Jerzy Snopek
Nieznany list Sienkiewicza
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 79/3, 203-206
NIEZNANY LIST SIENKIEWICZA
Opracował JERZY SNOPEK
W jednym z rozdziałów sw ojej książki A lengyel irodalom Magyar'orszâgon <Literatura polska na Węgrzech) Istvân Csaplâros m ówi o Sienkiew iczu jako o pisa rzu, który torow ał drogę naszej literaturze na W ę g r z e c h N i e ma w tym prze sady. Podobnie jak w tylu innych krajach, rów nież na Węgrzech utwory Sien kie w icza zdobyły sobie od razu w ielką popularność. Tłumaczono je początkowo za pośrednictwem języka niem ieckiego i tylko z tego w zględu docierały one do czy telnika w ęgierskiego z pew nym — nie większym jednak niż rok lub dwa — opóź nieniem . Już w tedy — za życia autora — ukazały się na Węgrzech tłum aczenia w szystkich niem al jego utworów. Znamiennym świadectwem popularności S ienkie
wicza jest fakt, że do końca X IX w. opublikowano 6 przekładów Janka M u zy
kanta (potem 4 następne) 2.
R ecepcja twórczości Sienkiew icza nie ograniczyła się do wydawania jego dzieł. Tow arzyszyły im artykuły i dyskusje w prasie, mało tego — autor Quo vadis doczekał się w krótce sw ego w ęgierskiego epigona w osobie literata siedm iogrodz kiego Béli Jânossyego *.
W szelako opinie w ęgierskich krytyków na tem at utworów Sienkiew icza nie zaw sze były pozytywne. Jak w w ielu innych krajach, nawet pośród rodaków, rów nież na Węgrzech autor Quo vadis był uwielbiany przez rzesze czytelników, atakow any natom iast przez niektórych recenzentów i krytyków. W łaśnie czołowy podówczas krytyk w ęgierski, Ignotus *, redaktor naczelny słynnego czasopisma „N yugat”, zabrał głos na temat Quo vadis i nie zostawił na tej powieści suchej nitki 5. Tak się złożyło, że tenże utwór „wielkiego poety polskiego” początkowo ocza row ał młodego A d y e g o B, który niebaw em stał się przywódcą duchowym swego 1 I. C s a p l â r o s , A lengyel irodalom Magyar or szàgon. Budapest 1985, s. 93. Zob. też prace w języku polskim tegoż autora: Próba sy n te zy znajomości Sien
k ie w ic za na Węgrzech. W zbiorze: Sienkiewicz. Odczyty. Warszawa 1960; Sienkie w ic z na Węgrzech. „Prace Polonistyczne”, seria 15 (1960).
2 Spośród innych utworów szczególnym wzięciem ■— co znajdowało wyraz tak że w liczbie przekładów — cieszyły się na początku wieku Quo vadis i Bartek
Zwycięzca.
* Zob. C s a p l â r o s , A lengyel irodalom Magyarorszàgon, s. 98.
4 I g n o t u s , w łaśc. H u g ó V e i g e l s b e r g (2 XI 1869 — 3 VIII 1949) — w ęgierski pisarz i krytyk literacki.
5 C s a p l â r o s , A lengyel irodalom Magyarorszâgon, s. 97.
e E n d r e A d y (22 XI 1877 — 21 I 1919) — w ęgierski poeta, publicysta, au tor esejów i opowiadań, tłumacz, związany ściśle z czasopismem literackim „Nyu- g a t”.
204
N I E Z N A N Y L I S T S I E N K I E W I C Z Anarodu i odnowicielem poezji węgierskiej. Tym czasem jednak zm ieniły się jego po glądy na temat Sienkiewicza i niejednokrotnie publikował swoje zadziwiająco złoś liw e opinie. Podawał w w ątpliw ość również morale naszego pisarza 7.
Swoją w tym w zględzie pomyłkę spostrzegł w końcu r. 1905, zapoznawszy się z wypowiedzią Sienkiew icza w m iędzynarodowej ankiecie ogłoszonej przez „Cour rier Européen” (temat: O niemieckim zagrożeniu).
