Bolesław Kumor
Kościelne stowarzyszenia świeckie
na ziemiach polskich w okresie
przedrozbiorowym
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 10/1-2, 289-356
1967
K s. B O L E S Ł A W K U M O R
KOŚCIELNE STOWARZYSZENIA ŚWIECKICH NA ZIEMIACH POLSKICH W OKRESIE
PRZEDROZBIOROWYM
T r e ś ć : § L PODSTAWY HISTORYCZNO-SPOŁECZNE STOWA RZYSZEŃ. a. Pow stanie organizacji ludzi świeckich w Kościele, b. P rze szczepienie na ziemie polskie, c. Środowisko społeczne stowarzyszeń, d. R ekrutacja członków. § 2. STOWARZYSZENIA O CHARAKTERZE GOSPODARCZYM, a. Cechy i ich religijny charakter, b. B ractw a ko ścielne o celach gospodarczych, c. Instytucje świeckich, opiekujące się m ajątkiem kościelnym (,,V itrici”). § 3. STOWARZYSZENIA
O CELACH SPOŁECZNO-CHARYTATYWNYCH, a. B ractw a szpitalne. b. A rcybractw o Miłosierdzia. Banki pobożne, c. Inne bractw a chary tatyw ne. § 4. STOWARZYSZENIA OŚWIATOWE I KATECHETYCZ NE. a. B ractw a s z k o ln e j literackie, b. Bractwo nauki chrześcijańskiej. c. In n e organizacje o . charakterze ośw iatowo-katechetycznym . Acade m ia amoris. § 5. STOWARZYSZENIA O CHARAKTERZE WYCHO WAWCZYM. a. Sodalicja m ariańska, b. Inne stow arzyszenia o celach wychowawczych. § 6. STOWARZYSZENIA STANOWE, a. B ractw a r y cerskie. b. Stowarzyszenia niew iast prow adzących życie wspólne. § 7. STOWARZYSZENIA O CHARAKTERZE ASCETYCZNYM, a. B rac tw a pokutne, b. Tercjarze. § 8. STOWARZYSZENIA O CHARAKTE RZE DEWÖCYJNYM. a. Bractw a ku czci Tajem nic Pańskich, b. B rac tw a ku czci Najśw. M aryi Panny. c. B ractw a ku czci Świętych. *
P ra c a n in iejsza staw ia sobie za cel p rzed staw ienie kościel nych stow arzy szeń ludzi św ieckich na ziem iach polskich w okresie przedrozbiorow ym . P rzed m io tem zatem p rac y są w szystkie organizacje św ieckich o c h a ra k te rz e kościelnym , jak: b ractw a, sodalicje, terc ja rze , cechy i in sty tu c je św ieckich, opiekujące się m a ją tk ie m kościelnym (vitrici). P od względetm te ry to ria ln y m ob ejm u je ona ziem ie R zeczypospolitej przed r. 1772 łącznie z Pom orzem Z achodnim i Śląskiem . P rz y ję to rzeczow ą k o n stru k c ję a rty k u łu i ze w zględu na cel poszcze gólnych in sty tu c ji zgrupow ano je w pew n e zespoły: o c h a ra k terze gospodarczym , sp o łeczn o -ch ary taty w n y m , ośw iatow
o-ka-* A rtykuł przygotowany do druku w r. 1964. 19 — P raw o K anoniczne
tech ety czny m , w ychow aw czym , stanow ym , ascetycznym i de- w ocyjnym .
Ze w zględu n a p raw ie całkow ity b ra k opracow ań w języku polskim om aw ianego zagadnienia, p raca została o p a rta n a j częściej n a m a te ria ła c h źródłow ych. S krom na lite ra tu ra po m ocnicza została w y k o rz y sta n a przede w szy stkim z obow iązku bibliograficznego.
§ 1. PODSTAW Y H ISTO RY CZN O -SPO ŁECZN E STO W ARZYSZEŃ
P odobnie ja k in ne in sty tu c je kościelne ta k i stow arzyszenia św ieckich p o w staw ały i ro zw ijały sw e fo rm y istn ien ia i dzia łan ia na p rze strz e n i w ieków ; stą d też m ożem y m ów ić o ich p odstaw ach historycznych. Ze w zględ u na to, że działały one w różnych środow iskach i re k ru to w a ły swoich członków z różnych w a rs tw m ożna m ów ić o ich podstaw ach społecz nych. P ie rw sz y z p u n k tó w niniejszego p a ra g ra fu będzie om a w iał p o d staw y histo ryczn e stow arzy szeń św ieckich, p rz y czym n a p ierw szy m planie zostaną podane w ogólnych k o n tu ra c h in fo rm acje n a te m a t p o w stanie o rg an izacji św ieckich w K o ściele, w dru g im zaś nieco d okładniejsze w iadom ości o< „ tra n s p la n ta c ji ty c h sto w arzysezń n a ziem ie polskie”. Trzeci zaś i cz w a rty p u n k t zrastały pośw ięcone środow isku społecznem u, w k tó ry c h t e stow arzyszenia istn iały , działały i z k tórego re k ru to w a ły sw ych członków.
a. Pow stanie organizacji ludzi świeckich w K ościele C hrześcijaństw o, k tó re w o kresie p rze d k o n stan ty ń sk im zn a lazło w w ielu w y p ad k ach schronienie i m ożliw ości egzystencji w ró żn y ch stow arzyszeniach g rab a rz y (collegia fo sso ru m , со*
piatae), z ajm u jący ch się g rzebaniem zm arłych w k a ta k u m b ac h
i u trz y m y w a n ie m cm entarzy, zapożyczyło od starożytności a n ty czn ej n a jsta rsz e fo rm y organ izacji tak dla w ierny ch, ja k też i d la k leru . S tow arzyszenia te, nazy w ane przez źródła
„parabolani”, „philopones”, „spoudaei”, „apotactitas” o celach
c h a ry taty w n y c h , dew ocyjnych i ascetycznych znane są ju ż od początku IV w. w znaczniejszych kościołach chrześcijańskiego W schodu i n a rzym skim Zachodzie łącznie z A fry k ą *. N a Z a
1 L e c l e r q H.: s. v. Confréries: W: DAL (Dictionaire d’archéolo gie chrétienne et de liturgie) t. 3, col. 2553—2560; H. D u r a n d : s. v. Confrérie. W: DDC (Dictionaire de d ro it canonique) t. 4>, col. 136—138;
w
■lUASLIELWE a l OWARZ YSZENIA ŚWIECKICH 291 chodzie pierw sze stow arzyszenia laików i k leru , nazy w ane ju żconfrateriae i geldoniae, p o w stały w e w czesnym średniow ieczu
ch rześcijań sk im i b y ły najczęściej organizow ane w celu n ie sienia pom ocy sw ym członkom ta k w p o trzeb ach doczesnych, ja k i duchow ych. Szerzył je zwłaszcza św. Beda Czcigodny n a te re n ie A nglii i św. B onifacy na te re n ie N iem iec 2. Do roz p ow szechnienia się tego ro d zaju org an izacji przyczynił się n ie zm iernie zw yczaj m nichów b en e d y k ty ń sk ich wczesnego śre d niow iecza tw o rzen ia w spólnot d u chow nych ludzi m odlących się w zajem n ie za siebie i za dusze zm arłych. T akie zw iązki p o w staw ały początkow o pom iędzy poszczególnym i opactw am i b e n e d y k ty ń sk im i (R eichenau, M usbach, P fä fe rs, S c h u tte rn itd.), przy czym szczególną rolę odegrało opactw o St. G allen, k tó re u tw orzy ło b ractw o z 27 opactw . W późniejszym okresie rolę tę spełniało C luny.
O byczaj te n niebaw em p rze jął k le r d iecezjaln y i w i e r n i 3. W ydaje się, że w okresie k aro liń sk im n a te re n ie dzisiejszej F ra n c ji in sty tu c je te b y ły dość pow szechnie znane na co w sk a zuje zarządzenie arcy b isk u p a R eim su H in k m ara w y d an e w r. 852 dla podw ładnego k leru . A rcyb isk u p polecał, aby „odno śnie w spólnot, zw anych p o p u larn ie geldoniam i lu b b ra c tw a mi... postępow ano rozum nie i rzeczowo zgodnie z potrzebą... by ich cele łączono ze Służbą Bożą, ja k np, z ofiaram i, ze św iatłem dla kościoła, z posługą dla zm arły ch , jałm u żn ą i in n y m i pobożnym i u czy nk am i” 4. P rz y te j okazji a rcy b isk u p d a je jako je d e n z pierw szy ch przep isy n o rm u jące zarząd i w spólne zeb ran ia tak ich stow arzyszeń. Rzadsze nato m iast tego ro dzaju in sty tu c je m u siały być na te re n ie N adrenii. P i szący n a zalmówienie arcy b isk u p a Trew irU R adboda dzieło De
synodalibus causis e t disciplinis ecclesiasticis, R egino z P rü m ,
nie podał w izy tato ro w i kościołów ani jednego p y tan ia, n a 95 p o ruszan y ch kw estii, dotyczącego stow arzyszeń św ieckich, cho ciaż dzieło jego na cały ok res średniow iecza stanow iło w y b o r
J. D u h r : s. v. Confréries. W: DSpir. (Dictionaire de sp iritu alité ascé tique et mistique) t. 2, col. 1469; Tenże: L a c o n f r é r ie da n s la v i e d e
l’église. Revue d’histoire ecclesiastique. T. 35: 1939 s. 440; S. de A n
g e l i s : D e f i d e l i u m a ssocia tionïb us. Neapoli 1959 t. 1 s. 1 nn.
2 J. D u h r : dz. c., col. 451; H. D u r a n d : dz. c., col. 138.
s H. D u r a n d : dz. c., col. 138; por. A. F l i e h e : L a r e f o r m e g r é go rien n e e t la r e c o n q u ê t e c h r é t ie n n e (1037—1123). W: H istoire de l’égli
se. T. 8. P aris 1950, s. 428 nn.; L. G é n i c o t : Das M itt e la l te r . Geschichte
und V erm ächtnis. Graz 1957, s. 179.
teris data an. 852. ML t. 123, col. 777 cap. 16 De confratriis, earum que conventibus, quomodo celebrari debent.
