Litwa i Polska w odległej i bliskiej przeszłości

(1)

(2)

Litwa i Polska

w odległej i bliskiej

przeszłości

(3)

.

(4)

Litwa i Polska

w odległej i bliskiej przeszłości

POD REDAKCJĄ ANNY ŁYSIAK-ŁĄTKOWSKIEJ I ZBIGNIEWA OPACKIEGO

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU GDAŃSKIEGO GDAŃSK 2018

(5)

Recenzja

Prof. dr hab. Wies³aw Caban

Redakcja wydawnicza Magdalena Czarnecka

Projekt ok³adki i stron tytu³owych Jakub Kozak

Na ok³adce zdjêcie koœcio³a œw. Kazimierza w Wilnie, fot. Bo¿ena Kisiel

Sk³ad i ³amanie Urszula Jêdryczka

Publikacja sfinansowana z dzia³alnoœci statutowej Wydzia³u Historycznego Uniwersytetu Gdañskiego

ISBN 978-83-7865-708-8

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl

Ksiêgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

(6)

Spis treœci

Wstêp . . . 7 Wyst¹pienie Bo¿eny Kisiel – Prezes Pomorskiego Oddzia³u Towarzystwa

Mi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej . . . . 15 Arkadiusz M. Stasiak

Innoœæ Litwina. Odmiennoœci w Rzeczypospolitej na podstawie polskich

dzienników z okresu wojen moskiewskich Stefana Batorego . . . . 17 Gabriela Majewska

Wielka wojna pó³nocna na Litwie w relacjach szwedzkich oficerów . . . . 33 Anna £ysiak-£¹tkowska

Kadra naukowo-dydaktyczna Imperatorskiego Uniwersytetu Wileñskiego

w dobie rz¹dów cara Aleksandra I . . . 50 Siarhiej Tokæ

Szlachta w systemie lokalnej administracji publicznej guberni bia³oruskich

w pierwszej po³owie XIX wieku (na przyk³adzie guberni grodzieñskiej) . . . . . 72 Beata Kalêba

Eglë – jedna z pierwszych litewskich poetek . . . . 98 Iwona Sakowicz

Podró¿nicy brytyjscy a Wilno w XIX wieku . . . 108 Iwona Janicka

Wileñski epizod pomnika Micha³a Miko³ajewicza Murawjowa „Wieszatiela”

(1898–1915) . . . 133 Micha³ Sempo³owicz

W krêgu szkolnictwa wileñskiego – Gimnazjum Sióstr Nazaretanek . . . 153 Zbigniew Opacki

Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie oœrodkiem kszta³cenia inteligencji

na pó³nocno-wschodnich obszarach II Rzeczypospolitej . . . 167 Algis Kasperavièius

Miêdzy Kownem, Wilnem i Moskw¹. ¯ydzi litewscy i antysemityzm

w latach 30. XX wieku . . . 187

(7)

Piotr Koprowski

„Rodzinna Europa” jako klucz do biografii Czes³awa Mi³osza . . . 212 Dorota Jaworska

Procesy konstruowania to¿samoœci na pograniczu kultur w wypowiedziach

cz³onków spo³ecznoœci polskich szkó³ na Litwie . . . 219

6 Spis treœci

(8)

Wstêp

U

niwersytet i jego jednostki organizacyjne funkcjonuj¹ w okreœlonej przestrzeni spo³ecznej. Dzia³alnoœæ naukowa i dydaktyczna jest kierowana nie tylko do studentów i œrodowiska naukowego, lecz równie¿ do otoczenia spo³ecznego. St¹d te¿ niezwykle wa¿ny aspekt relacji miêdzy nim a uczelni¹ stanowi ws³uchiwanie siê w jego oczekiwania i odpowiadanie w ró¿norodnej for- mie na jego zapotrzebowanie.

Spo³eczeñstwo Gdañska i okolic odczu³o w znacznym stopniu przesuniêcie granic Rzeczypospolitej, które nast¹pi³o w konsekwencji II wojny œwiatowej.

W wyniku tej zmiany ludnoœæ polska zamieszkuj¹ca dawne województwa wschodnie zosta³a translokowana do „nowej” ojczyzny, co wi¹za³o siê z porzu- ceniem czy przymusowym ekspatriowaniem z zamieszkiwanych, czêsto od wieków, siedzib, wsi, miast i miasteczek. Te utracone ma³e ojczyzny sta³y siê czêœci¹ pañstw narodowych: Litwy, Bia³orusi i Ukrainy. Jednoczeœnie dotychczasowi mieszkañcy Gdañska i okolic zmuszeni zostali do przemieszczenia siê na ziemie le¿¹ce na zachód od Odry i Nysy £u¿yckiej.

