Wprowadzenie
Introduction
Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie jest samorzñdowñ in- stytucjñ kultury Urzödu Marszaäkow- skiego w Szczecinie, zajmujñcñ siö szeroko pojmowanñ problematykñ przestrzeni kulturowej województwa zachodniopomorskiego, w szczegól- noĈci dokumentacjñ zabytków archi- tektury, a zarazem zagadnieniami zwiñzanymi z ich ochronñ i opiekñ.
W tym sensie nasza instytucja kon- tynuuje pracö dawnego Biura Doku- mentacji Zabytków, stanowiñcego element sieci placówek istniejñcych do 1992 r. na terenie caäego kraju, we wszystkich województwach. Wäadze regionu, z uwagi na specyfikö kultu- rowñ Pomorza Zachodniego, istniejñ- ce potrzeby, jak równieĔ dokonania Biura zdecydowaäy o koniecznoĈci kontynuowania prac. Decyzja ta, jakkolwiek nie znajdujñca analogii w innych województwach, okazaäa siö trafna. Dziöki pracy Biura wäa- dze samorzñdowe majñ bowiem bieĔñcy wglñd w stan zachowania materialnego Ĉrodowiska kulturowe- go, a zarazem moĔliwoĈè podjöcia róĔnego rodzaju opracowaþ studial- nych czy programowych (takich jak Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami czy Studium zasobu kultu- rowego do planu zagospodarowania przestrzennego województwa) przez zespóä posiadajñcy peänñ wiedzö o zabytkach regionu. Pracownicy Biura (etnografowie, historyk sztu-
ki, architekt, historycy) na bieĔñco prowadzñ liczne badania terenowe, w trakcie których – niezaleĔnie od dziaäaþ stricte dokumentacyjnych, odnoszñcych siö do obiektów zabyt- kowych – rejestrowane sñ takĔe róĔ- nego rodzaju zagroĔenia zewnötrzne lub uwarunkowania sprzyjajñce ochronie elementów dziedzictwa kulturowego. W powyĔszych pra- cach Biuro ĈciĈle wspóäpracuje i uzu- peänia siö z dziaäaniami Zachod- niopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków i Oddziaäu Terenowego Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
Strategie wojewódzkie
The voivodeship strategies
Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami dla województwa zachodniopomorskiego opracowany zostaä na lata 2008–2012 i uchwaäñ nr XX/197/08 Sejmiku Województwa przyjöty do realizacji 17 czerwca 2008 roku1.
Dokument ten zawieraä: ana- lizö uwarunkowaþ prawnych, tak ogólnopolskich jak i miejscowych, charakterystykö dziedzictwa kulturo- wego województwa ze wskazaniem obszarów i obiektów o szczególnym znaczeniu, diagnozö stanu zachowa- nia krajobrazu kulturowego, okreĈlaä cele i zadania programu opieki, moĔliwoĈci pozyskiwania Ĉrodków finansowych na ochronö zabytków i opiekö nad zabytkami. Ustalono wytyczne do wojewódzkiego planu
M iê d zy te o ri¹ a p ra kt yk ¹ – d zi a ³a ln o œæ b iu ra d o ku m en ta cj i z a b yt kó w p o m o rz a z a ch o d ni eg o Ma ria W ite k, C ez a ry N o w a ko w sk i
Between Theory and Practice. Activity of Office of Monuments Documentation in the Protection of the Rural Cultural Landscape in the Western
Pomerania
Forum
zagospodarowania przestrzenne- go oraz powiatowych i gminnych programów opieki nad zabytkami.
Sformuäowane zostaäy równieĔ za- sady monitoringu wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami.
NakreĈlono cele perspektywicz- ne programu: utrzymanie zabytków budujñcych krajobraz kulturowy regionu, funkcjonowanie zabytków w procesie aktywizacji ekonomicz-
nej i spoäecznej województwa. Prio- rytetowe jest równieĔ ksztaätowanie ĈwiadomoĈci regionalnej w oparciu o dziedzictwo kulturowe i potrzebö jego zachowania dla przyszäych pokoleþ. Gäówne cele rozpisano na cele operacyjne, a te na zadania, wĈród których wyróĔniono prio- rytety. Nie sposób w tym miejscu omówiè wszystkich zadaþ, dlatego wspomnimy o tych, które bardziej
odnoszñ siö do praktyki niĔ do teorii ochrony, czy opieki nad zabytkami.