292 KS. BOLESŁAW KUMOR
n y i k lasy czn y podręcznik w izy tacji kościelnej 5. N ie m niej w zachodnim chrześcijaństw ie od IX do X I w. spotykam y w poszczególnych ośrodkach stow arzyszenia św ieckich, lu b też k le ru i la ik a tu w F uldzie (863), R atysbonie za czasów św. W olf ganga ( t 994), G em bloux (963), N eapolu (924) i Rzym ie, gdzie papież J a n X IV obdarzył p rzy w ilejam i bractw o k apłańskie istn iejące tu p rzy kościele SS. K ośm y i D am iana 6.
Od przeło m u IX /X w iek u i poprzez cały w iek X I stow a rzyszen ia laików p rzeży w ają okres odrodzenia i w ielkiego rozw oju a w iąże się to ściśle z jed n e j stro n y ze w zro stem zna czenia m ieszczaństw a, z d ru g iej zaś z grego riań ską refo rm ą K o śc io ła 7. Z asłużyli się n a ty m polu m nisi b enedyktyńscy, a zw łaszcza C lu n y 8. Położenie bow iem F ra n c ji było podów czas n a w ielu odcinkach zupełnie inne, aniżeli N iem iec czy W łoch, gdzie w alk a o refo rm ę K ościoła m ocno pow iązała się z p ro b lem am i politycznym i; w e F ra n c ji nato m iast niespokojny duch ludzi X I w ieku bez w iększych tru d n o ści zn ajdow ał ujście w n auce i u d o skonaleniu życia społecznego 9, czego w yrazem by ły i kościelne organizacje laików . R eform a bow iem kościel na, dzieło papieża G rzegorza V II i jej w ielkość na ty m pole gała, że „liczne, m ałe, lokalne in te re s y na rozkaz płynący z R zym u, zostały zjednoczone i w yniesione do godności w iel kiego p ro blem u o c h a ra k te rz e politycznym , relig ijn y m i m o ra ln y m ” 10. W ram ach takiego u jęcia refo rm y gregoriańskiej pow szechny od X I w. pęd do życia m onastycznego w poszcze gólnych ośrodkach n a b ie rał cech i w artości ogólnokościelnych i relig ijn y ch i jako ta k i m ógł liczyć n a poparcie ze stro n y kół p rzep ro w ad zający ch refo rm ę kościelną. Było to ty m b a r dziej m ożliw e, że w łaśnie kościelne stow arzyszenia laików były bezpośrednio zaangażow ane w refo rm ie g regoriańsk iej i w w
ie-5 Reginonis Prum ensis A bbatis: I n q u i s it io de his, quae ep is co p u s v e l e ju s m i n i s t r i in su o d i s t r i c t u v e l te r r it o r i o i n q u i r e r e d e b e a n t. ML
t. 132, col. 187—197; por. W. H e l l i n g e r : Die P f a r r o is i ta t io n nach R e g in o v o n P r ü m . Z e it s c h r i f t d e r S a v i g n y - S t i f t u n g f ü r R e c h tsg e s c h ic h te .
Kanon. Abteil. T. 48: 1962 s. 1—116.
e H. D u r a n d : dz. C., col. 138 J. D u h r : dz. c., col. 1469. 7 F. L o t , R. F a w t i e r : H isto ire d e s i n s ti tu t io n s f r a n ç a ise s au M o y e n A g e . T. 3. I n s tit u ti o n s eccle sia s tiq u e s . Paris 1962, s. 290: A.
H a u c k : K i r c h e n g e s c h ic h t e D e u tsc h la n d s. B erlin Leipzig 1954, Bd 3
s. 491, 497, 545, 643.
8 F. L o t , R. F a w t i e r : dz. c., s. 290; H. E. F e i n e : K ir c h l ic h e R e c h ts g e s c h ic h t e . Bd. 1. D ie ha th . K ir c h e . Auf. 3. W eimar 1955, s. 316.
9 P. L e h m a n n : E rfo r sch u n g en d e s M i tt e la l te r s . Ausgewählte Ab
handlungen und Aufsatz. S tu ttg art 1960. Bd 3 s. 227.
10 G. F a l c o : G e is t d e s M i tt e la l te r s . K i r c h e - K u l t u s - S t a a t . F ran k fu rt
293 lu w y pad k ach b ra ły one czynny udział w w alce duchow ej, a n a w e t orężnej z h e r e z ją I1. Ocł tego czasu różnorodne ko ścielne o rganizacje laików ta k się poczęły rozrastać, że pod koniec X II w., a zwłaszcza w w iek u X III, X IV i XV n iek tó re z synodów fran cu sk ich (1189 R ouen; 1214 M ontpelier; 1229 T u luza; 1234 i 1251 A rles; 1248 W alencja; 1255 B ordeaux; 1282,
1326 i 1337 Avinion) i niem ieckich (1310 T rew ir; 1451 Mo g un cja; 1452 Kolonia) w y daw ały fo rm aln ie zak azy e re k c ji no w ych stow arzy szeń laików , a w n iek tó ry ch w y padk ach d aw niej istn iejące znosiły 12. Było to w pew nej m ierze zrozum iałe z tego w zględu, że w bardzo częstych w yp adk ach , jak s tw ie r dzają cytow ane synody, stow arzyszenia te były opanow ane przez e le m en ty n iep raw ow iern e. X V I-w ieczne p rzed try d en ck ie sy nod y fra n c u sk ie zakazujące erek cji now ych b rac tw m o ty w u ją tak ie stanow isko u p ad k iem ich życia religijneg o 13, Mimo te zakazy kościelne stow arzyszenia laików p rzeżyw ały w X III i X IV w iek u sw ój złoty okres. P ro f. G. Le B ras stw ierd za, że w łaśnie w ty m okresie w iększość w ie rn y c h b y ła zrzeszona w b rac tw a c h u .
Ó w czesna d u ż a różnorodność w śród o rg anizacji laików t ł u m aczy się w ielorakością celów, jak ie te zam ierzały osiąg nąć. Cele te b y ły d y k to w an e p otrzebą c h w ili i w y rażały się w dew ocji w postaci czci Boga, N ajśw iętszej M aryi P a n ny i Św iętych, na ascezie i p ra k ty k o w a n iu pokuty, czynnej m iłości bliźniego, obow iązku w a lk i n iejed n o k ro tn ie z b ro j nej z h erezją, na k ształto w an iu i w y cho w yw aniu d r u g ic h 15, a n a w e t od X III w. znane b y ły na te re n ie N iem iec sto w a rz y szenia laików op iek u jących się m ają tk ie m k o ś c ie ln y m 16. Tę ta k bardzo w ielo rak ą różnorodność ty ch organizacji ak c en tu je
11 H. D u r a n d : dz. c., col. 143.
12 J. D. M a n s i (Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio. Ed. J. D. M a n s i . Venetiis 1778 пп.): t. 22, col. 585 can. 5 (Rouen): col. 949 can 45 (Montpelier); t. 23, col. 203, can. 38 (Tuluza), col. 865 can. 29 i 30 (Bordeaux); t. 24, col. 443 n. can. 8; t. 25, col. 763 n. can. 37, col. 1098 can. 43 (Awinion); col. 264 can. 61 (Trewir); t. 32 (Graz 1961). col. 134 De fratern itatib u s novis (Moguncja): col. 147 (Kolonia).
13 Tamże; t. 32, col. 1196 can. 30.
14 G. Le B r a s : Les confréries chrétiennes. Problèm es et proposi tions. Revue d’histoire du droit française et étranger. R. 19/20: 1940/41 s. 324; por. F. L o t , R. F a w t i e r : dz. c., s. 395 n.; J. D u h r : Con fréries, col. 1470.
15 F. L o t , R. F a w t i e r : dz. c., s. 290, 395; H. D u r a n d : dz. c., col. 140 пп.: G. T ° B r a s : Institutions ecclesiastinv.es de la chrétienté medievale. W: Histoire de Tegli.se. T. 12 p. 1. Paris 1959. s. 208; J. D u h r : dz. c., col. 1472 пп.; A. H a u c k : dz. c., Bd 3, s. 491.
16 J. D. M a n s i: dz. c., t. 23, col. 1166 can. 23 (Synôd w Moguncji z r. 1266, de vitricis).
294
synod w B o rd eau x z 13 IV 1255 r. w kanon ie 30, k tó ry p rz y taczam y dosłow nie: „A n ad to n ak azu jem y , b y smać ktoś, lu b k tó ry ś z kom esów , czy też członek jakiegoś b ractw a, nie od w ażył się w yd aw ać i u stan aw iać jak ich k o lw iek s ta tu tó w b rac kich, ja k ty lk o takie, k tó re dotyczą b u d y nk ów i św iatła ko ścielnego, k siąg czy też in ny ch przedm iotów , szat litu rg ic z nych, św ią ty n i i jej uposażenia. M ogą też one dotyczyć po grzebów , odm aw ianie w igilii, lu b in n y ch posług czynionych zm arłym , a n a d to n a p ra w y dró g p u b liczn y ch i p ry w a tn y c h , strz e że n ia klasztorów , n a p ra w y m ostów , posługiw ania chorym rodzicom , strzeżenia trzód b y d ła od n ieprzyjaciół, zapobiega n ia pow odziom i w ylew om rzek, odpędzania w ilków , lu b in n y ch szkodliw ych dla społeczeństw a niebezpieczeństw . Mogą też om aw iane stow arzyszenia zajm ow ać się zbieraniem ja łm u żny; to zaś, co pozostanie z jej rozdzielenia n a p otrzeb y ta k żyw ych ja k i u m arły ch , chcem y i n ak azu jem y , by było p rze znaczone w porozum ieniu z proboszczem m iejscow ym na in ne zbożne cele, jeśli ty lk o to nie zostało szczegółowo określone przez ofiarodaw ców ” 17. S ta tu t te n to praw d ziw a encyklopedia różnoro d n ych celów kościelnych stow arzy szeń laik atu .