Budowanie to¿samoœci spo³eczno-kulturowej w nowym miejscu osiedlenia wi¹za³o siê z adaptacj¹ do odmiennych i nieznanych warunków cywilizacyj- nych oraz geograficzno-topograficznych. W pamiêci przesiedlonych pozosta³ jednak¿e utrwalony obraz „by³ej” ma³ej ojczyzny, mniej czy bardziej skutecznie przekazywany kolejnej generacji, urodzonej ju¿ w nowej ojczyŸnie. Uwarunko- wania geopolityczne przez kilka dziesiêcioleci utrudnia³y lub wrêcz uniemo¿li- wia³y publiczne okazywanie zainteresowania utracon¹ „za Bugiem” ma³¹ ojczyzn¹. Po prze³omowej „jesieni ludów” sta³y siê mo¿liwe nie tylko wyjazdy i odwiedziny dawnych, przedwojennych krain dzieciñstwa, ale równie¿ „odblo- kowywanie” pamiêci i jej pe³niejsze przywracanie.

Jedn¹ z form tego zjawiska jest równie¿ udzia³ w organizowanych na uczelni sympozjach i konferencjach historycznych, których tematem czêsto staje siê mi- niony œwiat dawnych ojczyzn w ogl¹dzie naukowym. Temu te¿ s³u¿y³a konferencja zorganizowana przez Wydzia³ Historyczny Uniwersytetu Gdañskiego przy wspó³pracy Pomorskiego Oddzia³u Towarzystwa Mi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej. Jej zakres chronologiczny obejmowa³ czas od panowania w Rzeczypospolitej króla Stefana Batorego po wspó³czesnoœæ polskiej spo³ecz-

(9)

noœci na Litwie. Zakres problemowy publikowanych tekstów oddaje zainteresowania badawcze ich autorów pochodz¹cych z ró¿nych oœrodków krajowych oraz z zagranicy.

Tom otwiera praca Arkadiusza Stasiaka pt. Innoœæ Litwina. Odmiennoœci w Rzeczypospolitej na podstawie polskich dzienników z okresu wojen moskiew- skich Stefana Batorego poœwiêcony obrazowi Litwina w polskich dziennikach z drugiej po³owy XVI w. W oparciu o Diariusz oblê¿enia i zdobycia Wieli¿a, Wiel- kich £uk i Zawo³ocia £ukasza Dzia³yñskiego, Dziennik Jana Zborowskiego, Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków Jana Piotrowskiego, Diariusz oblê¿enia Pskowa autor rekonstruuje polskie wyobra¿enia o Litwinach z czasów wojen moskiewskich Stefana Batorego. Wed³ug A. Stasiaka s¹ one cenne i interesuj¹ce, gdy¿ pisz¹ce je osoby przebywa³y na zamieszkanym przez Litwinów (mieszkañców Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, przedstawicieli stanu szlachec- kiego) terytorium i mia³y mo¿liwoœæ zarówno ich bezpoœredniego poznania, jak i zawierania z nimi kontaktów. Prezentowane Ÿród³a ukazuj¹ odrêbnoœæ teryto- rialn¹ i polityczn¹ Litwinów, a tak¿e ich innoœæ etniczn¹ i kulturow¹. Widoczna œwiadomoœæ tych ró¿nic pozwala w analizowanych dziennikach dostrzec obraz Litwina jako „innego”. W tym kontekœcie wizerunek Litwinów nasycony zosta³ negatywnym zabarwieniem. Wed³ug autorów diariuszy i dzienników s¹ oni pe³ni pychy, opieszali w walce i udzielaniu pomocy sojusznikom, podejrzewa siê ich o sk³onnoœæ do buntu, a nawet zdrady. Z tych powodów wrêcz trudno im zaufaæ. Taki wizerunek pozwala³ na podstawie odwo³ania zarówno do ró¿nic, jak i podobieñstw „innego” kszta³towaæ w³asny obraz i to¿samoœæ narodu polskiego.

Problematykê identyfikacji i to¿samoœci Litwinów oraz Polaków mieszkaj¹- cych na Litwie porusza Dorota Jaworska w pracy Procesy konstruowania to¿sa- moœci na pograniczu kultur w wypowiedziach cz³onków spo³ecznoœci polskich szkó³ na Litwie. Autorka odnosi siê do powsta³ych i funkcjonuj¹cych na przes- trzeni stuleci wspólnej historii stereotypów, nawi¹zuje do zjawisk i procesów kszta³tuj¹cych poczucie to¿samoœci oraz przedstawia stan szkolnictwa polskiego na Litwie w czasach wspó³czesnych. Nawi¹zuj¹c do podstaw prawnych stwarzaj¹cych obywatelom przynale¿¹cym do wspólnot narodowych prawo do pielêgnowania swojego jêzyka, kultury i zwyczajów, jednoczeœnie zwraca uwa- gê na trudnoœci w realizacji tych postulatów i celów, takie jak: koniecznoœæ zda- wania egzaminów z jêzyka litewskiego, ograniczenia dotycz¹ce wydawania podrêczników w jêzyku polskim czy znoszenie mo¿liwoœci pos³ugiwania siê nim w wielu sferach ¿ycia. Charakteryzuje rolê i znaczenie Stowarzyszenia Na- uczycieli Szkó³ Polskich na Litwie „Macierz Szkolna” oraz Stowarzyszenia Wspólnota Polska. Autorka przeprowadzi³a wœród Polaków mieszkaj¹cych na Litwie badanie na temat poczucia oraz œwiadomoœci to¿samoœci i przynale¿no- œci narodowej. Instrumentem badawczym by³a metoda biograficznego wywiadu