Jak wiadomo, dwa lata później Sienkiew icz rozpisał podobną ankietę, zw ra cając się do intelektualistów z całej Europy z. prośbą o opinię na tem at polityki pruskiej wobec Polski (Polaków). Na list autora Quo vadis odpowiedziało w ielu sław nych pisarzy i uczonych: m.in. G. Brandes, E. Dürkheim, A. Gide, L. N iederle, W. Pareto, E. Rostand, W. Schiicking. Pośród ankietow anych znalazło się kilka znanych osobistości węgierskich. Ten wątek w dziejach kontaktów Sienkiew icza z Węgrami był całkowicie p o m ijan yB. Być może badacze uważali, iż tego rodzaju kontakty zanadto są formalne, by mogły mieć w iększe znaczenie. Wszelako warto prz.ypomnieć przy tej okazji, że wybór Sienkiew icza padł ■— jeśli chodzi o Węg rów — na jednego z najw ybitniejszych powieściopisarzy, Kâlmâna Mikszatha, na popularnego wówczas poetę, dramaturga i przede w szystkim publicystę Jenö Râ- kosiego, redaktora czasopisma „Budapesti H irlap” 9, na prezydenta sekcji histo rycznej W ęgierskiej Akademii Nauk Kâlmâna Thalyego oraz innego uczonego — sławnego biologa — Istvâna Apâthyego. Trzej pierwsi odpowiedzieli na ankietę i głosy ich zostały op ub lik ow an e10, Apathy natom iast z nieznanych powodów pozostawił swoją odpowiedź w brulionie (znaleźć ją można wraz z listem S ien kie wicza w Bibliotece Narodowej im. Széchenyiego u ).
Wszyscy udzielili ■— oczywiście całkowitego poparcia stanow isku S ienkiew i cza i jednoznacznie potępili bezprawną politykę Prus. N ajwięcej akcentów osobis tych znajdujemy w wypowiedzi historyka Kâlmâna Thalyego, deklarującego się
„comme ami de la noble chevalesque nation polonaise, qui aimait toujours la li berté” 12. Thaly przypomina postacie historyczne sym bolizujące związki przyjaźni,
jakie łączą narody polski i węgierski: W ładysława Warneńczyka, Stefana Batorego, a także bohaterów w ęgierskiej Wiosny Ludów: Bema, Dem bińskiego i W ysoc kiego.
Bardziej znaczące m ogłyby się okazać kontakty Sienkiew icza z węgierskim i tłumaczami jego utworów. Wiadomo wszak, że korespondował z tłumaczami z róż nych krajów. Kierując się uwagą Juliana Krzyżanowskiego: „Poza Polską istnieją gdzieś nie odszukane dotąd listy Sienkiew icza do jego tłum aczy [...]. System atyczne poszukiwania w tej dziedzinie przyniosą zapewne niejedną jeszcze nowość” 18 — postanowiłem przeprowadzić kwerendę w archiwach w ęgierskich w poszukiwaniu listów Sienkiewicza. Nie oczekiwałem dużych odkryć, wiedząc, iż za życia pisarza
7 C s a p l â r o s , A lengyel irodaiom Magyarorszàgon, s. 102—107.
8 Zresztą i w Polsce niew iele się na ten tem at pisało. W spomina o tym w kilku swoich artykułach I. C s a p l â r o s . Trochę m iejsca poświęca ankiecie S ienkie w icza S. P a p é e w pracy pt. Walka Sienkiewicza o Ziemie Zachodnie (Poznań 1947, s. 69—70).
9 Dodajmy, że nakładem pisma „Budapesti H irlap” ukazał się w 1911 r. Bartek
Zwycięzca w tłum aczeniu K. B â n y a i a (a przedtem — w 1905 r. ■— Potop). 10 Prusse et Pologne. Enquête internationale organisée par Henry k Sienkiewicz. Paris 1909.
11 Rkps OSZK. Levelestâr (bez sygn.).
12 Cyt. z oryginału listu, znajdującego się w AGAD (Zbiór Muzeum Narodo wego).
jego dzieła nie były na ogół przekładane na język w ęgierski bezpośrednio z orygi nału. Istotnie, plonem poszukiwań jest jeden tylko list Sienkiewicza, dotyczący zgody autorskiej na przekład W pustyni i w puszczy.
