a n ej przed d w om a la ty w znanej serii „Ż yzń za m iecza tiełn y ch lu d ie j” b io g r a fii M ich ała B ak u n in a, którą m ie liśm y ok azję rów n ież o m a w ia ć n a ty ch łam ach 1 — je s t pod w ie lo m a w zg lęd a m i p ion iersk ą.
J e ż e li b o w ie m n a tem at B ak u n in a p o w sta ła n a p rzestrzen i o sta tn ich la t sie d e m d z ie się c iu o b fita 'literatura — o P io trz e Kropotkdnie p isa n o zn a czn ie m n iej, choć n a leży o n p o dziś d zień do a u torów w y d a w a n y c h i czytan ych . Jego „W spom nienia r e w o lu cjo n isty ”, „E tyk a”, „W ielka R ew o lu cja F ra n cu sk a ”, „Z dobycie ch leb a”, „Pom oc w z a jem n a jako czy n n ik ro zw o ju ” i in n e p ra ce w ie lo k r o tn ie w z n a w ia n o w e w sz y stk ic h języ k a ch św ia ta . L iteratu ra m u p o św ięco n a je s t n a to m ia st sto su n k o w o uboga: brak
i P o r . P H L X I I I , 197.2, z. 1, s. 171—174.
R E C E N Z J E 863
ed y c ji k ry ty czn ej jego d zieł i k o resp on d en cji, n ie zebrano dotąd prac rozproszonych w czasop ism ach i w y d a w n ictw a ch , n ie m a też g ru n to w n y ch stu d ió w n a tem at jego drogi tw órczej. B ezp ośred n io p o śm ierci K rop otk in a u k azały się staran iem jeg o p rzy ja c ió ł i w sp ó łw y zn a w có w dw a tom iki, na k tóre zło ży ło się n ie c o m a teria łó w w sp o m n ien io w y ch i k ilk a rozp raw {„P am iati P ie tr a A le k sie jew icza K ro p o tk in a ”, P io tro - grad,-M os:k w a 1921; „Piotr K ropotkin. S b orn ík s t a tie j”, P io tro g r a d -M o sk w a 1922).
G rom adzeniem m a teria łó w d o k u m en ta ln y ch zajm ow ało się u tw orzon e pod ów czas M uzeum P iotra K ropotkina. Z w a żn iejszy ch ed ycji, ja k ie p o ja w iły się w Z w iązku R ad zieck im , w y m ie n ić m o żn a ogłoszon y w ro'ku 1923 d zien n ik P. K rop otk in a oraz w y d a n ą w d ziesięć ilat później k oresp on d en cję z b ratem A lek san d rem . D o n ajb ar
dziej zn an ych d zieł K rop otk in a n a leża ły , rzecz jasna, b a rw n e „W spom nienia r e w o lu c jo n isty ”, p arokrotnie w znaw ianie w ZSRR (po raz ostatn i w roku 1966), z k tórym i m ie liśm y też m ożn ość zap ozn an ia się po p olsk u (ed ycje z la t 1904 i 1959). Po lik w id a cji M uzeum K ropotkina w 'końcu la t trzyd ziestych jego arch iw u m u leg ło c zęścio w e m u rozp roszen iu i przez w ie le la t p o sta cią K rop otk in a p rzestan o się zajm ow ać.
J ed y n ie w p ra sie sp ecja listy czn ej u k a za ło się k ilk a a rty k u łó w d otyczących n iem al w y łą c z n ie K rop otk in a-u czon ego. Z nikom ość prac zach o d n io -eu ro p ejsk ich o K ropot- k in ie tłu m aczyć n a leży ch yb a n ie tyile brak iem za in tereso w a n ia dla jego osoby — studia nad d ziejam i ruchu an arch istyczn ego 'i jego- teoretyk am i, przyw ód cam i id eo w y m i sta ją 'się w sza k coraz bardziej m od n e w raz z o ży w ien iem ten d en cji a n a rch i
sty c z n y c h w e w sp ó łczesn y m św ie c ie — co brakiem d ostępu do d ok u m en tacji źró- ło w ej. L w ia część „ B a k u n in ian ów ” sp o czy w a b o w ie m w A m sterd am ie, całe zaś a rch iw u m w ra z z b ib lio tek ą P iotr K rop otk in zabrał ze sobą w racając w czerw cu 1917 roku do R osji. O grom na w ię k sz o ść tych m a teria łó w zn ajd u je się ob ecn ie w C en traln ym P a ń stw o w y m A rch iw u m R ew o lu cji P a źd ziern ik o w ej w M oskw ie.