8 Wstêp

(10)

narracyjnego w ujêciu Fritza Schützego, która pos³u¿y³a jako narzêdzie zbiera- nia materia³u oraz sposobu jego analizy opartego na spójnych za³o¿eniach teore- tycznych. Na podstawie wyników badañ D. Jaworska wyodrêbni³a i przeprowadzi³a analizê kategorii wspólnych ró¿nym grupom, uk³adaj¹cych siê w od- mienne wzory polskoœci.

Gabriela Majewska w artykule Wielka wojna pó³nocna na Litwie w relacjach szwedzkich oficerów opisuje pobyt szwedzkiego wojska na Litwie w czasie wiel- kiej wojny pó³nocnej. Przebieg kampanii wojennej Karola XII, która mia³a miejsce jesieni¹ 1701 r. i zim¹ 1702, a nastêpnie w 1706 r. i 1708, przedstawiony zosta³ w oparciu o dzienniki, relacje i listy karoliñskich oficerów. Jak wskazuje autorka, charakteryzuje je lakoniczny, kronikarski zapis wydarzeñ militarnych, zawieraj¹ one tak¿e informacje o warunkach przemarszu i pobytu armii Karola XII na ziemiach polskich, o stanie dróg, warunkach zakwaterowania i zaopatrzenia, rzadziej pojawiaj¹ siê w nich opinie na temat polskich oddzia³ów walcz¹cych ze Szwedami i ich dowódców. Gabriela Majewska ukaza³a tragiczne w skutkach konsekwencje wojny, które dotknê³y Litwê i jej mieszkañców: wyniszczenie i z³upienie kraju oraz kontrybucje. Dla szwedzkich oficerów dzia³ania wojenne by³y natomiast Ÿród³em zysków. Poza awansem przynosi³y korzyœci w postaci zdobyczy szacowanych na tysi¹ce talarów w monecie i wielu cennych przed- miotów. £atwe zwyciêstwa odnoszone przez Szwedów utwierdzi³y ich w prze- konaniu o ma³ej wartoœci bojowej polskich oddzia³ów i sprzyja³y utrwaleniu siê lekcewa¿¹cego, przechodz¹cego w pogardê stosunku do przeciwnika.

O obcokrajowcach, choæ w innym kontekœcie, pisze Iwona Sakowicz w pracy Podró¿nicy brytyjscy a Wilno w XIX wieku. W oparciu o przewodniki, prasê i rela- cje podró¿nych autorka przedstawi³a brytyjsk¹ wiedzê na temat Litwy i Wilna w XIX w. Zaznaczy³a, ¿e tereny te znajdowa³y siê poza powszechnymi szlakami podró¿niczymi i mimo rozwoju po³¹czeñ kolejowych nie cieszy³y siê popular- noœci¹ wœród Brytyjczyków. Ponadto I. Sakowicz scharakteryzowa³a najbardziej znan¹ w dziewiêtnastowiecznej Wielkiej Brytanii seriê przewodników turys- tycznych, której publikowanie rozpocz¹³ w 1836 r. John Murray nale¿¹cy do dy- nastii wydawców pracuj¹cych z takimi gwiazdami literatury, jak: Jane Austen, Walter Scott, George Byron, Charles Darwin oraz Arthur Conan Doyle. Autorka omówi³a ró¿ne wydania tych przewodników pochodz¹ce z XIX w., ukazuj¹c, jak w ich kolejnych edycjach zmienia³ siê zakres wiedzy na temat Wilna. Pocz¹tko- we informacje o budowlach poszerzano o rys historyczny miasta oraz o wiadomoœ- ci na temat struktury tamtejszych mieszkañców, zró¿nicowania religijnego, a tak¿e uzupe³niano o opis kolejnych obiektów i praktyczne wskazówki dla turystów dotycz¹ce m.in. noclegów. Nie brakowa³o przy tym b³êdów, nieœci- s³oœci i ró¿nych nieprecyzyjnych danych. Inn¹ seriê przewodników publikowa³ ksiêgarz Karl Baedeker. By³y one t³umaczone na jêzyk angielski. W 1914 r. w Lip-

Wstêp 9

(11)

sku wydano Russia, with Teheran, Port Arthur, and Peking; handbook for travel- lers stanowi¹c¹ przek³ad niemieckiego orygina³u z 1912 r. By³ to ca³kowicie no- woczesny przewodnik zawieraj¹cy zarówno opisy interesuj¹cych obiektów, jak i praktyczne informacje turystyczne. Wilno ju¿ we wstêpie wspomniane zosta³o jako „stara stolica Litwy, czaruj¹co po³o¿one” miasto, które „zawiera wiele osob- liwych starych budowli”. Iwona Sakowicz przedstawi³a tak¿e prasê brytyjsk¹ z XIX w., w której pojawia³y siê nawi¹zania do tego miejsca. Odnios³a siê dodatkowo do relacji Brytyjczyków przebywaj¹cych na Litwie i w jej dawnej stolicy.