W oparciu o niego m ożem y n a jsta rsz e kościelne sto w a rz y szenia laik ó w podzielić na pew ne g ru p y : a. stow arzyszenia o celach dew ocyjnych. Do ty c h n ależały b ra c tw a k u czci: św. K rzyża (około 1000 r. S a le rn o )18, N ajśw . S a k ram e n tu (pod koniec X II w. w M orken w archid iecezji kolońskiej), N ajśw . M ary i P a n n y (ok. 1048 w N aupacle w G recji, od początku X III w. w P a ry żu ; 1212 w Tongres, 1244 w e Florencji); św. Jerzeg o (ok. 957 w N e a p o lu )19; b. stow arzyszenie o celach go spodarczych, ja k b rac tw a m ające za cel udzielanie pom ocy fizycznej i finansow ej p rzy budow ie k a te d r średniow iecznych w Laon, N oyon Senlis, Soisson, C h a rtre s i z tere n ó w Polski w P o z n a n iu 20; b rac tw a m ostow e w B onpas (1084) i L yonie (1177) 21 ; c. stow arzyszenia o celach c h a ry taty w n y c h , ja k b rac tw a szp italn e św. D ucha ro zw ijające się od X II w. (np. Z ü l pich 1190; K olonia 1170; M o n tp elier 1160) i in ne b ra c tw a m a jące na celu szerzenie m iłosierdzia chrześcijańskiego (np. Com
-17 Tamże: dz. c., t. 23, col. 865 can. 30.
18 H. D u r a n d : dz. c., col. 138 n.; F. Lot, R. F a w t i e r : dz. c., s. 290; A. H a u c k : dz. c., Bd 3, s. 491; J. D u hr: dz. с., col. 1474 η.
18 Tamże.
10 Η. D u r a n d : dz. с., col. 141; J. N o w a c k i : D z ie j e a r c h i d ie c e z j i p o z n a ń s k ie j. T. 1. K o ś c ió ł k a t e d r a l n y w Poznaniu . Poznań 1959, s. 228.
295 pagna della M isericordia — 1244 F lo re n c ja ) 22; d. sto w arzysze nia ascetyczno-pokutnicze w postaci b ra c tw biczow ników i beginek, zn any ch zwłaszcza w Italii, N iem czech i Polsce, oraz te rc ja rz y fran ciszk ań sk ich i do m inikańskich 23; e. stow a rzyszenia o celach polityczno-społecznych, m ające na celu obro nę pokoju, szerzące się pod koniec X II w. na tere n ie F r a n c ji24 i f. stow arzyszenia o c h a ra k te rz e ry cersk im , m ające za cel obronę Kościoła i w iary , znane od początku X II w. w e F r a n cji, z k tó ry c h w y ro sły późniejsze zakony ry ce rsk ie 25. Polskie u staw odaw stw o sy n o d aln e z o k resu potrydenckiego, form u łu ją c cele dla b rack ich sto w arzyszeń kościelnych, kładło n a cisk na działalność społeczną, c h a ry ta ty w n ą i dew ocyjną. N a j bard ziej ty m i zagadnieniam i z ajął się synod d iecezjaln y w ło cław ski z r. 15 6 8 26, w arm iń sk i z r. 16 1 0 27 i poznański z r. 164 2 28. J a k w idać z powyższego, nie było p raw ie odcinka działalności kościelnej, do któ reg o nie w łączałyby się kościelne organizacje św ieckich i chyba m ożna odw ażyć się na tw ie r dzenie, że pow szechna sak ralizacja życia człow ieka średn io w iecznego w głów nej m ierze m ogła nastąp ić dzięki b u jn ie roz w in ięty m stow arzyszeniom laików.
b. Przeszczepienie na ziem ie polskie
X II i X III w ieczna k u ltu ra fra n c u sk a, osiągnąw szy w yso kie szczyty swego rozw oju, w y w ie ra ła potężny w p ływ na śro dow iska zagraniczne i prom ieniow ała p raw ie na całą E uropę
22 Tamże, col. 141; J. D u h r ; dz. c., col. 1472 n.; F. L o t , R. F a w - t i e r : dz. c., s. 291; J. G e n i c o t : dz. c., s. 202; A. H a u c k : dz. c., t. 4, s. 66. 23 H. D u r a n d ; dz. c., col. 142; J. D u h r : dz. c„ col. 1473; H. H e y d e n : K ir c h e n g e s c h i c h t e P o m m e r n s . Aufl. 2. Köln 1957, s. 164; A. H a u c k : dz. c., Bd 4, s. 928 n.; G. Le B r a s : dz. c., 208; J. K l o - c z o w s k i : D o m in i k a n ie p o l s c y na Ś lą s k u w X I I I —X I V w . Lublin 1956, s. 266 n. 24 H. D u r a n d : dz. c., col. 142. 25 Tamże, col. 142 n.
26 S t a t u ta s y n n d a l ia dio ece sis W l a d i s l a v i e v s i s e t Pom era n ia e. Ed. Z.
C h o d y ń s k i . W arszawa 1890, s. 78 cap. 8 De sodalitatibus e t fra te r nitatibus.
27 D e c r e ta l e s S u m m o r u m P o n t i f i c u m p r o R egn o P olo niae e t c o n s t i t u ti o n e s s y n o d o r u m p r o v i n c i a l i u m e t d io e c e s a n u m R e g n i e j u s d e m a d s u m a m collecta e. Ed. Z. Chodyński et E. Likowski, Poznań 1882, t. 2 s. 333. 28 C o n s it u ti o n e s e t d e c r e t a s y n o d i P o z n a n ie n s is A. S z o l d r s k i ep. Posn . a. D. 1642 c e le b r a ta e . Poznaniae 1642 stat. 34 De confraternita-
tibus; por. J. S a w i c k i : S y n o d y d ie c e z ji p o z n a ń s k i e j i ich s t a t u t y .
chrześcijań sk ą. T w orzący się głów nie n a jej te re n a c h now y p orządek średniow ieczny w dziedzinie k u ltu ra ln e j, gospodar czej, u stro jo w e j i kościelnej, osiągnął na fran cu sk iej ziem i swój n a jp e łn ie jsz y rozkw it i stąd, rozchodząc się po całym k ręg u zachodniego chrześcijaństw a, d o ta rł i na ziem ie pol skie 29. S tw ierd zen ie to je s t bardzo w ażne przy om aw ianiu form o rg an izacy jn y ch Kościoła polskiego. Z chw ilą bowiem , gdy n astęp o w ała recepcja i p e n e tra c ja chrześcijań stw a w ży cie społeczeństw a polskiego, fo rm y organ izacyjn e kościelnych sto w arzyszeń laików b y ły już ufo rm o w ane zwłaszcza n a te ren ie F ra n c ji i N adrenii.
Z agadnienie recep cji przez Kościół polski kościelnych sto w arzy szeń laików je s t dotąd zupełnie nie zbadane. B rak zaś przekazów źródłow ych nie pozw ala n ie ste ty na ro zp atrzen ie w szech stro n n e tego pro b lem u . M ożna p rzy ją ć za p raw d o podobne, że ze w zględu n a pow szechność ty ch in sty tu cji, tra n s p la n ta c ja jej n a ziem ie polskie p rzy p ad ła bardzo wcześnie. N ajd aw n iejsze przek azy źródłow e, in fo rm u jące o pew nych ślad ach działalności zachodnich b ra c tw w Polsce d a tu ją się już od X I w. M ianow icie około r. 1089 B ractw o św. Ja k u b a w R atysbonie w piśm ie do W raty sław a księcia czeskiego prosi go m. in., a b y raczy ł polecić n ieja k ie m u A lbinow i p rzep ro w a dzić szczęśliw ie ich w ysłańca do Polski i z pow rotem 30. N ie zn an y je s t bliżej cel tego poselstw a; nie je s t w szakże w y k lu czone, że m ogły to być p rób y ew e n tu aln e przeszczepienia sa m ego b rac tw a do Polski. R atysboński bow iem ośrodek kościel ny, ja k się na ogół p rzy jm u je , o d eg rał pow ażną rolę w fo r m ow aniu się polskiego życia kościelnego 31. W iadom o zaś skąd
29 Z najnowszych pozycji na ten tem at por.: T. S i l n i c к i: W p ł y w y fr a n c u s k ie na K o ś c i ó ł w P ołsce w w i e k a c h średnic h. W: Z dziejów
Kościoła w Polsce. W arszawa 1960, s. 381—454: A. G i e y s z t o r : M i s t r z o w i e p o l s c y u n i w e r s y t e t u p a r y s k i e g o w X I V i X V w . W: Wieki
średnie. P race ofiar. T. M anteufflowi. W arszaw a 1963, s. 213—225; S. T r a w k o w s k i : W p r o w a d z e n i e z w y c z a j ó w a r r o w e z y j s k i c h w w r o c ł a w s k i m k l a s z t o r z e na P iasku . Tamże, s. 111—116; T. S i l n i c k i : P o c z ą t k i o r g a n iza c ji K o ś c io ł a w P olsce z a M i e s z k a I i B o l e s ł a w a C h r o bre go. W: Początki Państw a Polskiego. Księga tysiąclecia. T. 1 O rga
nizacja polityczna. Poznań 1962, s. 322, 326 nn.
30 MPH t. 1, s. 373 przyp. 4 hum illim a fraternitas... infra ecclesiam sancti Jacobi militans... deprecam ur vos, ut per Dominum Albinum, fidelem vestrum regali vestro praecepto pacifice nostrum nuntium in Poloniam deducere, et reducere dignemini.
51 W. A b r a h a m : O r g a n iz a c ja K o ś c io ł a w P o lsc e do p o ł o w y w i e k u X I I . Wyd. 3. Poznań 1962, s. 101; T. S i l n i c k i : P o c z ą tk i o rganizacji.
297 inąd, że jeszcze od czasów św. W olfganga ( | 994) R atysbona sły n ęła z kościelnych sto w arzyszeń laików 32.