DoĈwiadczenie, päynñce z wielolet- niej dziaäalnoĈci Biura i osób w nich zatrudnionych, nakazaäy nam poäo- Ĕyè szczególny nacisk na kierunki zwiñzane ze spoäecznñ partycypacjñ, edukacjñ oraz w pewnym zakresie, popularyzacjñ. Zwrócono uwagö na promocjö kwestii opiekuþczych, odnoszñcych siö do Ĉrodowiska kul- turowego. Bez spoäecznej akceptacji dziaäaþ opieki nad zabytkami wszel- kie ustalenia programowe pozostanñ bowiem martwñ literñ. Akceptacja powinna byè w miarö powszechna, oparta na rzeczowej wiedzy i poczu- ciu identyfikacji z przestrzeniñ kultu- rowñ, w tym i zabytkami. Takiemu wäaĈnie celowi säuĔñ wiöc rozliczne poczynania Biura Dokumentacji Zabytków wyraĔone konsekwentnie realizowanñ politykñ edukacyjnñ, m.in. w trakcie Europejskich Dni Dziedzictwa czy organizowanych te- matycznych zajöè warsztatowych lub prelekcji. W zajöciach biorñ udziaä mieszkaþcy regionu, a takĔe przed- stawiciele samorzñdów róĔnych stop- ni. Podobne cele realizujemy nadto w trakcie prowadzonych nadzorów etnograficzno -architektonicznych przy remontach, czy translokacjach obiektów zabytkowych, a takĔe konsultacji do przygotowywanych przez gminy lub powiaty programach opieki nad zabytkami.
Prace studialne przy tworzeniu Wojewódzkiego Programu Opieki nad Zabytkami oraz zawarte w nim cele posäuĔyäy tworzeniu studium
Ryc. 1. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008–2012 – priorytety.
Oprac. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie, 2008
Fig. 1. Voivodeship Programme for the Protection of Monuments for the years 2008–2012 – priorities. Elab. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin, 2008
Ryc. 2. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008–2012 – monitoring 2011 Oprac. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie, 2011
Fig. 2. Voivodeship Programme for the Protection of Monuments for the years 2008–2012 – monitoring 2011. Elab. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin, 2011
zasobu kulturowego do planu za- gospodarowania przestrzennego.
Pozwoliäy one na zintegrowaniu celów obu dokumentów. NaleĔy wszakĔe pamiötaè, Ĕe drugie z tych opracowaþ ma charakter ramowy, intencjonalny, okreĈlajñcy charakter dziaäaþ, które winny siö znaleĒè w planach gminnych, bo tylko one majñ moc prawnñ.
W przyjötej w 2010 roku no- welizacji planu zagospodarowania przestrzennego województwa za- chodniopomorskiego2, na podstawie przedstawionego przez Biuro stu- dium, uznano, Ĕe 30% powierzchni regionu winno podlegaè ochronie z uwagi na walory kulturowe.
W tym celu wyodröbniono 30 obszarów kulturowo -krajobrazowych i 43 parki kulturowe, w których walo-
ry zabytkowe zintegrowane sñ z war- toĈciami Ĉrodowiska przyrodniczego.
Zaproponowano, by w chronionym systemie obszarowym województwa skierowaè aktywnoĈè mieszkaþców i wäadz samorzñdowych na Ĉwia- dome wykorzystanie ewidentnego potencjaäu kulturowego. Zwrócono uwagö mieszkaþców na moĔli- woĈci ekonomiczne i turystyczne zrodzone z bogactwa kulturowego.
Wskazane do ochrony obszary nie ograniczajñ w Ĕaden sposób moĔli- woĈci rozwojowych miejscowoĈci czy gmin. OkreĈlajñ jedynie te formy i warunki, które doprowadzñ do har- monijnej koegzystencji nowych oraz historycznych elementów przestrzeni kulturowej.
Przyk³ady obszarów kulturowo-
-krajobrazowych i parków kulturowych
Examples of the cultural- landscape areas and the cultural parks
Wymienimy tu jedynie wybrane obszary kulturowo -krajobrazowe i parki kulturowe, by lepiej uzasadniè przyjöte rozwiñzania.
Obszar Kulturowo -Krajobra- zowy (OKK) „Barokowe KoĈcioäy”
obejmuje póänocno -zachodniñ czöĈè gminy MyĈlibórz. Jest on w wysokim stopniu nasycony barokowymi Ĉwiñ- tyniami, wzniesionymi we wsiach o zachowanej historycznej strukturze przestrzennej, a nadto z licznymi ze- spoäami rezydencjonalnymi z folwar- kami o metryce XVIII - i XIX -wiecznej.