Podkreœli³a, ¿e pojawiaj¹ce siê w ich wspomnieniach wzmianki i informacje zwi¹zane by³y z okresem wojen napoleoñskich, powstaniem styczniowym oraz nastêpuj¹cymi po nim represjami. To g³ównie te wydarzenia powodowa³y wzrost zainteresowania Litw¹, a szczególnie jej stolic¹, które nastêpnie zanik- nê³o po zakoñczeniu powstania styczniowego. Od tej pory rzadko wracano do problematyki Wilna jako miejsca represji Micha³a Murawjowa w przeciwieñ- stwie do ci¹gle ¿ywej pamiêci okresu wojen napoleoñskich. Miasto to kojarzone by³o przede wszystkim ze stosunkowo niedawn¹ epopej¹ napoleoñsk¹. Opusz- czenie armii przez francuskiego cesarza w³aœnie w Wilnie upamiêtnia³o to miejsce w oczach Brytyjczyków, a pokonanie Napoleona Bonapartego sta³o siê najwa¿niejszym faktem w historii dziewiêtnastowiecznej Wielkiej Brytanii. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e ¿aden wróg nigdy nie by³ tak podziwiany w tym kraju jak on.

Powstanie styczniowe, które mia³o miejsce w latach 1863–1864, oraz repre- sje po jego upadku s¹ drugim skojarzeniem wystêpuj¹cym w relacjach podró¿ni- czych oraz w prasie. Ten zryw narodowy oraz interwencja dyplomatyczna mocarstw wywo³a³y reakcjê w pismach brytyjskich, a niespotykana „eksplozja sprawy polskiej” by³a przyczyn¹ wrêcz wysypu artyku³ów. Pojawia³a siê w nich stosunkowo ³atwa do powtórzenia nazwa miasta historii represji (pisana Wilna), utrwalaj¹c tym samym nieco jego nierzeczywisty charakter. Dla licznych odbior- ców ³¹czenie Wilna z okresem przeœladowañ popowstaniowych by³o nik³e i prawdopodobnie wiêkszoœæ czytaj¹cych ówczesne publikacje pasowe i po- dró¿nicze w ogóle tej zale¿noœci nie rejestrowa³a.

Jak zaznaczy³a I. Sakowicz, Wilno w XIX w. by³o dla Brytyjczyków jedynie prowincjonalnym miastem w Rosji. Jeœli kojarzono jego nazwê, to bardziej z wojnami napoleoñskimi ni¿ ze spraw¹ polsk¹. Wiadomoœci pochodz¹ce z nie- licznych wzmianek zamieszczanych w prasie i nie zawsze wiarygodnych prze- wodnikach nie sk³ania³y jad¹cych do Rosji Brytyjczyków do zatrzymywania siê w mieœcie nad Wili¹. Dla podró¿nych brytyjskich Wilno pozosta³o przede wszystkim tylko przystankiem na drodze do Petersburga. Zatrzymywali siê tam na posi³ek albo ewentualnie na jedn¹ noc, aby odpocz¹æ w trakcie d³ugiej podró¿y poci¹giem. W mieœcie nie by³o wystarczaj¹cych atrakcji – ani obiektów archi- tektury, ani dzie³ sztuki na poziomie europejskim. Nie mia³o zatem ono szans

10 Wstêp

(12)

oczarowaæ swoj¹ urod¹ turystów brytyjskich. Podkreœlano co prawda ³adne i urokliwe po³o¿enie Wilna na wzgórzach, ale jego uroda nie by³a widoczna z dworca.

Analiza przewodników, prasy i relacji podró¿nych pokazuje, ¿e wiedza Bry- tyjczyków o ziemiach polskich w XIX w. by³a bardzo skromna, wielu z nich s¹dzi³o, ¿e zajmuj¹ je g³ównie „niedŸwiedzie i wilki”, a mieszkaj¹cy tu ludzie

¿ywi¹ siê „korzonkami” (roots) lub g³oduj¹. Informacje na temat Rosji by³y rów- nie nik³e. Rosn¹ca w Wielkiej Brytanii w po³owie XIX w. rusofobia dodatkowo nie przyczynia³a siê do zainteresowania t¹ czêœci¹ Europy, tym bardziej Litw¹ i prowincjonalnym Wilnem. Na mapie europejskich szlaków tereny te pozosta- wa³y terra incognita.