Z b ogatych zasobów arch iw u m K ropotkina m ia ła m ożność czerpać N a ta lia P ir u - m o w a k reślą c b io g ra fię tego p otom k a n ajstarszych rod ów 'książęcych w R osji, w y w od zących się w lin ii prostej od R u ryk ow iczów , sp ad k ob iercy jednej z n a jw ięk szy ch fo rtu n ziem ia ń sk ich w C esa rstw ie, człow ieka, przed k tórym sta ły o tw o rem w s z y s t
k ie szczeb le k ariery ad m in istracyjn ej i n au k ow ej, i k tó ry d ob row oln ie z n iej z r e z y gn ow ał. N a leża ł bowáem Kr'optkin do szla ch etn eg o p ok olen ia „k ajających siię sz la c h cic ó w ”, noszących w sercu p oczu cie w in y w ob ec ludu, w in y , którą — jak m n iem a li — n a leży okupić za cenę w y rzeczeń i p racy dla jeg o dobra.
F a scy n u ją cy życiorys K rop otk in a urzeka nie tylko barw n ością k o lejn y ch ep izo dów : śm iałej udi/eczki z p etersb u rsk ieg o w ięzie n ia , p e r y p e tii w e F rancji, ud ziału w ru chu an arch istyczn ym , k a lejd o sk o p em sp otk ań z w y b itn y m i u m y sła m i eu ro p ej
sk im i, w reszcie pow rotem do ojczyzn y, stosu n k iem do p rzem ian rew o lu cy jn y ch , które ap rob ow ał i do sto so w a n eg o przez rodzące się p a ń stw o terroru, z k tórym nie m ógł się pogodzić. B iografia K ropotkina fa sc y n u je zd u m iew a ją cy m podp orząd k ow aniem w sz y stk iego, czym s ię b y ł k ie d y k o lw ie k w sw y m długim ż y ciu z a jm o w a ł k w estio m p o sta w y m oralnej c z ło w ie k a w sp ó łczesn eg o . S p raw y etyk i u w a ża ł zaw sze za n ad rzędne:
od la t d ziecięcych po sęd ziw ą starość. W tedy, k ied y rezy g n o w a ł z k a riery d w orskiej i jech a ł na 'Syberię ja k o oficer w o jsk a am u rsk iego; k ie d y p o rzu ca ł k arierę w o jsk o w ą w obaw ie, że w y p a d n ie m u brać u d zia ł w tłu m ien iu p o w sta n ia p o lsk ieg o ; i k ied y zap ow iad ającą się b ły s k o tliw ie k arierę n au k ow ą s ta w ia ł pod zn a k iem zap ytan ia u czestn icząc w ro zw ija ją cy m się w ruchu a n tyrząd ow ym , n a jp ierw w R osji, a n a stęp n ie w e F rancji. A także w ów czas, k ied y — po p ow rocie do. kraju — na propozycję K iereń sk ieg o o b jęcia d ow oln ej te k i m in isteria ln ej w jego rządzie, odpow ie: „U w ażam zaw ód czyścifouta za bardziej u czciw y i p o ży teczn y ”.
B y ł za iste „św ietlan ą p o sta cią ” w ro sy jsk im ruchu sp ołeczn ym . O k reślen ie „po
stać ś w ie tla n a ” p rzy sta je doń w sposób w y ją tk o w y . M iał w sobie coś z m ędrca i p ro roka, uczonego i ap ostoła n o w eg o ładu sp ołeczn ego. C złow iek ro zleg ły ch horyzon tów ,
P r z e g l ą d H i s t o r y c z n y — 14
864 R E C E N Z J E
o b ejm u jących geologię, geogratfię, socjologię, h istorię, h isto rię literatu ry, p u b licy sty k ę
— w n o sił w ła sn y ory g in a ln y w k ła d do w sz y stk ic h tych dzied zin n au k i i m y śli sp o łeczn ej. I n ie w tym rzecz, że je g o u top ie u derzają dziś n a iw n o ścią w ia r y w r ła tw o ść stw o rzen ia 'b ezpaństw ow ego sy stem u w o ln y ch , 'sam orzutnie p o w sta ły ch sto w a rzy szeń p rodukcyjnych. W iara p łyn ąca z g łę b o k ie g o p rześw ia d czen ia o w rodzonej dobroci n atu ry lu d zk iej, o m o żliw o ści stwor-zenia u stroju -sp raw ied liw ości sp o łeczn ej w y k lu czającego przem oc u cieleśn io n ą w ap aracie p a ń stw o w y m , w y n ik a ła częstokroć stąd , że m ie r z y ł w sz y stk o w ła sn ą m iarą. S ta w ia ją c zaś 'przed sobą w y g ó ro w a n e w y m a g a n ia, sądził, iż tyile 'samo żądać m ożn a od in n ych .