W ydaje się, że pierw o tn ą fo rm ą kościelnych organizacji laików w Polsce było t. zw. recep cje in c o n fra te rn ita te m , czyli p rzy jęcie osób d uchow nych i św ieckich do łask i p rzyw ilejów duchow nych przez n iek tó re zakony. Było to jak b y bractw o starszego ty p u , w y rażające bliżej zw iązek dany ch osób z za konem . T akie fo rm y życia „b rackiego” dla laików szerzyły we w czesnym średniow ieczu opactw a ben ed y k ty ń sk ie, przy czym opactw o w R eich enau posiadało około 40 ty sięcy św ieckich zapisanych w k atalo g ach b r a c k ic h 33. Tego ro d zaju recepcje do w sp óln oty zakonnej znam y z te re n u P olski z X II i X III w ieku. Z achow ała się n a w e t do naszych czasów księga b ra c tw a b en ed y k ty ń sk ieg o opactw a lubińskiego, pochodząca z d r u giej połow y X II w. (ok. 1170), p rz y czym początki sam ego b ra c tw a m ogą sięgać dw u d ziestych lu b trz y d z ie sty c h la t X II w. B ractw o lu b iń sk ie o c h a ra k te rz e k lery cko -laick im posiadało cele gospodarczo-dew ocyjne. W śród członków tego n a js ta r szego ze znanych polskich b ra c tw są w y m ien ien i arcyb isk upi, k siążęta, m ożnow ładcy, rycerze· z rodzinam i, m ęższyźni i ko b i e t y 34. W ro k u 1198 p a tria rc h a jerozolim ski M onach p rzy ją ł
„in fra te r n ita te m n o stra m ” arcy b isk u p a gnieźnieńskiego Pio
tra , F u lk o n a b iskupa krakow skiego, G oryskę z żoną i dzieć mi... L u d w ika z K rako w a i in n y ch 35. W spólnota brack a w ty m w y p ad k u polegała na tym , że w y m ien ien i w dokum encie do broczyńcy k lasz to ru m iechow skiego „om niu m orationum et
b eneficiorum , quae in nostra fu e r in t ‘ecclesia, eru n t p a rtici pes” 36. K ilkanaście la t później (1243) źródła in form u ją, że
m iechow ski k lasz to r Bożograbców p rz y ją ł in collegium suae
fra te rn ita tis c a łą rodzinę k s ią ż ę c ą 37. T aką k o n fra te rn ę do
brodziejów o c h a ra k te rz e k lery ck o -laick im posiadała rów nież k a te d ra poznańska; w praw d zie w zm iankow ana jest ona po raz
32 H. D u r a n d : dz. c., col. 139. 33 Tamże, col. 138 n.
54 L iber fra te rn ita tis Lubinensis. Wyd. F. Papee. W: MPH t. 5 s. 562— —584.
35 KDMP t. 2, nr_376 s. 16; KDWP t. 3, n r 2020 s. 741: por. Z. К o- z ł o w s k a - B u d k o w a : R e p e r t o r i u m p o ls k ic h d o k u m e n t ó w d o b y p i a s t o w s k i e j . K raków 1937, n r 143 s. 132—134.
36 KDMP t. 2, n r 375 s. 12; KDWP t. 1, n r 34 s. 42; LBenef. (J. D ł u g o s z : L i b e r b e n e f i c io r u m dioec. C ra c o v ie n s is. K raków 1863 n.) t. 3,
s. 26—29; por. Z. К o z ł o w s к a - В u d к o w a: dz. c., nr 144 s. 135. 37 KDMP t. 2, n r 421 s. 68 nos et filios nostros, пес non et dilectam eoniugem nostram m atrem nostram eorum in collegium sue fra te rn i tatis devote susceperunt.
298
pierw szy 29 VI 1334 38, lecz „pow stanie jej — jak tw ierdzi ks. N ow acki — sięga początków k a te d ry i jej k a p itu ły ” 39. Takie k o n fra te rn ie kłery k o -laick ie istn ia ły m. in. w średn io w ieczu p rzy opactw ach w Tyńcu, M ogilnie, L u b iniu i M iecho w ie 40, p rzy k a te d rz e p o z n a ń sk ie j41, a n ad to w Szczecinie (1280), K am ien iu (1304) i Słup sk u (1301) 42; w K rakow ie przy kolegiacie św . M ichała (1411)4S; i kościele M ariackim (przed 13 8 6) 44, p rzy kościele św. M arii M agdaleny w P oznaniu (przed 1441) 45 i p rz y kościele św. M arii M agdaleny w e W rocław iu (1 4 1 1) 46 N iek tó re z nich zapew ne, zwłaszcza klaszto rne, się
g a ją sw ym i początkam i p rz y n a jm n ie j X III w.
Z X III w. pochodzą pierw sze p rzek azy źródłow e o istn ie niu b ra c tw laików i k lery ck ich w Polsce. Rozszerzyły je w p ierw sz y m rzędzie now osprow adzone do P o lski zakony że
bracze, a zw łaszcza d o m in ik a n ie 47. Z te re n u M ałopolski w zm iankow ane je s t w lata ch 1226— 1232 bractwo· N ajśw iętszej M ary i P a n n y p rzy kościele św. M ark a w K rako w ie 48. N a Ślą sku znane są w ty m o k resie b ra c tw a szp italn e w Środzie Ś lą skiej (1245) 49, Ziębicach (ok. 1250) i B olkow ie (1298) 50. N a P o m orzu Szczecińskim — w K ołobrzegu i K oszalinie b ractw o k a p łań sk ie (1267) i p raw dopodobnie z X III w . pochodzące b rac tw a szp italn e w S trzało w ie (S tralsun d ), G órze k /B iałog ard u i B a r t h 51. Do ty c h przekazów należy zaliczyć w zm iankę sy n odu łęczyckiego arcy b isk u p a J a k u b a Św inki z końca 1285 r. o w itry k u sa c h , czyli kościelnej in sty tu c ji św ieckich o pieku
38 KDWP t. 2, n r 1134 s. 462 n. 39 J. N o w a c k i : dz. c., s. 228 n., 712. 49 Tamże, s. 712 przyp. 3. 41 Tamże, s. 228 n. 42 H. H e y d e n : dz. c., s. 160. 43 KDKK t. 2, n r 529 s. 354—358. 44 Tamże, n r 389 s. 510 n.; K a t a l o g A r c h i w u m a k t ó w d a w n y c h m i a s ta K r a k o w a . I Dyplomy pergaminowe. K raków 1907, n r 73 s. 20.
45 KDWP t. 5, n r 675 s. 652. 46 J. G o t t s c h a l k : Das T o te n b u c h d e r A l t a r i s t e n b r u d e r s c h a f t v o n M a r ia M a g d a l e n a z u B r e s l a u ca 1454—1524. Archiv fü r schlesische K irchengeschichte. T. 6: 1941 s. 127—185. 47 J. K l o c z o w s k i : dz. C., s. 268. 48 K. H o s z o w s k i : Ż y w o t A. Z a w i s z y T r z e b i c k i e g o b is k u p a k r a k .
K raków 1861. Dodatek n r 4 s. 188 nn.; J. Muczkowski: B r a c t w a je z u ic k i e i a k a d e m i c k i e w K r a k o w i e . K raków 1845, s. 36. 49 P. K i n d 1 e r : G e s c h ic h t e d e r S ta d N e u m a r k t . Aufl. 2. Wrocław 1934, s. 207 przyp. 4. 50 K. D o l a : S z p i t a l n i c t w o ś r e d n i o w i e c z n e na Ś ląsku . Nysa 1963 (maszynopis), s. 16. II n., X LII n. 61 H. H e y d e n : dz. c., s. 162 n.
z y y jących się m a ją tk ie m kościelnym 52. Z in n y ch kościelnych sto w arzy szeń laików X III w. n ależy w ym ienić beginki i te rc ja - rzy, g ru p u ją c y c h w sw ych szeregach uboższe ele m en ty spo łeczeństw a, sp o ty k an a na Ś ląsku w d ru g iej połow ie X III w. zwłaszcza na bisk u p a Tom asza II (1270— 1292) (Jaw or, W roc ław , Św idnica, L e g n ic a )53 i n a P om orzu Szczecińskim (ok. 1282 w Strzałow ie) 51. W d ru g iej połow ie X III w. zaczęły się organizow ać w Polsce cechy, k o rp o ra c je o c h a ra k te rz e gospo- d arczo -relig ijn y m 55. P ierw sze w zm ianki źródłow e o ty c h o r ganizacjach pochodzą ze Szczecina jeszcze z pierw szej połow y X III w. (12 45 ) 56, następ n ie z W rocław ia (1273) 57 i jeszcze w ty m sam ym okresie z L egnicy, Św idnicy, K rakow a, Toru nia i praw dopodobnie P o z n a n ia 5S. T ak w ięc do końca X III stu lecia sp o ty k am y p raw ie w szystkie ro d zaje stow arzyszeń św ieckich w postaci b rac tw k lery ckich , kleryck o -laick ich , de- w ocyjnych, c h a ry ta ty w n y c h , ascetycznych i gospodarczych. Dość liczne w zm ianki o istn ien iu ty ch stow arzy szeń św iad czą, że ju ż w X III w. zyskały one na g run cie polskim pełne obyw atelstw o. L ista dalszych przekazów źródłow ych dotycząca ty ch in sty tu c ji w z ra sta ta k n iepo m iernie w X IV w., że nie m ożna pokusić się o ich w yliczenie. W arto tylko w spom nieć, że z X IV w. pochodzą pierw sze znane s ta tu ty b ra c tw k le ry c kich (Z ator 1378) 59, laicko-d ew o cy jn y ch k u czci N ajśw . M aryi
52 A b t i q u i s s i m a e c o n s t it u ti o n e s s y n o d a l e s p r o v i n c ia e G n esn en sis. Ed.
R. Hube. Petropoli 1856, s. 118; por. S. S o ł t y s z e w s k i : G e n e z a i n s t y t u c j i w i t r y k u s ó w w p o l s k i m u s t a w o d a w s t w i e s y n o d a l n y m . Praw o Kanoniczne. R. 2:1959, n r 1/2, s. 430. 53 J. Н е y n e : D o k u m e n t i r t e G e s c h ic h t e des B is t h u m s u n d H o c h s t i f t e s B reslau . W rocław 1860, Bd 1, s. 406; A. H a u c k : dz. c., Bd 5, s. 426; K. D o b r o w o l s k i : P i e r w s z e s e k t y r e l ig i jn e w Polsce. R efor m acja w Polsce. N r 11/12: 1925 s. 199; J. K ł o c z o w s k i : dz. c., s. 264, 268. 54 H. H e y d e n : dz. c., s. 164.