Problematyce œrodowiska uczonych wileñskich w dobie Imperatorskiego Uniwersytetu zosta³a poœwiêcona praca autorstwa Anny £ysiak-£¹tkowskiej Kadra naukowo-dydaktyczna Imperatorskiego Uniwersytetu Wileñskiego w dobie rz¹dów cara Aleksandra I. Autorka przedstawi³a prawne regulacje, na mocy któ- rych przekszta³cono Szko³ê G³ówn¹ Litewsk¹ w Imperatorski Uniwersytet, a tak¿e opisa³a warunki zatrudniania, materialne podstawy bytu kadry naukowo- -dydaktycznej oraz jej zaanga¿owanie na rzecz uczelni. Ponadto wskaza³a czyn- niki wp³ywaj¹ce na podjêcie decyzji o przyjêciu stanowiska na uniwersytecie wileñskim i zró¿nicowania dotycz¹ce grupy uczonych, miêdzy którymi pojawia³y siê odmiennoœci pokoleniowe, uwarunkowane dodatkowo pochodzeniem i sytuacj¹ ¿yciow¹. Przedstawi³a tak¿e stosunek profesorów, cara Aleksandra oraz Napoleona Bonapartego do polskiej kwestii narodowej. Przytoczy³a opinie o uczonych wileñskich, a tak¿e zaprezentowa³a ich zaanga¿owanie na rzecz tam- tejszej szko³y wy¿szej, która w okresie Imperatorskiego Uniwersytetu Wileñ- skiego by³a miejscem krzewienia polskoœci przy jednoczesnym nawi¹zywaniu kontaktów z europejskim œrodowiskiem profesorskim i miêdzynarodowej wy- mianie naukowej.

Kontynuacjê tematyki wileñskiego oœrodka akademickiego stanowi analiza autorstwa Zbigniewa Opackiego zatytu³owana Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie oœrodkiem kszta³cenia inteligencji na pó³nocno-wschodnich obszarach II Rzeczypospolitej. Odnosi siê ona do okresu odzyskania niepodleg³oœci przez Polskê w 1918 r. i nowych warunków politycznych oraz geograficznych, w jakich realizowane by³o zamierzenie odbudowy wileñskiego uniwersytetu. Wœród po- stulatów zwi¹zanych z restauracj¹ uczelni pojawia³y siê g³osy, których wyrazi- cielem by³ dr Stanis³aw Koœcia³kowski, o uwzglêdnienie specyfiki wielonarodo- wej spo³ecznoœci ziem by³ego Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego. Nie do koñca odpowiada³o to zwolennikom nurtu narodowo-polskiego, czemu da³ wyraz pierwszy rektor odrodzonej uczelni, prof. Micha³ Siedlecki. Uniwersytet Stefa- na Batorego zosta³ powo³any na mocy ustawy o szko³ach akademickich przyjêtej w sierpniu 1920 r. W artykule Z. Opackiego zosta³a przedstawiona struktura

Wstêp 11

(13)

uczelni, organizacja studiów, a tak¿e kierunki, wœród których istotn¹ rolê odgrywa³o rolnictwo, mniejsz¹ zaœ dyscypliny architektoniczno-in¿ynieryjne. W pracy scharakteryzowano dodatkowo strukturê kadry naukowej, jej liczebnoœæ oraz ukazano obraz studentów. Autor poruszy³ zagadnienie zwi¹zane z kwesti¹ ¿y- dowsk¹, narastaniem nastrojów antysemickich, których konsekwencj¹ w uczelni wileñskiej by³o zjawisko getta ³awkowego. Przedstawiono tak¿e rolê, jak¹ Uniwersytet Stefana Batorego odgrywa³ w zakresie kulturowym w dwudziesto- leciu miêdzywojennym, oraz zaprezentowano jego znanych absolwentów.

O szkolnictwie na poziomie œrednim pisze Micha³ Sempo³owicz w czêœci za- tytu³owanej W krêgu szkolnictwa wileñskiego – Gimnazjum Sióstr Nazaretanek.

Autor przedstawia powstanie i zasady funkcjonowania wileñskiego gimnazjum Zgromadzenia Sióstr Najœwiêtszej Rodziny z Nazaretu, utworzonego jako szko³a tkacka, w rzeczywistoœci bêd¹cego seminarium kszta³c¹cym przysz³e nauczy- cielki. Podczas I wojny œwiatowej i w latach póŸniejszych powiêkszy³o siê ono o kolejne szko³y – gimnazja, progimnazja, a tak¿e szko³ê powszechn¹ i liceum.

Rozwa¿ania M. Sempo³owicza zosta³y wzbogacone wspomnieniami Ireny Trockiej- -Klechniowskiej, jednej z uczennic i wychowanek sióstr nazaretanek.