OKK „Dolina MyĈli” obejmuje obszar od MyĈliborza do ujĈcia MyĈli do Odry i zawiera liczne elementy histo- rycznego zagospodarowania zwiñza- nego z rzekñ (m.in. mäyny w Dolsku, Barnówku i Chwarszczanach), a tak- Ĕe miasta o Ĉredniowiecznej metryce (Döbno, MyĈlibórz). Posadowione sñ tu wsie z zachowanñ historycznñ strukturñ przestrzennñ (ukäady rurali- styczne, rezydencje, koĈcioäy). Roz- legäy OKK „Dolina Parsöty” rozciñga siö na terenie od Szczecinka, przez gminy Barwice, Grzmiñca, Poäczyn Zdrój, Biaäogard, Karlino, Dygowo i GoĈcino, aĔ po Koäobrzeg. To
Ryc. 3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego.
Oprac. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie
Fig. 3. The spatial development plan of the Western Pomerania voivodeship.
Elab. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin, 2010
doĈè jednorodny zespóä osadniczo- -cywilizacyjny o urozmaiconym krajobrazie naturalnym doliny rzeki Parsöty. Obejmuje miasta z infra- strukturñ, wartoĈciowe ukäady rura- listyczne, liczne zespoäy architektury sakralnej, zespoäy dworsko -parkowe, obiekty techniki wodnej, a takĔe za- bytki archeologiczne.
Inny przykäad stanowi pro- ponowany Park Kulturowy (PK)
„Cedynia”, który obejmuje miasto z zachowanym Ĉredniowiecznym ukäadem z historycznymi dominan- tami: gotyckim koĈcioäem i zespo- äem poklasztornym, XIX -wiecznym ratuszem oraz zespoäem zabudowy mieszczaþskiej. Obszar malowniczo wkomponowany w naturalny krajo- braz nadodrzaþski. Urokliwy Park
Krajobrazowy „Zatoþ Dolna” to teren zaäoĔenia parkowego z poäowy XIX wieku, zwanego Dolinñ MiäoĈci. Park zostaä wkomponowanego w skarpö nadodrzaþskñ i wieĈ z interesujñcym XV -wiecznym koĈcioäem i historycz- nñ zabudowñ chäopskñ.
Biuro Dokumentacji Zabytków, ze strony Urzödu Marszaäkowskiego Województwa Zachodniopomorskie- go, monitoruje ponadto przygotowa- nia Gminnych Ewidencji Zabytków i Gminnych Programów Opieki nad Zabytkami, säuĔñc zarazem konsulta- cjami tak na etapie ich opracowania jak i realizacji. O dziaäaniach do- kumentacyjnych, odnoszñcych siö w sposób Ĉcisäy do zabytków archi- tektury wspomnieliĈmy juĔ powyĔej.
Tu jedynie ograniczymy siö do przed-
stawienia diagramu, okreĈlajñcego procentowy udziaä poszczególnych grup zabytków w rejestrze prowadzo- nym przez Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Za- bytków.
Pomorskie dziedzictwo kulturowe
The Pomeranian cultural heritage
WspomnieliĈmy uprzednio o specyfice kulturowej Pomorza Zachodniego. Jego specyfika wynika wprost z uwarunkowaþ historycz- nych m.in. zmiennoĈci podlegäoĈci paþstwowej, przyczyn osadniczych, wpäywów kulturowych, wreszcie z przemian jakie nastñpiäy po II wojnie Ĉwiatowej. Dziedzictwo kul- turowe Pomorza Zachodniego na- zywamy dziedzictwem trudnym.
Wynika to z wielu przyczyn. Naj- waĔniejszymi sñ: odmiennoĈè, czö- sto zasadnicza, wobec wytworów kulturowych sñsiednich regionów Polski oraz przerwanie ciñgäoĈci spoäecznej na tych terenach. Na stan zachowania zabytków, czy szerzej krajobrazu kulturowego Pomorza, wpäynöäa teĔ momentami bäödna polityka paþstwa, marginalizujñca obszary wäñczone do Polski po 1945 roku. W okresie powojennym wiele obiektów zabytkowych, mimo rela- tywnie dobrego stanu technicznego, zostaäo rozebranych. Wiele zdegra- dowano wskutek prowadzonej poli-
Ryc. 4. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2008–2012 – aktualny stan ochrony prawnej. Oprac. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie, 2008
Fig. 4. Voivodeship Programme for the Protection of Monuments for the years 2008 -2012 – the current status of legal protection. Elab. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin, 2008
tyki wäasnoĈciowej lub ideologicznej.