W tym se n sie różn ił się w sposób k ra ń co w y od B ak u n in a — ch a rak terem , t e m p eram en tem , stosu n k iem do rzeczy w isto ści, try b em życia, a przede w szy stk im k o n cepcją an arch istyczn ej w iz ji św ia ta i w y b o rem środków ku niej w io d ą cy ch . N eg a cja ta k ty k i sp isk o w o -terro ry sty czn ej, op o w ied zen ie się -za d ziałaln ością prop agan d ow o- -u św ia d a m ia ją cą ‘stanowiło- pochodną całego sy stem u jeg o p o g lą d ó w -na ew o lu cję sp ołeczeń stw a. R zecz znam ienna: w p r z e c iw ie ń stw ie d-о B akunina, który obok za g o rzałych w ie lb ic ie li m ia ł wszędzde m n ó stw o n iep rzejed n a n y ch w rogów , K ropotkina d a rzy li głęb ok im sza cu n k iem rów n ież jego p r zeciw n ic y id eow i. P r o w o k o w a ł w ie lo k r o t
nie d o d ysk u sji, w sz e la k o jego p o lem iści n ig d y n ie p od w ażali szla ch etn o ści in ten cji k ieru jących jeg o piórem . Z jego au torytetem m oraln ym lic z y li się p rzed sta w iciele róż
n ych p a rtii p olityczn ych — toteż n ie p rzyp ad k ow o w ła śn ie jeg o zaproszono na lo n dyń sk i zjazd socjal-dem -okracji w m a ju 1907 rok u w ch arak terze gościa obcuk L eo n i
da A n d rejew a i M aksym a G orkiego. W sp om in ali go ciepło działacze b o lszew iccy , k tórzy m ie li o k a zję zetk n ą ć się z nim na em igracji i po p ow rocie do kraju, jak W. D. B o n cz-B ru jew icz i I. M. M-ajski.
N ic p rzeto dziw n ego, że K ropotkin u rzek ł rów n ież autorkę om aw ian ej b iografii, p rezen tu jącej go jako człow ieka, m y ś lic ie la , uczonego i działacza, b iografii u siłu jącej p rzekazać n ie tylk o m a k sim u m fa k tó w , lecz i w y ja śn ić je, w yd ob yć to w szystk o, co w d ziele i czy n a ch K ropotkina m a n iep rzem ija ją cą w artość. T ak oto om aw iając k rop otk in ow ską teorię ew o lu cji p olem izu jącą -z in tep reta to ra m i D arw ina, którzy a b so lu ty zo w a li praw o w a lk i o b y t jako zasad n iczy czyn n ik e w o lu cji i u zasad n iali rów n orzęd n ość „pom ocy w za jem n ej jako czyn n ik a ro z w o ju ” w św ie c ie zw ierzą t i lu dzi — Pirum-owa zw raca u w a g ę na d alszy -ciąg ow ej p o lem ik i w e w sp ółczesn ej nauce rad zieckiej. O m aw ia m ia n o w icie dysk u sję, jaka rozgorzała na łam ach czasopism „W o- prosy F ilo s o fii” (1970, n r 8) i „N ow yj M ir” (1971, nr 10), w k tórych u czeni rad zieccy W. P . E f r o i m o w i ak ad em ik B. L. A s t a u r o w na m a teria le o statn ich badań ro zp a try w a li „ ew o lu cy jn o -g en ety czn e p och od zen ie altruistycz-nych em o cji”, n a w ią z u jąc św ia d o m ie do k on cep cji K rop otk in a sfo rm u ło w a n ej w jego -pracy „Pom oc w z a je m na jako c z y n n ik ro zw o ju ”, nad k tó rą p racow ał w latach 1890— 1902, i w y d a n ej w P o lsce trzykrotnie: w roku 1919, 1921 i 1946.
K siążk ę P iru m ow ej c z y ta s'ię w ię c z n iesła b n ą cy m za in tereso w a n iem . A p rzecież z k o n ieczn o ści w ie le sp raw zostało w n iej p om in iętych . N ader sk ró to w o o m a w ia autorka o s ta tn i okres ży cia K ropotkina, zaw ęża do m in im u m tło — ro sy jsk ie i euro
p ejsk ie — na k tórym d ziałał, p rześlizg u je się nad an alizą ruchu an arch istyczn ego, w y m a g a ją ceg o g łęb szych stu d ió w p orów n aw czych . N ieoo p o w ierzch o w n ie u jm u je też
„społeczną u to p ię” K ropotkina, ew o lu cję jego k o n cep cji św ia to p o g lą d o w ej, której w n ik liw e ro zp atrzen ie w yk racza poza ram y n ie w ie lk ie g o rozdziału w tej skrótowo- p o tra k to w a n ej b io g ra fii.
K siążka P iru m o w ej zaostrza w ię c n a sz ap ety t — i to jest jej b ezsp rzeczn ą zaletą.
А-le te ż go n ie zaspoikaja. N ie je s t to zresztą zarzut, lecz w y ra z p ragnienia, by praca ta sta n o w iła zapo,w iedź -dalszych, p ogłęb ion ych , opartych na szerszej b azie źródło
w ej badań i pub lik acji.
W ik to r ia S liw o w s k a
!["Survey of Polish Studies in Ancient History (1949-1952)", Iza Bieżuńska-Małowist, "Vestnik Drevnej Istorii", I, 1953 : [recenzja]]()