Postaci Ludwiki Malinowskiej (Liudviki Malinauskaitë-Ðliûpienë), litewskiej pisarki tworz¹cej te¿ pod pseudonimem Eglë, poœwiêcony zosta³ tekst Beaty Ka- lêby Eglë – jedna z pierwszych litewskich poetek. Autorka na kanwie biografii wspomianej artystki s³owa ukazuje jej spuœciznê poetyck¹. Zaznacza, ¿e pochodzi³a ona z polskojêzycznej rodziny, a po stracie rodziców wraz z rodzeñstwem przenios³a siê do Mitawy, gdzie zetknê³a siê z litewskimi dzia³aczmi na rzecz odrodzenia narodowego. W tym okresie zwi¹za³a siê z pierwszym czasopismem litewskiego odrodzenia narodowego – „Auszr¹”, na ³amach której ukaza³o siê po litewsku kilka jej utworów. Beata Kalêba charakteryzuje w¹tki, do których L. Malinowska nawi¹zywa³a w swojej twórczoœci, m.in. motywy przedchrzeœci- jañskich dziejów litewskich, sfunkcjonalizowany symbolicznie obraz œwitu oraz tematy zwi¹zane z litewskim odrodzeniem narodowym. Autorka artyku³u odwo³uje siê tak¿e do lat spêdzonych przez poetkê wraz z mê¿em Janem Szlupa- sem (JonasemÐliûpasem), jednym z najwa¿niejszych dzia³aczy litewskiego odrodzenia narodowego, na emigracji w USA. Zwraca uwagê na historyczno- literack¹ perspektywê badañ oraz przenikanie siê literackich zwi¹zków polsko- -litewskich w twórczoœci Eglë.

Do tradycji i korzeni kulturowych oraz literackich nawi¹zuje Piotr Koprowski w artykule »Rodzinna Europa« jako klucz do biografii Czes³awa Mi³osza. Autor prezentuje zwi¹zki wspomnianego poety z Wileñszczyzn¹. Odwo³uje siê do odczuwanej przez noblistê œwiadomoœci wielokulturowoœci, historycznoœci, rozumienia przestrzeni geograficznej, poczucia ³¹cznoœci z przodkami i tradycj¹ ro- dzinn¹, a tak¿e do odczuwanej obcoœci, innoœci, nietutejszoœci.

12 Wstêp

(14)

O postawionym w Wilnie pomniku M. Murawjowa, os³awionego „Wieszatiela”, pisze Iwona Janicka w pracy Wileñski epizod pomnika Micha³a Miko³ajewicza Murawjowa „Wieszatiela” (1888–1915). Autorka przedstawia okolicznoœci i ini- cjatywy podejmowane na rzecz powstania i postawienia monumentu, zwracaj¹c przy tym uwagê na polskie i rosyjskie opinie dotycz¹ce postaci M. Murawjowa w zwi¹zku z podejmowanymi dzia³aniami na rzecz uczczenia jego pamiêci.

Opisuje takie przedsiêwziêcia jak powo³anie komitetu, zbieranie funduszy, pro- pagowanie w prasie pomys³u pomnika, wybór projektu i miejsca, w którym mia³ on zostaæ wzniesiony. Przedstawia tak¿e incydenty zwi¹zane ze zbli¿aj¹cym siê momentem jego ods³oniêcia i samo to uroczyste wydarzenie. Pomnik postawio- no w 1898 r., a w 1915 zosta³ on ju¿ zdemontowany, co autorka okreœla jako dziejow¹ sprawiedliwoœæ.

Udzia³ szlachty polskiej w samorz¹dzie guberni zachodnich Cesarstwa Rosyj- skiego to temat rozwa¿añ Siarhieja Tokcia w artykule Szlachta w systemie lokal- nego zarz¹du pañstwowego guberni bia³oruskich w pierwszej po³owie XIX stulecia (na przyk³adzie guberni grodzieñskiej). Autor prezentuje dzia³ania podejmowa- ne przez aparat administracyjny pañstwa maj¹ce na celu ograniczenie liczby szlachty posiadaj¹cej bierne i czynne prawa wyborcze, a tak¿e ukazuje sposoby eliminowania niepo¿¹danych z punktu widzenia w³adz kandydatów na stanowiska funkcyjne. Zaprezentowana problematyka jest cenna i interesuj¹ca ze wzglêdu na fakt, ¿e w przeciwieñstwie do guberni ukraiñskich, gdzie po czêœci tego typu analizy by³y przeprowadzane przez Daniela Beauvois, to dla guberni bia³oruskich podejmowano niewiele badañ w tym zakresie.

Algis Kasperavicius w czêœci Miêdzy Kownem, Wilnem i Moskw¹. ¯ydzi litewscy i antysemityzm w latach trzydziestych XX wieku przedstawi³ t³o historyczne dotycz¹ce po³o¿enia i sytuacji ¯ydów na Litwie od czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów do okresu II wojny œwiatowej. Odwo³uj¹c siê do sytuacji tej mniejszoœci narodowej, ukaza³ kszta³towanie siê nastrojów antysemickich i ich przejawy takie jak ograniczanie roli ¯ydów w gospodarce czy zamieszczane na

³amach prasy litewskiej krytyczne artyku³y odnosz¹ce siê do stereotypowego wyobra¿enia o Semitach i ich cechach. Autor nawi¹za³ do dyskusji dotycz¹cych wydanej na pocz¹tku 2016 r. ksi¹¿ki autorstwa Rûty Vanagaitë pt. »Mûsiðkiai«

o zag³adzie litewskich ¯ydów w latach 1941–1944 i odpowiedzialnoœci Litwinów za tê zbrodniê.