55 J. R u t k o w s k i : H isto ria g o s p o d a r c z a P o ls k i (do 1864 r.). W ar
szawa 1953, s. 44; J. B a r d a c h , G. L a b u d a : R o z}vó j g o s p o d a r k i t o w a r o w e j na w s i i w m ie śc ie . W: H istoria Polski. T. 1 do r. 1784. Cz. 1
do połowy XV w. Red. H. Łowmiański. W arszawa 1957, s. 384.
56 PUB (P o m m e r s c h e s U r k u n d e n b u c h .· Ed. R. Prüm ers. Szczecin 1881
nn.), n r 435. 57 B r e s l a u e r U r k u n d e n b u c h . Hrsg·. G. Korn. W roclaw 1870, n r 42; por. W. D ł u g o b o r s k i , J. G i e r o w s k i , K. M a l e c z y ń s k i : D z i e j e W r o c ł a w i a do r. 1807. W rocław 1958, s. 91; Κ. Μ a 1 e c.z y ή s k i: D z ie j e W r o c ła w ia . Cz. 1. Wrocław 1948, s. 73, 302. 58 J. B a r d a c h , G. L a b u d a : dz. e., s. 384; J. B a r d a c h : H i st o r ia p a ń s t w a i p r a w a P o ls k i do p o ł o w y XV w . W arszawa 1957, s. 219. 59 S t a t u t y i p r z y w i l e j e b r a c t w a k a p ł a n ó w d e k a n a t u Zators kiego
300
Р ап п у (Racibórz 13 4 3 60; Bochnia 1349 61; Pilzno· 1400/01 ®2) i lailków — o ch ara k te rz e gospodarczym (wi try k u si, cechy) 6S.
c. Środowisko społeczne stowarzyszeń
K ościelne stow arzyszenia św ieckich posiadały w praw dzie c h a ra k te r in sty tu c ji w yznaniow ych, lu b m ieszanych, nie m niej w ram a ch sw ej działalności pozostaw iały dość duże m ożliw o ści in d y w id u aln ej sam odzielności sw oim członkom. N ależy to podkreślić, że w okresie fo rm u jący ch się p a ń stw absolutnych, czy m o n arch ii stanow ych, posiadały one c h a ra k te r n ajb ard ziej d em o k raty czn y 64. T en zapew ne c h a ra k te r stow arzyszeń w p ły n ął ogrom nie na ich rozpow szechnienie i przy jęcie się w e w szystkich środow iskach społecznych.
R ekord pod ty m w zględem osiągnęła in sty tu c ja w itry kusów , o piekująca się m ają tk ie m kościelnym . P o w sta ła ona w N iem czech w X III w .65 i w ty m sam ym w ieku, jak na to w skazuje synod p ro w in cjo n aln y w M agdeburgu z r. 1266 została po w szechnie p rz y ję ta w e w szystkich p a ra fia c h w iejsk ich i m ie j skich 66. W Polsce zaw dzięcza rozpow szechnienie kolonizacji n a praw ie n ie m ie c k im 67, a pierw sze w zm ianki o niej (1285, 1325, 1375, 1415) 6S, w iążące się z najw ięk szym nasileniem tejże kolonizacji św iadczą, że ju ż w X IV w iek u zyskała pełne p raw a ob y w atelstw a w diecezjach polskich. In sty tu c ja w itry kusów istn ia ła p rz y w szystkich k lasztorach, kolegiatach i ko
60 H. S c h a f f e r : G e s c h ic h t e e in er sc h l e s is c h e n L ie b f r a u e n g il d e se i t d e m Ja h re 1343. Racibórz 1883, s. 7—13.
81 Ś r e d n i o w i e c z n e p r z y c z y n k i ź r ó d ł o w e do d z i e j ó w b r a c t w a li te r a c kie go N M P w B o c h n i i do salin boch eń sk ich . W y d . B. Kumor. A rchi
wa, Biblioteki i Muzea Kościelne. T. 1: I960, z. 2 s. 181. S. K u t r z e - b a: H is t o r ia ź r ó d e ł d a w n e g o p r a w a p o ls k ie g o : K raków 1926, s. 154,
a za nim J. К ł о с z o w s к i: dz. c., s. 266 przyp. 4 podają jakoby z połowy XV w. pochodziły najstarsze znane z Polski statuty bractw.
62 ASang. (Archiwum Lubartowiczów-Sanguszków) t. 2, n r 83 s. 99 n. 63 N ajstarsze sta tu ty synodalne krakow skie bpa N ankera z 2 X 1320 Wyd. J. Fijałek. K raków 1915, cap. 40 s. 32; W. D ł u g o b o r s к i i in ni: dz. c., s. 91. 64 F. L o t , R. F a w t i e r : dz. c., s. 395 n. 65 H. F. S c h m i d : D as R e c h t d e r G r ü n d u n g u n d A u s s t a t t u n g v o n K ir c h e n i m k o lo n ia le n T e ile d e r M a g d e b u r g e r K i r c h e n p r o v i n z w ä h r e n d d e s M i tt e la l te r s . W eimar 1924, s. 185 n. 66 J. D.. M a n s i: dz. C., t. 23, col. 1166. 67 S. S o l t y s z e w s k i : dz. c., s. 438. 38 N a j s t a r s z e s t a t u t y, s. 32; S t a t u ta s y n o d a l i a e p is c o p o r u m C raco- v i e n s i u m X I V e t X V saeculi. Ed. U. Heyzmann. K raków 1875, s. 48 n.
S y n o d y d i e c e z j i p r z e m y s k i e j ob. łać. i ic h s t a t u t y . Wyd. J. Sawicki.
STUWAK/Ü Y S Z. Hi JN i A Ś W I E C K I C H 301
ściołach p a rafialn y ch , filialn y ch i szpitalnych, na w si i w m ie ście. Ich pow szechność po tw ierd zają w pełn i protokoły w izy ta c y jn e od X V I do X V III w., w y m ien iającą ru b ry k ę „ V itrici” n ieje d n o k ro tn ie na p rzed o statn iej p o z y c ji69.
Dla cechów (fra tern ita tes m echanicae) głów nym środow i skiem istn ien ia i działania było m iasto, gdzie skupiała się lu d ność rzem ieślnicza. Poniew aż pod w zględem gospodarczym by ły one org an izacjam i rzem ieślników , dlatego nie spotyk am y ich zu pełnie w środow iskach w iejskich, istn ia ły nato m iast nie jed n o k ro tn ie w m ałych, zubożałych m iasteczkach, k tó re w w ie lu w yp ad k ach b y ły w ięcej podobne do wsi, niż do m iasta, a o ich c h a ra k te rz e m iejsk im decydow ał jed y n ie s ta tu t m ie j ski. Ilość i różnorodność cechów w m iastach była bardzo n ie jed nolita. Zależało to od ilości m ieszkańców , rozw iniętego m iejskiego p rzem y słu , czy h a n d lu w m ieście. T ak np. w sto łecznym K rak o w ie w XV w. było około 25 cechów, w później szym zaś o kresie około 60 70. W e W rocław iu na Ś ląsku w r. 1307 źródła w y m ien ia ją 24 cechy, podczas gdy w r. 1420 za ledw ie 22 71. Położony p rzy m iędzynarodow ej a rte rii h an d lo w ej Lw ów posiadał w r. 1425 zaledw ie 10 c e c h ó w 72, podczas g dy do rok u 1772 liczba ta w zrosła do przeszło 7 0 73. D użą ilość organ izacji cechow ych w okresie p rzedrozbiorow ym po siadał L u b lin (34) 74 i P rzem y śl (37 ) 75. W bogatym i lu d n y m w X V I w. Bieczu było ok. 1542 r. 10 cechów a do r. 1632 ilość ich w zrosła do 12 76. Ś ląski B ytom na początku X V II w. liczył
69 T. G l e m m a : W izytacje diecezji krakow skiej z lat 1510—1570. Nasza Przeszłość. T. 1: 1946 s. 34, 90, 96; F. M a c h ą y : Działalność duszpasterska kard. Radziwiłła bpa krak. (1591—1600). Kraków 1936: s. 97; S. S o 11 y s z e w s к i: dz. c., 437; S. L i t a k ; A k ta w izytacyjne parafii z X V I— X V III w. jako źródło historyczne. Zeszyty Naukowe KUL. R. 3:1962, nr 3 s^_ 54; H. E. W y c z a w s k i : W prowadzenie do studiów w archiwach kościelnych. Warszawa 1938, s. 147 ; V isitations berichte der Diözese Breslau. Archidiakonat Breslau. Th. 1 Nebst Visi tationsordnungen. Hrsg. J. Jungnitz. Wroclaw 1902, s. 33 n.
70 K. B ą k o w s k i : Dawne cechy krakow skie. Kraków 1903, s. 20 n. 71 W. D ł u g ob o r s k i i in.: dz. c., s. 91.
72 AGZ t. 4 nr 73: por. Ł. C h a r e w i c z o w a : Lw ow skie organiza cje zawodowe za czasów Polski przedrozbiorowej. Lwów 1929, s. 8.
73 Ł. C h a r e w i c z o w a : dz. c., indeks.
74 J. K a m i ń s k i : Z przeszłości cechów lubelskich. Przemyśl 1924,
s. 12 nn.