Postöpujñca urbanizacja i Ēle pojöta idea wprowadzania nowoczesnoĈci teĔ miaäy negatywne skutki w tym zakresie. Przez wiele lat zaniechano dziaäaþ zmierzajñcych do „oswa- jania” przestrzeni kulturowej przez przybyäych na teren Pomorza Za- chodniego mieszkaþców. W procesie edukacji odstñpiono od wyrabiania poczucia swojskoĈci czy akceptacji wobec kulturowego Ĉrodowiska.
W odróĔnieniu od innych rejonów Polski, tu na Pomorzu Zachodnim, nie stworzono instytucjonalnych form ochrony zabytków architektury.
Na przykäad tradycyjnego budow- nictwa ludowego w skansenach lub innych obiektów oraz zaäoĔeþ prze- strzennych w parkach kulturowych.
Trendy te staramy siö w dziaäaniach Biura Dokumentacji Zabytków kon- sekwentnie zmieniaè.
Pomorze Zachodnie to region o licznie zachowanych historycz- nych ukäadach ruralistycznych, wĈród których wyróĔniajñ siö typowe dla regionu Ĉredniowieczne zaäo- Ĕenia okolnicowe czy owalnicowe oraz póĒniejsze, XVIII -wieczne „fry- derycjanki” o osiowej kompozycji przestrzennej.
W wielu wsiach wystöpujñ za- äoĔenia dworsko -folwarczne z wiel- kokubaturowymi zabudowaniami bñdĒ kamiennymi, bñdĒ ceglanymi, bñdĒ ryglowymi. W czöĈci miejsco- woĈci obiekty rezydencjonalne majñ formö okazaäych, reprezentacyjnych paäaców. Nie sposób w tym miej- scu analizowaè formö tych budyn-
ków czy ich wystrój; zamieszczone zdjöcia pozwolñ jednak obiekty te unaoczniè. Cechñ charakterystycz- nñ pomorskich zaäoĔeþ dworskich sñ parki, najczöĈciej o charakterze krajobrazowym, niekiedy zaĈ kom- ponowane wedäug najlepszych wzor- ców europejskich czy zawierajñce w drzewostanie unikalne gatunkowo egzemplarze, niekiedy kilkusetletnie.
W zabudowie chäopskiej warto zwró- ciè uwagö na czworoboczne zagrody zamkniöte, wywodzñce siö z wzor- ców frankoþskich, ze stodolnymi budynkami bramnymi na froncie siedlisk. Nieliczne, a zarazem bardzo cenne, sñ wñskofrontowe chaäupy oparte na wzorze saskim czy podob- ne do nich tzw. domy pyrzyckie.
W wiejskim krajobrazie zwraca uwagö, choè precyzyjniej – daw- niej zwracaäa uwagö, zabudowa, tak mieszkalna jak i gospodarcza.
Zabudowa wznoszona w technice ryglowej, w której pola miödzyry- glowe wypeäniane byäy bñdĒ cegäñ (ceramicznñ lub surowñ), bñdĒ strychuäami (kalanymi w glinie desz- czuäkowymi wsuwkami, owiniötymi säomñ). We wsiach wiele jest rów- nieĔ póĒniejszych, bo z okresu od Ryc. 5. ćredniowieczne ukäady ruralistyczne
(wsie placowe) – mapy topograficzne (Messtischblat). Repr. z archiwum BDZ w Szczecinie, 2011 Fig. 5. The medieval ruralistic systems
(square villages) – topographic maps (Messtischblat). Reproductions from the archive of the BDZ in Szczecin, 2011
Ryc. 6. XVIII -wieczna chaäupa na wzorze saskim, Krupy gm. Daräowo
(fot. W. Witek, 2005)
Fig. 6. The eighteenth -century cottage on the Saxony pattern, Krupy municipality.
Daräowo (photo by W. Witek, 2005)
Ryc. 7. Domy pyrzyckie (1829) Nieborowo, gm. Pyrzyce (fot. W. Witek, 2006)
Fig. 7. Houses of Pyrzyce (1829) Nieborowo, municipality Pyrzyce (photo by W. Witek, 2006)
czwartej èwierci XIX wieku po lata dwudzieste XX wieku, murowanych budynków mieszkalnych, czöstokroè o bogatym detalu architektonicznym i oryginalnej stolarce okiennej czy drzwiowej.
W pomorskich wsiach trady- cja miesza siö ze wspóäczesnoĈciñ w sposób czöstokroè niekontrolowa- ny, czy nawet chaotyczny. Poprzez pracö Biura Dokumentacji Zabytków, staramy siö by ten proces przebiegaä harmonijnie, z poszanowaniem dla tego co dawne a wartoĈciowe.