Wszystkie teksty zamieszczone w tomie ukazuj¹ bogactwo, a tak¿e ró¿no- rodnoœæ poruszanej tematyki. Wskazuj¹ dodatkowo na nowe obszary badawcze relacji i kontaktów polsko-litewskich w perspektywie historycznej.

Anna £ysiak-£¹tkowska Zbigniew Opacki

Wstêp 13

(15)

.

(16)

Wyst¹pienie Bo¿eny Kisiel –

Prezes Pomorskiego Oddzia³u Towarzystwa Mi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej

Szanowni Pañstwo!

W 2016 roku zosta³a zorganizowana konferencja „Polska–Litwa przenikanie kultur”. Szczególne s³owa podziêkowania za wsparcie i pomoc w jej przygoto- waniu chcia³abym skierowaæ do Pana Dziekana – Profesora Wies³awa D³ugokêc- kiego, Pana Profesora Zbigniewa Opackiego i Pani Doktor Anny £ysiak-£¹tkowskiej.

To dziêki Pañstwu, a tak¿e dziêki wspó³pracy Towarzystwa Mi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej z Wydzia³em Historycznym Uniwersytetu Gdañskiego to spot- kanie mog³o siê odbyæ i przynieœæ piêkne owoce w postaci niniejszej publikacji.

Konferencja nie mia³aby najmniejszego sensu, gdyby nie wspaniali m³odzi ludzie, studenci Uniwersytetu Gdañskiego, którzy brali w niej czynny udzia³ i przyczynili siê tak¿e do jej zorganizowania. Chcia³abym szczególnie wyraziæ wdziêcznoœæ Pani Marcie Szaszkiewicz, Panu Jakubowi Suskiemu – studentom etnologii, Panu Adamowi Lubockiemu – prezesowi Naukowego Ko³a History- ków Uniwersytetu Gdañskiego, Pani Annie Siekierskiej, Panu Mateuszowi Szubie oraz Panu Robertowi Schwann. W imieniu w³asnym i naszego Towarzystwa kie- rujê s³owa podziêkowania tak¿e do wszystkich studentów, którzy z nami wspó³- pracowali. To dziêki nim, ich zaanga¿owaniu, pomocy zarówno organizacyjnej, jak i merytorycznej uda³o siê zorganizowaæ imprezy towarzysz¹ce konferencji – wieczór poezji polskiej i litewskiej oraz wystawê fotograficzn¹ „Wilno z lotu ptaka”.

Wspó³praca naszego stowarzyszenia z grup¹ studentów, tak¿e przy okazji innych wydarzeñ, staje siê doskona³ym przyk³adem procesu przenikania siê dwóch kultur – starszego i nowego pokolenia. Wiem, ¿e dla mnie i mojej generacji ta konfrontacja jest niezwykle wa¿na i wzbogacaj¹ca, i mam nadziejê, ¿e dla studentów równie¿.

Rozpiêtoœæ perspektywiczna konferencji „Polska–Litwa przenikanie kultur”

merytorycznie zawiera siê miêdzy sfer¹ historyczn¹, psychologiczn¹, filozo- ficzn¹ i socjologiczn¹. Mo¿e ona stanowiæ przyczynek do badañ naukowych

(17)

prowadzonych w tym zakresie, ale równie¿ stwarza szansê dla wielu Kresowian na zrozumienie siebie i œwiadome kszta³towanie poczucia w³asnej to¿samoœci.

Przenikanie siê kultur jest naszym indywidualnym doœwiadczeniem. W ka¿- dym z nas, mieszkañców dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej, mo¿na odnaleŸæ œlady innych kultur – polskiej, litewskiej, bia³oruskiej, rosyj- skiej, choæ nie zawsze do koñca o tym wiemy.

Czêsto naszej pamiêci o Kresach towarzyszy martyrologia. Wschodnie tereny Rzeczypospolitej to jednak nie tylko walka i cierpienie. To tak¿e bogata historia, tradycja, sztuka, jêzyk, czyli to wszystko, co sk³ada siê na swoiste dziedzictwo kresowe powsta³e w wyniku przenikania siê kultur i religii oraz wspó³istnienia przez wieki obok siebie przedstawicieli wielu narodów. Ta piêkna i bogata spu- œcizna jest równie¿ fragmentem naszej obecnej gdañskiej to¿samoœci. Myœlê, ¿e zorganizowana konferencja mo¿e byæ te¿ dla nas, gdañskich kresowian, inspi- racj¹ do refleksji, drog¹ do poszukiwania i zrozumienia siebie.