75 K. A r l a m o w s k i : Dzieje przem yskich cechów rzem ieślniczych w dawnej Polsce. Przemyśl 1931, s. 15.
76 F. B u j a k : M ateriały do historii m iasta Biecza (1361—1632). Kra ków 1914, s. 67, 260.
302
ich 7 77. W niew ielkim W ojniczu było ich zaledw ie 8 78, w D ę bicy 4 79, zaś w b iskupim F ro m b o rk u 5 so. Rzecz jasna, że ilość i różnorodność ty ch organizacji b y ła uzależniona ja k n a jb a r dziej od rozw oju gospodarczego danego m iasta, stąd też w róż nych o k resach ich liczba, w zględnie jakość są różne.
Nieco inaczej było w śród sto w arzyszeń brackich. O grom ny pęd do życia m onastycznego w o kresie średniow iecza sp rzy jał ja k n a jb a rd zie j rozw ojow i różno ro d n y ch b ra c tw do tego sto p nia, że te o d g ry w ały p ierw szorzędną rolę w ludow ej poboż ności średniow iecza. S ym patię dla tego ro d zaju stow arzyszeń pow iększał n ad to fak t, że pozostaw iały one zawsze duże m o żliwości dla rozw oju in d y w id u aln ej i su b ie k ty w n e j pobożno ści 81. R ozw ijały się one n ade w szystko w m iastach i p rzy w iejsk ich kościołach zwłaszcza w o kresie po trydenckim . Do d ru g iej połow y XVI w. nie było żadnych re g u ł praw ny ch, k tó re b y no rm o w ały ich ilość, czy różnorodność. Nic dziw nego, że średniow ieczna L u b ek a liczyła przeszło 70 bractw , K olonia ok. 80, a H am b u rg ponad 100 82. P ierw sze ograniczenia praw n e w tej dziedzinie przyniósł dopiero ok res potryd enck i. I ta k P apież P iu s V ma m ocy brev e D ecet R o m a n u m P o n tific e m z 21 VI 1571 zabronił ery gow ania p rzy ty m sam ym kościele dw óch b ra c tw Im ienia Jezus, zaś papież G rzegorz X III przez b rev e D u d u m siq u id em z 1 V III 1575 f. ro zszerzył zarządzenie p oprzednika n a in n e b r a c tw a 83. N ajw ięcej n a ty m odcinku zrobił papież K lem ens V III p rzez w y d an ie b u lli Q uecum que
a S ede A postolica 7 X II 1604 84. K o n sty tu c ja t a m. in. z a b ra
n iała eryg o w an ia w jed n y m m iejscu w ięcej b ra c tw tego sa m ego ro d za ju i celu. Z ezw alała poszczególnym zakonom na e re k c ję b ra c tw typow o zakonnych p rzy kościołach p a ra fia l nych, zastrzeg ając w szakże o rd y n ariu szo w i m iejsca udzielenie
77 W. D z i e w u l s k i : M i e s z c z a ń s tw o b y t o m s k i e w w a lc e z e s p o ł e c z n y m i n a r o d o w o ś c i o w y m u c is k ie m w X V I i X V I I w . W: Dziesięć w ie
ków Bytomia. Red. F. Ryszka. Katowice 1956, s. 54.
78 J. S z y m a ń s k i : K a p i t u ł a k o le g i a c k a w W o j n i c z u (1463—1786).
Lublin 1962, s. 107 n.
79 Arch, paraf, w Dębicy. Liber privilegiorum ... ad ecclesiam Dem- bicensem... conscriptus 12 X II 1612, к. 94—107.
80 ADWarm. (Archiwum Diecezji W arw ińskiej w Olsztynie) В. 1. De scriptio episcopatus Varm iensis auctore M artino Cromero ep. Varm. vol. 1 k. 202—207. 81 K. B i h l m e у e r , T. T i i c h l e : K ir c h e n g e s c h ic h t e . Aufl. 15. P a d e r born 1948. Bd 2, s. 458. 82 Tamże. 83 H. D u r a n d : dz. c., col. 161. 84 Bull. R o m . T. 5 p. 3, s. 85—88.
303 zgody na e re k c ję jak ichk o lw iek b ra c tw p rzy kościołach za konnych. R ozporządzenie p apieskie w prow adził w życie b i skup k rak o w sk i M arian Szyszkow ski na synodzie diecezjalnym w K rakow ie w r. 162 1 85, a nieco później rów nież na synodzie (1634) n a żądanie k le ru diecezjalnego b isk u p przem ysk i H. F ir lej 86. Zgodnie z ten o re m b u lli pap iesk iej istn iejące dotąd b rac tw a w in n y otrzym ać now ą ap ro b a tę ze stro n y o rd y n a riusza 87.
D zięki tej b u lli w w ieku X V II n a stą p ił ogrom ny rozrost bractw , szerzonych przez zakony, przy czym n a pierw sze m ie j sce w y su n ę ły się b rac tw a różańcow e i szkaplerzne, trzecie za kony, oraz b ra c tw a M ęki P ań sk iej, św. A nny, oraz N iepoka lanego Poczęcia NM P. propagow ane przez dom inikanów i k a r m elitów , fran ciszk an ów i b e rn a rd y n ó w po p arafiach m iejskich i w iejskich, podczas gdy sodalicje m ariań sk ie b y ły p rzy w ile jem ty lko jezuickich kościołów i kolegiów. W X V II-w iecznym Lw ow ie, liczącym około 30 tys. m ie sz k ań c ó w 88 i przeszło 20 klasztoró w i kościołów ła c iń s k ic h 89, istniało 20 różnych b r a c t w 90, nie w liczając trzeciego zakonu i sodalicji m a ria ń skich. W L u b lin ie w X V II i XVI11 w. ks. W adow ski w y m ie nia 18 różnych b ra c tw bez te rc ja rz y i s o d a lic ji91. W stolicy L itw y, w W ilnie było ich 10 92, a b arokow ym W rocław iu 16 93 (łącznie z sodalicjam i). W ty m sam ym o kresie w N ow ym S ą czu p rzy czterech kościołach istn iało aż 14 b ractw , p rzy czym przy sam ej kolegiacie św. M ałgorzaty było ich 7 94. Bardzo znam ien n ym je s t fak t, że p rzy znaczniejszych kościołach is t niało kilka b ra c tw rów nocześnie. T ak np. przy kolegiacie św. N arodzenia NM P. w T arnow ie od X V I— X V III w. istn iały 4
85 Reform ationes generales ad clerum et populum dicec. Cracoviensis pertinentes ab M. Szyszkow ski ep. Crac. in synodo dioecesana sancitae 10 II 1621. Cracoviae 1621, s. 140—147.
86 Synody diecezji przem yskiej, s. 216 cap. 9.
87 Acta et decreta sacrorum conciliorum recentiorum. Collectio La-
censis. T. 1 (1682—1789). Friburgi B. 1870, col. 61.
88 S. Z a ł ę s к i: J'ezuici w Polsce. T. 4. Kraków 1904, s. 560.
89 T. P i r a w s k i : Relatio status almae archidioecesis Leopoliensis.
Ed. K. H e c k . Lwów 1893, s. 73 пп., 100 пп., 105 пп.
90 Tamże, s. 92 п.; Relacje arcybiskupów lw ow skich 1595—1794. Wyd.
T. D ł u g o j s z . Lwów 1937, s. 22, 28, 72, 100, 107.
91 J. A. W a d o w s k i : Kościoły lubelskie. Kraków 1907, s. 34, 38, 65,
passim.
92 J. K u r c z e w s k i : B iskupstw o w ileńskie. Wilno 1912, indeks. 93 H. H o f f m a n n : Bruderschaftsleben im barocken Breslau. Archiv
für schlesische Kirchengeschichte. T. 6: 1941 s. 207—242.
94 B. K u m o r : A rchidiakonat sądecki. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne. T. 9: 1964 s. 111 nn.
304
b r a c tw a 95. p rzy kolegiacie św. W aw rzyńca w W ojniczu 5 96, zaś p rzy kolegiacie zam ojskiej 3 97, podczas gdy p rzy k ated rze przem yskiej 4 98. W kościele św. S tan isław a w P oznaniu w X V III w. istn ia ły 3 sodalicje m ariań sk ie i 5 różnych b r a c t w 99; w tej sam ej diecezji p rzy kolegiacie w Środzie b y ły 3 ł0°. W K ostrzy n iu (diec. poznańska) liczącym w d ru g iej połow ie X III w. ok. 850 p a ra fia n istn ia ły aż 4 b rac tw a 101 i ty le sam o p rzy kościele św. T rójcy w G nieźnie w r. 1608 102. Nie było p raw ie p a ra fii m iejskich, k tó re b y nie 'posiadały tak ich organizacji laików , p rzy czym n a szczególną uw agę zasługują istn iejące p rzy p arafiach w iejskich na przełom ie X V I i X V II w. w diecezji w łocław skej fra te rn ita te s com m un es seu generales, g ru p u ją c e w ieśniaków z poszczególnych wsi parafialn y ch . P o niew aż w iele z ty ch sto w arzyszeń praw dopodobnie n a sk u tek refo rm a c ji upadło, dlatego w ielki odnow iciel życia kościelnego w diecezji w łocław skiej H. R ozrażew ski na synodzie diece zjaln y m w r. 1585 postanow ił, „aby p rzy każdym kościele d ą żono do w znow ienia d aw n y ch b ra c tw w śród lu d u (in ter ple-
beios hom ines), k tó re za daiwinyah czasów chw alebnie się roz
w ijały 103.
d. Rekrutacja członków
T ym zagadnieniem z a jm u ją się p raw ie w szystkie s ta tu ty stow arzyszeń w iernych. Oprócz sto w arzyszeń o c h a ra k te rz e stanow ym , k tó ry m i się zajm iem y nieco później (zob. § 4 B rac tw o ubogich, w zględnie żebraków oraz § 6 i 7) i cechów, k tó re g ru p o w ały w sw ych szeregach w yłącznie rzem ieślników i p ra cujący ch zawodowo (nip. praw nicy), pozostałe organizacje p
fze-*5 F. H e r z i g : K a t e d r a n ie g d y ś k o le g i a ta w T a r n o w ie . Tarnów 1900,
s. 44 n.