W dziaäaniach takich najwaĔniejszy jest informacyjny przekaz spoäeczny.
Miödzy teoriñ a praktykñ jest w dal- szym ciñgu ocean niewiedzy miesz- kaþców wsi, braku ich zrozumienia dla tego co wynika z tradycji, a co ze wspóäczesnego prawa. Stñd zawsze i wszödzie, takĔe w dokumentach przygotowywanych na potrzeby samorzñdu województwa, woäa- my gäoĈno koniecznoĈci edukacji, wzmocnionej edukacji.
Problemy w „opiece nad zabytkami”
Problems in “the care of monuments”
W swej codziennej pracy tereno- wej na obszarach wiejskich stykamy siö ze zjawiskami o róĔnej wartoĈci – tak z pozytywnymi, jak i negatywnymi.
Zjawiskami implikujñcymi okreĈlone skutki w krajobrazie kulturowym.
Takimi dziaäaniami, które naleĔy
uznaè za szkodliwe lub naganne sñ np. nowe podziaäy geodezyjne.
Niszczñ tradycyjne, historycznie wy- ksztaäcone rozplanowanie wiejskich dziaäek siedliskowych i ich strukturö.
Koncepcje tworzenia nowych linii zabudowy, niszczñce wielowiekowe ukäady ruralistyczne. Negatywne jest niejednokrotnie lokowanie farm wia- trowych, zakäócajñcych postrzeganie panoram wsi i ich dominant. Zbyt
czösto i zbyt äatwo organy nadzoru budowlanego wyraĔajñ zgodö na wyburzenia historycznych elemen- tów zabudowy lub ich przebudowö.
Nie prowadzñ one równieĔ naleĔytej kontroli w zakresie wymiany elemen- tów oryginalnej (niekiedy bardzo cennej) stolarki okiennej i drzwio- wej. Tolerowane sñ równieĔ cza- sami dziaäania budowlane, majñce znamiona samowoli. W niektórych Ryc. 8. Transformacja historycznej
zabudowy ryglowej. Oprac. BDZ Szczecin 2011 (fot. W. Witek, rys. A. Hamberg -Federowicz) Fig. 8. The transformation of the historic stud wall building development. Elab. BDZ Szczecin, 2011 (photo by W. Witek, drawing: A. Hamberg -Federowicz)
Ryc. 9. WartoĈci kulturowe w gminie Daräowo – wypis i wyrys z mpzp. Daräowo 2005. Oprac.
Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie, 2011
Fig. 9. The cultural values in the municipality Daräowo – abstract and extract from the local development plan municipality Daräowo 2005
rejonach Pomorza Zachodniego, np. w gminie Daräowo, przyjöto zbyt rygorystyczne warunki w za- kresie uksztaätowania historycznej i wspóäczesnej zabudowy; wynikiem tego jest niechöè wäaĈcicieli posesji do podejmowania dziaäaþ w zakre- sie renowacji budynków, majñcych istotne walory kulturowe.
Zastanawiajñca, nawet mo- mentami zatrwaĔajñca, jest równieĔ niechöè do pozyskiwania i wyko- rzystywania zewnötrznych Ĉrodków finansowych na prace przy obiektach zabytkowych. Problem ten wiñĔe siö bezpoĈrednio z opóĒnieniami gmin w tworzeniu i uchwalaniu strategicznych dokumentów, odno- szñcych siö do miejscowego zasobu kulturowego.
W rozmowach z mieszkaþcami wsi Pomorza Zachodniego daje siö zauwaĔyè poczucie ich wykluczenia spoäecznego, które wynika z wielu róĔnorodnych przyczyn. Ogólna bieda – likwidacja PGR -ów, brak zainteresowania tradycyjnñ produk- cjñ rolnñ, dekapitalizacja zabudowy.
W zakresie szkolnictwa nastñpiäa likwidacja czöĈci wiejskich szkóä, brak teĔ moĔliwoĈci kontynuowania nauki. Wykluczenie powoduje teĔ zäa komunikacja – likwidacja poäñczeþ kolejowych i autobusowych, zäy stan dróg, wysokie koszty uĔytkowania pojazdów. Zmniejsza siö dostöpnoĈè do kultury – znikoma iloĈè imprez wiejskich czy gminnych, praktycznie niedostöpne uczestnictwo w wyda- rzeniach kulturalnych duĔych oĈrod- ków miejskich).
Ryc. 10. Wsie tematyczne w gminie Sianów.