Brak bezpośrednich danych, kto był adresatem tego listu. W szystko jednak w skazuje na to, iż był nim Kâroly Bânyai (właściw e nazwisko: T urczer)14. Do 1914 r. w yszło już na W ęgrzech kilka utworów Sienkiew icza w jego tłumaczeniu, m.in. Na polu ch w ały (1911). Na karcie tytułow ej zaznaczono, że autor udzielił zgody na przekład, a także, iż został on dokonany z oryginału. Dodajmy, że Bâ- nyai był podówczas jedynym tłum aczem Sienkiew icza na Węgrzech m ogącym się tym pochwalić. Skw apliw ość, z jaką Sienkiewicz« zgłasza gotowość wyrażenia zgody na przekład (po w yjaśnieniu sprawy), w skazyw ałaby na to, że osoba korespon denta — jak i jego w cześniejsze dokonania — są mu już znane.
Faktem jest, że do końca życia (1919 r.) Bânyai tłum aczył utwory Sienkie wicza, a pośród nich — co dla nas najw ażniejsze — W pu styn i i w puszczy <wyd. 1: 1917, w yd. 2: 1922 1S, wyd. 3: 1928).
Chciałoby się powiedzieć coś w ięcej o pierwszym w ęgierskim tłumaczu S ien k iew icza przekładającym jego dzieła z. oryginału. Próby dotarcia do jakichś źródeł inform acji o Kârolyu Bânyaiu przyniosły jednak, niestety, bardzo skromne w y niki. Wiadomo tylko, że poza w ielom a przekładami z Sienkiew icza wydał rów nież — we w łasnym tłum aczeniu — zbiór opowiadań p o lsk ich 16. Znamy go rów nież jako autora kilku szkiców na tem aty polskie, ogłoszonych w czasopismach. N apisał np. artykuł z okazji setnej rocznicy śm ierci Kościuszki („Alkotmâny” 1917, s. 254), inform ował też o w spółczesnych sprawach polskich 17. W słowach tych publi kacji widoczna jest w ielka sym patia do naszego kraju i narodu. Gdzie biło źródło ow ej sympatii, w jakich okolicznościach nauczył się języka polskiego? Na te pyta nia nie potrafim y dać na razie odpowiedzi (tu zresztą nie byłoby m iejsca na ob szerniejszy wywód). Owocem poszukiwań archiwalnych jest jeden jedyny list Bânyaia, adresowany do późniejszego rektora uniwersytetu w Budapeszcie, Aladâra Ballagha. List pochodzi z okresu bardzo wczesnego (1900 r.) i nie zaw iera inform a cji, które m ogłyby nas zainteresow ać 18. Być może kiedyś zostanie jeszcze ujaw nio na spuścizna po Bânyaiu, a w niej — kto wie? — inne listy Sienkiew icza.
Autograf w Bibl. W ęgierskiej Akadem ii Nauk, sygn. Ms 1244/43; pochodzi ze zbiorów pani Erzsébet Varsâgh, zakupiony został w roku 1974. Papier kredowy koloru kremowego, o form acie 268 X 174 mm, ze znakiem wodnym — w prosto k ącie okolonym ornam entem wyrazy: „MILL”, „MYRTL”, „PAPER”, „IVORY” (pis mo lustrzane); arkusz złożony na pół, zapisane czarnym atram entem dwie pierwsze stronice.
14 Zob. I. C s â p l a r o s , Bânyai Kâroly. W zbiorze: Literatura polska. P rze
w o d n ik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 1984, s. 48.
15 Datę w ydania 2, określaną z reguły: „po 1918” bądź „po 1917” udało mi się u stalić na podstaw ie rejestrów książek opublikowanych przez. Szent Istvân Târ- su lat. Spisy te znajdują się w tomie jubileuszow ym pt. A hetven ôtéves Szent Ist-
và n Tàrsulat (Budapest 1923, s. 138).
16 Lengyel elbeszélôk. Budapest 1915. Oprócz dwóch opowiadań Sienkiewicza
(Janko Muzykant i Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela) w zbiorze tym znalazły
się utw ory E. Orzeszkowej, K. Przerwy-Tetm ajera, L. Stasiaka i A. Szymańskiego. 17 A rtykuły takie ukazały się np. w piśm ie „Magyar Kultura” (1914, II, s. 232— 233 i s. 299).
18 List ten znajduje się w zbiorach rękopiśm iennych MTAK (Bibl. W ęgierskiej A kadem ii Nauk).