99 J. S z y m a ń s k i : dz. c., s. 108. _
*7 F. S t o p n i a k : D z i e j e k a p i t u ł y z a m o j s k i e j . Lublin 1961, s. 156 n.
98 ADP (Archiwum Diecezjalne .w Przemyślu) nr 166 Visitatio ec- lesiae cathedralis Prem isliensis a. D. 1774, s. 221 n.; por. F. P a w ł o w s k i : P r e m i s l i a sacr a. K raków 1870, indeks.
99 AAPozn. (Archiwum A rchidiecezjalne w Poznaniu) AV 29 Visit, generalis decanatus Posnaniensis 1780—1781, s, 927/75.
190 Tamże, AV 31 Visit, generalis archidiaconatus Posnaniensis 1777— 1788, s. 182 n„ 200.
101 Tamże, s. 25—29.
102 AAGniez. (Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie) E. 40. Acta visit, tam m etropolitanae, quam aliarum ecclesiarum totius archidia conatus Gnesnesis a. D. 1608, k. 143 n.
103 S t a t u t a syn o d a lia , s. 87; MHDWlad. (M onumenta historica dioe
znaczone b y ły dla w szystkich w a rstw społecznych ta k dla m ężczyzn, ja k i dla kobiet. Zachow ane księgi b rackie pozw a la ją n a dość szczegółowe śledzenie tego zagadnienia. T ak np. do B ractw a S zkaplerza św. p rzy kościele k a rm e litó w na P ia sku w K rak o w ie należało w la ta c h 1600/1650 52 826 osób, a w ty m 1094 d u chow nych w szystkich stop n i h ierarchicznych (arcybiskupi, biskupi, kanonicy, przełożeni zakonni, profeso row ie u n iw e rsy te tu ), 20 492 m ężczyzn i 31 240 kobiet (ksią żęta, m ożnow ładcy, szlachta, m ieszczanie i w ieśniacy). W la tach 1651— 1700 ilość członków tego b ra c tw a pow iększyła się p raw ie d w u k ro tn ie i ogólnie w yn o siła 88.185 osób, w ty m ok. 200 duchow nych, 40.780 m ężczyzn i 47.200 k o b ie t1M. Nie jest to zapew ne liczba najw iększa. W r. 1698 B ractw o S erca P. J e zusa w D ijon w e F ra n c ji liczyło od 12— 13 tysięcy członków 105. D uży d em o k raty zm pod w zględem przynależności społecznej cechu je A rch ik o n frate rn ię lite ra c k ą przy kolegiacie św. J a n a w W arszaw ie; w śród jej członków w id n ieją nazw iska królów polskich i ich rodzin, m ag n a terii, szlachty, m ieszczan, a spo śró d d u ch ow ień stw a — k ard y n ałó w , prym asów , -biskupów, k a noników i niższego duch ow ieństw a loe. Z achow ana księga b ra c tw a R óżańca św. p rzy kościele św. W ojciecha w e W rocław iu z la t 1720— 1800 p odaje 25 438 nazw isk, przy czym roczna re k ru ta c ja now ych członków w ah ała się w granicach od 118 do 2.731 osób 107. W ielką popularno ścią cieszyły się k o n fra te rn ie k ap łań sk ie, k tó re na sw ych członków p rzy jm ow ały rów nież w iern y ch . Spośród zachow anych ksiąg brack ich z o k re su średniow iecza n ajlep iej znam y pod ty m w zględem b ractw o a lta ry stó w p rz y kościele św. M arii M agdaleny w e W rocław iu. W lata ch 1453— 1524 na ogólną liczbę 948 członków, było 198 duchow nych, w czym 4 biskupów , 1 opat, 6 kanoników , 6 p ro boszczów, 5 kaznodziejów , po 1 kiero w n ik szkoły, organista, d oktor, 4 kapelanów , 4 w ikariuszów , 2 zak rystian ó w , 11 k a płanów i 150 a lta rz y stó w oraz 750 św ieckich, z czego 266 m ężczyzn i 484 k o b iety ze w szystkich w a rstw społecznych 108. P rzeciętn a ilość członków (za rok 1519) w ynosiła 337 św iec kich i 127 k apłanów , podczas gdy ludność całego W rocław ia
104 В. P a n e k : D z ie j e B r a c t w a s z k a p l e r z a ś w . p r z y k o śc ie le OO. K a r m e l i t ó w w K r a k o w i e na P ia s k u do ko ń c a X V I I w . Roczniki Teol.-
-Kan. T. 10: 1963, z. 3 s. 58 n. 105 J. D u h r : dz. c., col. 1474.
109 J. W i e l i c k i : K r ó t k a w i a d o m o ś ć o A r c h i k o n f r a t e r n i i lite r a ck iej.
W: Księga pam iątk. m ariańska. T. 2, cz. 2. Lwów 1905, s. 12—15. 107 H. H o f f m a n n : dz. c., s. 214 n.
108 J. G o t t s c h a l k : dz. c„ s. 127—185, 176. 20 — P r a w o K a n o n i c z n e
liczyła około 21 tysięcy 10!). A rcy b ractw o k ap łań sk ie w Pilźnie na p rze strz e n i 1700— 1782 p rzy jęło do sw ych szeregów dzie siątk i ty sięcy św ieckich osób z różn y ch w a rstw społecznych, a zw łaszcza z teren ó w przedrozbiorow ego w ojew ództw a k r a kow skiego i sandom ierskiego 110. A le nie w szystkie b ractw a cieszyły się w ielk ą popularnością. B ractw o Bożego Ciała przy kościele św .Ja n a w T o ru n iu liczyło w lata ch 1670--- 1700 zaledw ie 1541 członków z czego na m ężczyzn przyp ada 184 a 1357 na n ie w ia s ty 111. B ractw o litera c k ie p rzy kościele św. W ojciecha w K rak o w ie w edług swego s ta tu tu , zatw ierdzonego 3 X I 1729 r. przez b isk u p a K. Szaniaw skiego m ogło m ieć tylk o 100 członków (50 m ężczyzn i 50 k o b ie t) 112. Jeszcze sk ro m n iej sze liczby n o tu ją księgi b rac tw a M. B. Bolesnej w e W rocła w iu, gdzie p rzeciętn a ilość p rzy jm o w an y ch osób rocznie w y n osi zaledw ie ok. 1 0 11S. Na m arg in esie należy w spom nieć o zw yczaju n iek tó ry ch zakonów, p rzy jm o w an ia ad f ra te r n i ta te m ludzi zm arły ch 114; była to w sp ó lno ta na sposób s u ffra gium , na m ocy k tó re j dusze zm arły ch czyniono u czestnikam i w ielkich dób r duchow ych danego klasztoru .
N a podstaw ie cy tow anych przy k ład ów m ożna p rzyjąć, że w r e k ru ta c ji członków p rzejaw ia się realizacja celu b ractw , k tó re dzięki sw ej stru k tu rz e d em o k raty czn ej um ożliw iały w e j ście do sw oich szeregów p rzedstaw icielom w szystkich w a rstw społecznych, z d ru g iej zaś stro n y w y stę p u je dość m ocno te n d en cja do przystosow ania się do okoliczności czasu i m iejsca, w k tó ry c h d an a organ izacja działała.
3U6
109 Tamże, s. 179.
U0 Archiw. paraf, w Pilznie. Synopsis nom inum fratru m saecula rium A rchiconfraternitati Presbyterali priviiegiatae Pilznensi inscrip torum ab an. D. 1700—1782 (Duży tom, zapisany nazwiskami na kilkuset stronach).
1,1 Archiw. paraf. św. Jana w Toruniu. Catalog albo Regestr braci, także i sióstr w pisanych do B ractw a Bożego Ciała od r. 1669 i po tym
na lata następujące. _
112 AKMK (Archiwum K urii M etropolitalnej w Krakowie) Acta visit, ecclesiarum... in tra et e x tra civitate Cracoviensi consistentium a. D. 1748, s. 551 (Stat. 5).
113 H. H o f f m a n n : dz. с., s. 215.
114 Zbiór form uł zakonu dom inikańskiego prow, polskiej z lat 1338— 1411. Wyd. J. W o r o n i e c k i i J. F i j a ł e k . W: Archiwum Komisji Historycznej. T. 12 cz. 2. K raków 1938, n r 45—47 s. 274.
3U7 § 2. STO W ARZYSZENIA O CH ARAK TERZE
GOSPODARCZYM
P a ra g ra f n in iejszy om aw ia te organizacje, k tó re w swej działalności m iały na uw adze p rzed e w szy stkim realizacją ce lów gospodarczych. W pierw szym punk cie zajm iem y się koś cielną stro n ą życia cechów rzem ieślniczych, w d ru g im przed staw im y in sty tu c ję w itry k u só w , m ającą n a celu roztoczenie opieki nad kościelnym m ają tk ie m i w reszcie p u n k t o statn i pośw ięcim y b ractw om kościelnym o celach gospodarczych.
a. Cechy i ich religijny charakter
W śród kościelnych sto w arzyszeń w ie rn y c h o c h a ra k te rz e gospodarczym n a pierw szy p lan w y su w ają się cechy n azyw ane przez źródła polskie najczęściej contubernia, fra tern ita tes, lufo też c o n fra te rn ita te s m echanicae. Z pośród różnorodnych ce lów społeczno-gospodarczych ty ch organizacji, cele relig ijn e są tak m ocno podkreślan e, że, ja k zauw ażył B re n ta n o a za nim K uliszer, „gdy się czyta ich s ta tu ty , m ożnaby czasem sądzić, iż chodzi im ty lk o o zbaw ienie d u szy ” 1. N iektó rzy zaś jak W il da, C oo rn aert i częściowo K uliszer uw ażają, że decydującym m oto rem p o w stan ia cechów b y ły w zględy czysto relig ijn e 2.