Oprac. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie, 2011
Fig. 10. Thematic villages in the municipality Sianów. Elab. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin, 2011
Ryc. 11. „Wioska Koþca ćwiata” – Iwiöcino gmina Sianów. Oprac. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie (fot. W. Witek, 2011)
Fig. 11. “Village of the End of World” – Iwiöcino municipality Sianów. Elab. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin (photo by W. Witek, 2011)
Aspekty pozytywne
Positive aspects
Sñ równieĔ zjawiska pozytyw- ne, które poprzez dziaäalnoĈè nasze- go Biura, staramy siö promowaè, by znalazäy one naĈladowców na terenie innych gmin. Wymieniè tu moĔna dobrze rozwijajñcñ siö ideö wiosek tematycznych, propagowanñ na te- renie Pomorza Zachodniego przez Wacäawa Idziaka.
W programie tym pojawiajñ siö nowe, niekiedy niezwykäe wñtki kul- turowe. W Dñbrowie powstaäa wio- ska zdrowego Ĕycia, Iwiöcino – wio- ska koþca Ĉwiata. Paproty – to wioska labiryntów i Ēródeä. Podgórki – staäy siö krainñ bajek i rowerów, Sierako- wo zbudowaäo wioskö hobbistów.
Nowe pomysäy äñczñ siö harmonij- nie z tradycjñ, z poszanowaniem istniejñcych wartoĈci kulturowych.
Program ten, niezaleĔnie od swych
nadrzödnych celów, ksztaäci liderów spoäecznoĈci wiejskich, czöstokroè zbiorowych, co jest efektem nieoce- nionym z wielu innych wzglödów.
Pozytywem jest równieĔ dzia- äalnoĈè tzw. zapaleþców, którzy swym uporem, czösto wieloletniñ konsekwencjñ i zaangaĔowaniem wäasnych Ĉrodków finansowych, pro- wadzñ prace przy odbudowie i kon- serwacji obiektów zabytkowych.
Wymieniè tu moĔna pana Roberta Szymanowskiego ze wsi Gosäaw, który od lat rewaloryzuje z powo- dzeniem okazaäñ, ryglowñ zagrodö czworobocznñ. WaĔnñ jest dziaäal- noĈè pana Jerzego Bokieja z MĈcic prowadzñcego prace przy zespole dworsko -folwarcznym i obiektach ryglowych, translokowanych w jego pobliĔu. NaleĔy teĔ doceniè prace rodziny Andziaków, odbudowujñcñ zaäoĔenie paäacowe w Siemczynie.
Z podobnymi dziaäaniami spotykamy siö w Säowinie, Dolsku, Niechorzu i innych miejscowoĈciach.
W niektórych gminach spraw- nie dziaäajñ tzw. zielone szkoäy, które w swych programach promujñ
poszanowanie wartoĈci krajobrazu kulturowego. W niektórych wsiach (np. w Iwiöcinie, Koäbaczu, Chwarsz- czanach i innych) dziaäajñ miej- scowe stowarzyszenia, najczöĈciej zwiñzane z posadowionymi w tych miejscowoĈciach zabytkami. Sto- warzyszenia, niezaleĔnie od poszu- kiwania Ĉrodków na rewaloryzacjö zabytków, prowadzñ równieĔ dziaäa- nia edukacyjne i promocyjne, m.in.
poprzez organizacjö sesji popularno- -naukowych. W stowarzyszeniach tych i wĈród indywidualnych liderów odbudowy historycznego krajobrazu kulturowego znajdujemy corocznie bardzo dobrych partnerów w orga- nizacji wydarzeþ Europejskich Dni Dziedzictwa. Niektóre ze stowarzy- szeþ przejmujñ nawet trud prowa- dzenia wiejskich szkóä, wiedzñc Ĕe inwestycja w najmäodsze pokolenia zaowocuje póĒniej lepszñ wiöziñ z miejscowym Ĉrodowiskiem kultu- rowym.
Biuro Dokumentacji Zabytków prowadzi wiele dziaäaþ statutowych w zakresie ochrony zabytków. Do nich naleĔy np. typowanie obiektów budownictwa wiejskiego do wpisu do rejestru zabytków województwa zachodniopomorskiego, konsulta- cje przy opracowywaniu koncepcji tworzenia parków kulturowych.
NiezaleĔnie od dziaäaþ statutowych w zakresie ochrony zabytków Biuro Dokumentacji Zabytków prowadzi róĔnego rodzaju prace, których celem jest zachowanie toĔsamoĈci kulturowej regionu. Te zaĈ majñ z jednej strony zapewniè znaczñco Ryc. 12. Rekonstrukcja zabytkowej zagrody czworobocznej, Gosäaw gmina Trzebiatów.