R eligijn y c h a ra k te r cechów odbił się p rzede w szystim w ich sta tu ta c h , k tó re im są starsze, ty m w ięcej m iejsca pośw ięcają przepisom relig ijn y m . Tak s ta tu t cechu rolniczego w W ilnie z 26 X I 1635 r. stw ierd za, „iż w szelkie b ra c tw a i cechy w m ia stach i m iasteczkach naszych koronnych... dlatego osobliwie postanow ione b y w ają, ab y się z nich chw ała Boża rozszerza ła ” 3. N iek tó re ze s ta tu tó w po su w ają się ta k dalece, że w y łą czają z grona cechu różnow ierców , a zwłaszcza p ro te sta n tó w
1 L. B r e n t a n o : D ie A r b e i t s g i l d e n d e s G e g e n w a r t . Leipzig 1871.
Bd 1 s. 55 cyt. za J. K u l i s z e r : P o w s z e c h n a h is to r ia g o spodar cza ś r e d n i o w i e c z a i c z a s ó w n o w o ż y t n y c h . W arszawa 1961, t. 1 s. 200.
2 J. K u l i s z e r : dz. c., s. 200: E. C o o r n a e r t : D r a p e r i e s ru rale s,
draperies urbaines. L ’évolution de l’industrie flam ande au moyenâge et au XVI siècle. Revue Belge de Philologie et d ’histoire. R. 28: 1950 s. 79. Zwalcza ten pogląd M. M a ł o w i s t : S tu d i a z d z i e j ó w r z e m io s ła w o k r e s ie k r y z y s u f e u d a l i z m u w z a c h o d n i e j E u ro p ie w X I V i XV w.
W arszawa 1954, s. 134.
s A k t y c e c h ó w w il e ń s k ic h . Wyd. S. Kościałkowski i H. Łowmiański.
308
(Wilno, L u b lin ) 4. W K rakow ie w okresie refo rm a c ji w n ie k tó ry c h sta tu ta c h cechow ych p o jaw ia się przepis, iż członko w i cechu w in n i „być staro ży tn ej w ia ry chrześcijań sk iej, ani w czem odm ieniać, co p rzy n ależy k u służbie P a n a Boga w edle tego, jako ich ojcow ie i przodkow ie trz y m ali i w ie rz y li” . Na szczęście p rzepisy te nie u trz y m ały się i do cechów należeli za rów no k atolicy jak i d y s y d e n c i5. B ardziej to le ran c y jn e pod ty m w zględem były cechy lw ow skie i p rzem yskie B.
S ta tu ty cechow e troszczyły się o życie m o raln e sw ych człon ków zgodnie z kato lick ą ety k ą re lig ijn ą; w n ik ały szczegółowo w ich życie osobiste, zobow iązyw ały do zaw ierania m ałżeństw zgodnych z p raw em k o śc ie ln y m 7, p rzestrzeg an ia w ierności m ałżeńskiej 8, u n ik an ia p rze k leń stw i b lu źn ie rstw 9, zachow a nia niedzielnego spoczynku od pracy 10 i uczęszczania w nie dziele i św ięta na Mszę św .11. Do obow iązków religijn ych, szczególnie p rzestrzeg an y ch przez poszczególne cechy, należał udział w p ro cesji Bożego Ciała i re z u re k c ji Z m artw y ch w stan ia P ańskiego ze św iecam i, z chorągw ią cechow ą, berłem , bu zd y ganem i in n y m i odznaczeniam i poszczególnych cechów, „pięk nie się p rzy b raw szy z ry n sz tu n k ie m w ychędożonym ” 12.
O bjaw em n iew ątp liw ie ja k n a jb a rd zie j relig ijn y m w życiu cechów była ich tro sk a o zbaw ienie dusz i k u lt zm arłych. Cech czuw ał n ad ty m , b y żaden z jego członków nie schodził ze
4 Tamże, n r 281 s. 300/02 S tatut cechu introligatorów z 8 V 1664; J. K a m i ń s k i : Z p r z e s z ł o ś c i c e ch u k r a w i e c k i e g o w Lu b lin ie. Lublin
1933, s. 54 (Stat. z 1583); Tenże: Z przeszłości cechów, s. 19. 5 K. B ą k o w s k i : D a w n e cechy, s. 37 n.
6 Ł. C h a r e w i c z o w a : dz. c., s. 27; K. A r ł a m o w s k i : dz. c., s. 229.
7 P r a w a , p r z y w i l e j e i s t a t u t a m i a s t a K r a k o w a (1507—1795). Zebr
i wyd. F. P i e k o s i ń s k i . Cz. 2. K raków 1885, nr 453 s. 533—537; por. J. K a m i ń s k i : Z p rz e szło śc i, s. 68 (Statut z r. 1703).
8 J. K a m i ń s k i : dz. c., s. 77.
* P r a w a , p r z y w i l e j e , n r 453 par. 18 (Statut z 4 IV 1548); por. A. C h m i e l : R z e ź n i c y k r a k o w s c y . K raków 1930, s. 145 (Stat. z 1536).
10 P r a w a , p r z y w i l e j e , n r 365 s. 454—457 (Stat. z 9 X II 1532); por.: J. K a m i ń s k i : dz. c., s. 77 (Stat. z 1703).
11 J. K a m i ń s k i : dz. c„ s. 21 (Stat. 1583); por. Ł. Charewiczowa:
dz. c., s. 169 (Stat. 1580).
12 P r a w a , p r z y w i l e j e , n r 476 s. 570—572 (25 III 1552); n r 453 s. 533—
537 (4 IV 1548); A k t a c e c h ó w w il e ń s k ic h , n r 48 s. 54—59 (12 IV 1560);
n r 95 s. 116—120 (12 IV 1596); n r 92 s. 109—115 (1 V 1595); n r 273 s. 261—265 (8 X 1663); J. K a m i ń s k i : Z p r z e s z ł o ś c i cechu k r a w i e c k i e g o w Lu b lin ie. Lublin 1933, s. 21, 56; Tenże: Z p r z e s z ł o ś c i r z e m io s ła p i e k a r s k i e g o w L u blin ie. Lublin 1932, s. 22 n.; Tenże: Z p r z e s z ł o ś c i c e c h ó w lu b e lsk ic h , s. 19; K. B ą k o w s k i : dz. c., s. 37; K. A r ł a m o w s k i :
św iata bez S ak ram en tó w św. Cechy przem ysk ie np. zobow iązy w ały jednego z m łodszych m istrzów do odw iedzania chorych, z ak rzątan ia się około zaspokojenia jego potrzeb relig ijn y ch, a w w y p ad k u sprow adzenia kap łan a, tow arzyszenia m u z za palonym i św iecam i w drodze do chorego. W w y p ad k u śm ierci członka cechu, lu b z jego rodziny, cech do starczał w szystkich akcesoriów pogrzebow ych, zam aw iał uro czy ste Msze św. ża łobne w raz z w igiliam i i pogrzebom chrześcijańskim , w k tó ry m obow iązkow o b ra li u d ział w szyscy członkow ie cechu i ich rodziny. Z nane są w ypadki, g rzebania zm arły ch członków w podziem iach k ap licy cechow ej 13. Celem u trz y m an ia pam ię ci o zm arły ch członkach cechu prow adzono specjalną księgę p.t. „R egestr zad uszn y ” , lub też ,,R e g e stru m d efu n c to ru m in
fra te rn ita te ” u . P am ięci z m arły ch były pośw ięcone przede
w szystkim Msze k w a rta ln e tzw. suchedniow e, o k tó ry ch w zm ian k u ją bardzo często s ta tu ty cechowe. „Na każde su che- dnie — głosi s ta tu t in tro lig ato ró w k rako w sk ich z 1627 r. — czterykro ć do ro k u m ają się... b rac ia staw ić w szyscy z m ałżon kam i sw ym i i z tow arzyszam i na żałomszę.. prosić P a n a Boga za dusz zm arły ch b rac i” 15.
G. Le B ras zauw ażył słusznie, że w iele nad użyć w dziedzinie relig ijn ej działalności stow arzyszeń kościelnych płynęło z ich „ducha p a rty k u la ry z m u ” . „B ractw a, a w naszym w y pad k u i cechy, tw o rzy ły w granicach leg alnej p arafii, p arafię o ch a ra k te rz e um o w ny m ze swoim o rato riu m — kaplicą, ołtarzem , duchow ieństw em , sp ecjaln y m k u lte m i w łasn y m b e n e ficju m ” 16. W życiu relig ijn y m polskich cechów k aplice (oratoria) w łasne, fund ow an e przez nie p rzy kościołach kolegiackich, k lasz to r n ych czy p a ra fia ln y ch nie b y ły rzadkością. P rzykładow o m oż na w spom nieć, że cechy gdańskie posiadały poszczególne k a plice przy kościele N ajśw . M .P.: c h iru rd zy — św. K ośm y i D am iana, k ram a rz e — św. K atarzy n y , piw ow arzy — św. Mi kołaja, rzeźnicy — św. J u d y i Tadeusza, k a le tn ic y — św. M ał 3U9
13 S. S o k ó ł : H isto ria g d a ń s k i e g o cec h u c h i r u r g ó w 1454—1820. Wro
cław—W arszawa 1957, s. 157; F. L o t , R. F a w t i e r: dz. c., s. 395. 14 K. A r ł a m o w s k i : dz. c., s. 231; Ł. C h a r e w i e ż o w a : dz. c., s. 16; A. C h m i e l : dz. c., s. 216 n. 15 Por. K. B ą k o w s k i : dz. c., s. 36; por. A. C h m i e l : dz. c., s. 215; K. A r ł a m o w s k i : dz. c,, s. 227; Ł. C h a r e w i с z o w a: dz. c., s. 16; J. K u l i s z e r : dz. c., t. 1, s. 200; J. K a m i ń s k i : Z p r z e s z ł o ś c i cechu k r a w ie c k i e g o , s. 21, 56. 16 G. Le B r a s : L e s confrérie s, s. 352; F. L o t , R. F a w t i e r : dz. с., s. 291; por. J. K u l i s z e r : dz. c., t. 1 s. 200.