Oprac. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie (fot. W. Witek, 2011) Fig. 12. Reconstruction of the historic quadrangular homestead, Gosäaw
municipality Trzebiatów. Elab. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin (photo by W. Witek, 2011)
Ryc. 13. Translokowana chaäupa ryglowa, Policko gmina Manowo
(fot. A. Hamberg -Federowicz, 2010) Fig. 13. The translocated stud wall cottage, Policko municipality Manowo
(photo by A. Hamberg -Federowicz, 2010)
Ryc. 14. XVIII -wieczna kuĒnia ryglowa, Dolsk gmina Döbno (fot. W. Witek, 2010) Fig. 14. The eighteenth -century stud wall forge, Dolsk municipality Döbno (photo by W. Witek, 2010)
wiökszy dopäyw Ĉrodków finanso- wych, przeznaczonych na prace przy zabytkach. Fundusze te nale- Ĕy równieĔ tak ukierunkowaè, by nie mnoĔyè elewacji wyäoĔonych styropianem, plastykowych okien i posadzek z róĔowego polbruku, a ratowaè to co ewidentnie cenne, pomorskie, zabytkowe. Z drugiej strony wszödzie tam gdzie moĔemy, doradzamy w tworzeniu koncepcji programowych prac remontowych, w okreĈlaniu zadaþ, ich kolejnoĈci i zakresu. Konsultujemy wnioski do programów ministerialnych czy PROW -u. Nie wahamy siö równieĔ wtedy, gdy w ocenie merytorycznej zrealizowanych zadaþ trzeba wyra- ziè zdania krytyczne.
Dzia³ania edukacyjne BDZ
Educational activities of the BDZ
Jak juĔ wspomnieliĈmy wcze- Ĉniej, szczególny nacisk käadziemy na edukacjö – tak wyraĔanñ podczas prelekcji, organizowanych wystaw, zajöè szkolnych czy nadzorów, jak i po prostu w trakcie najzwyklejszych rozmów w czasie badaþ terenowych.
Takiemu celowi säuĔyäy zorga- nizowane we wsi Säowino warsztaty budowlano -konserwatorskie. Wziöli w nich udziaä mieszkaþcy tej wsi – dzieci i mäodzieĔ, wäaĈciciele zabytkowych obiektów (chaäup czy budynków gospodarczych, wznie-
sionych w tradycyjnej technice ryglowej), miejscowi rzemieĈlnicy a takĔe osoby z okolicznych miej- scowoĈci i przedstawiciele gminy Daräowo. W trakcie plenerowych zajöè uczestnicy zaznajomieni zo- stali z technologicznñ specyfikñ tej konstrukcji, waloryzacjñ kulturo- wñ obiektów ryglowych, a takĔe ze wspóäczesnymi moĔliwoĈciami stosowania zapomnianej techniki budowy i jej konserwacjñ. W celach poglñdowych, mieszkaþcy Säowina, pod nadzorem pracowników Biura, wybudowali wczeĈniej zaprojekto- wanñ Ĉcianö ryglowñ, tak by znajo- moĈè teoretyczna miaäa powiñzanie z praktykñ wykonawczñ. Od razu teĔ zrodziäa siö refleksja, Ĕe na tere- nach tejĔe gminy, gdzie nasycenie wystöpowania obiektów ryglowych jest wciñĔ wysokie, istnieje potrzeba
Ryc. 15. Publikacja Europejskie Dni Dziedzictwa 2010 – wyd. Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie, red. A. Bartczak, M. Witek, Szczecin 2010
Fig. 15. Publication the European Heritage Days 2010 – ed. Office for the Documentation of Historical Monuments in Szczecin, 2010, edited by A. Bartczak, M. Witek
Ryc. 16. Europejskie Dni Dziedz ictwa 2008 w Stargardzie Szczeciþskim (fot. W. Witek, 2008) Fig. 16. The European Heritage Days 2008 in Stargard Szczeciþski (photo by W. Witek, 2008)
reaktywowania warsztatów budow- lanych (ciesielskich, dekarskich, zduþskich, stolarskich i innych), które mogäyby Ĉwiadczyè usäugi w zakresie remontu budynków.
Okazaäo siö wiöc, Ĕe niekoniecznie specjalnoĈè wizaĔysty paznokci, czy ankietera moĔe byè najpotrzebniej- sza w tych stronach (a takie kursy proponowane byäy bezrobotnym!).
Odkrycia tego dokonali zgodnie tak mieszkaþcy wsi, jak i przedstawiciele urzödu gminy. Omawiane warsztaty miaäy nadto dwa inne efekty, oba nie do przecenienia. Po pierwsze, poprzez bezpoĈredniñ partycypacjö w budowie, mieszkaþcy Säowina i okolicznych wsi spojrzeli innym okiem na wäasne zabudowania. To co kiedyĈ wydawaäo im siö nieno- woczesne, nieatrakcyjne, niefunk- cjonalne i wröcz niechciane, staäo siö wartoĈciowe, godne zadbania.
W przeciñgu kilku miesiöcy po przeprowadzeniu warsztatów czöĈè starych chaäup chäopskich z poczñt- ków XIX w. zostaäa w mniejszym czy wiökszym stopniu wyremontowana, z zachowaniem oryginalnej formy i detalu. CzöĈè z nich otrzymaäa funk- cje agroturystyczne. O dokonaniach mieszkaþców wsi Säowino staäo siö gäoĈno. PrzyjeĔdĔajñ tu ludzie z bliĔ- szych i dalszych okolic, by zobaczyè, Ĕe moĔna i Ĕe warto. Drugim efektem wspólnego przedsiöwziöcia Biura Dokumentacji Zabytków i miesz- kaþców Säowina jest równieĔ fakt, Ĕe wybudowana Ĉciana ryglowa stoi do dziĈ w bardzo dobrym stanie, bowiem otaczana jest troskñ wszyst-
kich tam mieszkajñcych. Czy moĔna wiöc mówiè o lepszych efektach identyfikacji kulturowej? Säowiþskie warsztaty, zorganizowane przez Biu- ro Dokumentacji Zabytków, zdobyäy w 2007 roku wyróĔnienie w konkur- sie gospodarczym Marszaäka Woje- wództwa Zachodniopomorskiego, w kategorii produkt turystyczny roku.
Perspektywy i podsumowanie
Perspectives
Ochrona wiejskiego krajobrazu kulturowego jest procesem zäoĔo- nym, däugotrwaäym i zazwyczaj kapitaäochäonnym. Byè moĔe naj- trudniejszym na Pomorzu Zachod- nim. Oprócz wskazanych powyĔej problemów, wymieniè trzeba takĔe i inne kwestie. Istnieje duĔa potrzeba wspóädziaäania interdyscyplinarne- go, miödzyresortowego, ksztaäcenia kompetentnej kadry w wydziaäach jednostek samorzñdu terytorialne- go. Proponujemy wprowadzanie zagadnieþ zwiñzanych z regiona- lizmem do programów nauczania architektów i planistów. Korzystne znacznie miaäoby zdecydowane i trafne inwestowanie w kapitaä ludzki (postacie liderów lokalnych, powstawanie stowarzyszeþ. Warto wzmacniaè korzystanie z wiedzy i potencjaäu specjalistycznych insty- tucji juĔ istniejñcych. Wskazane jest równieĔ skierowanie mocniejszego wsparcia finansowego dla utrzyma-
nia stanu i rewaloryzacji obiektów ewidencyjnych. Sñ to obiekty, które nie sñ wpisane do rejestru zabytków województwa, a które tworzñ szeroki i wartoĈciowy kontekst kulturowy, decydujñcy o toĔsamoĈci regionu.
Potrzeba takĔe konsekwentnej reali- zacji zadaþ zawartych w uchwalo- nych strategiach i planach. Planach tak wojewódzkich jak i gminnych.
KaĔda z tych kwestii wymagaäaby odröbnego, dogäöbnego omówienia.
W niniejszej pracy zostaäa jedynie zasygnalizowana.
Biuro Dokumentacji Zabytków, dysponujñc niewielkñ kadrñ, lecz w peäni profesjonalnñ i zaangaĔo- wanñ w dziaäaniu. Czyni wszystko, by krajobraz kulturowy wsi Pomorza Zachodniego zachowaä w moĔliwie najwyĔszym stopniu swñ historycznñ wartoĈè.
Maria Witek Cezary Nowakowski Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie Documentation of Monuments Office in Szczecin
Przypisy
1 Wojewódzki Program Opieki nad Zabytka- mi na lata 2008–2012, opracowanie wykonane dla Zarzñdu Województwa zachodniopomor- skiego przez Biuro Dokumentacji Zabytków w Szczecinie.
2 Uchwaäñ Sejmiku Województwa Zachod- niopomorskiego Nr XLV z dnia 19 paĒdzierni- ka 2010 r. zostaä przyjöty projekt zmiany Planu (obowiñzujñcy dotñd dokument opracowany w 2002 r. zostaä uchylony).