Ostatnio ukaza³ siê wydany przez Fundacjê Pomoc Polakom na Wschodzie album autorstwa Romualda Mieczkowskiego Œladami s³ów skrzydlatych. Pomni- ki pisarzy i poetów polskich na Litwie. Chcia³abym Pañstwu zacytowaæ fragment z wprowadzenia do tej publikacji: „Tu nie ma nadzwyczajnych bogactw natural- nych, nawet gleba nie jest tak ¿yzna jak gdzie indziej. Te braki wynagrodzi³ Stwórca krajobrazem, który mimo pó³nocnej aury zachwyca piêknem lasów, zapachem ³¹k, wynios³oœci¹ pagórków, ³agodnym biegiem rzek, spokojn¹ tafl¹ jezior, a nad tym wszystkim – niezwyk³¹ majestatycznoœci¹ nieba. Od wieków

¿yli pod nim razem Litwini, Polacy, ¯ydzi, Bia³orusini, Rosjanie, Tatarzy, Karai- mi. I nie tylko. Splot ich mowy, religii, kultury i tradycji wytworzy³ niepowta- rzalny potencja³ wra¿liwoœci w naturze ludzi, którzy znaleŸli sw¹ przystañ w Wilnie i na WileñszczyŸnie, na rozleg³ych przestrzeniach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, na obrze¿ach Rzeczpospolitej kilku narodów. Wzajemne powi¹za- nie losów, wspólne dzielenie doli i niedoli zapisa³y siê w dziejach historii i kultury tej Ziemi”¹. Myœlê, ¿e ten cytat mo¿na potraktowaæ jako motto konferencji i wprowadzenie do niniejszej publikacji.

Bo¿ena Kisiel, Prezes Pomorskiego Oddzia³u Towarzystwa Mi³oœników Wilna i Ziemi Wileñskiej

16 Bo¿ena Kisiel

1 R. Mieczkowski, E. Zió³kowska, Œladami s³ów skrzydlatych. Pomniki pisarzy i poetów polskich na Litwie, Warszawa 2015.

(18)

Arkadiusz M. Stasiak

Instytut Historii, Wydzia³ Historyczny, Katolicki Uniwersytet Lubelski

Innoœæ Litwina. Odmiennoœci w Rzeczypospolitej na podstawie polskich dzienników

z okresu wojen moskiewskich Stefana Batorego

W

niniejszym artykule zostanie dokonana analiza postrzegania Litwinów iprzez Polaków, a tak¿e procesu tworzenia siê to¿samoœci tych drugich, który mia³ miejsce na pocz¹tku lat 80. XVI w. Zagadnienie to jest niezwykle wa¿ne, poniewa¿ tylko w spotkaniu z „innymi” mo¿emy okreœliæ swoj¹ to¿samoœæ, w odmiennoœciach bowiem przegl¹damy siê jak w lustrze. Obca kultura i cywi- lizacja pozwala nam zidentyfikowaæ kulturê w³asn¹ i dostarcza narzêdzi do jej rozpoznawania, gdy¿ mechanizm ludzkiego postrzegania polega na zauwa¿aniu ró¿nic i podobieñstw. Opisane w niniejszej pracy postêpowanie Polaków wobec Litwinów w czasie wojen moskiewskich Stefana Batorego generuje zatem pytanie o postrzeganie odmiennoœci po dekadzie egzystencji we wspólnym pañstwie, Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przeprowadzona analiza nie traktuje o znanych z imienia i nazwiska dostojnikach Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, ale o archetypicznym Litwinie, odmiennym etnicznie i kulturowo od rdzennych Polaków.

Wspomnianej problematyce postrzegania Litwinów w Polsce koñca XVI w.

poœwiêcono niewiele prac naukowych. Autorem jednej z nich jest Stanis³aw Kot, który analizuj¹c panuj¹ce w szesnastowiecznej Europie przekonania na temat narodów, doszed³ do wniosku, ¿e cech¹ najczêœciej przypisywan¹ Litwi- nom sta³ siê upór¹. Niew¹tpliwie by³ to pogl¹d stosunkowo rozpowszechniony w wielu pañstwach i daj¹cy siê udowodniæ w ró¿nych przekazach historycznych, ale ju¿ pobie¿na analiza Ÿróde³ z koñca XVI stulecia nie potwierdza tej tezy. W sposób systematyczny polskie opinie na temat narodów i etosów przedstawi³a tak¿e Aleksandra Niewiara, która w swojej etnolingwistycznej pracy dokona³a analizy tego szerokiego zagadnienia w bardzo d³ugiej perspektywie

1 S. Kot, W³aœciwoœci narodów [w:] Polska z³otego wieku a Europa. Studia i szkice, Warszawa 1987, s. 790, 791.

(19)

badawczej, pocz¹wszy od XVI do XIX w.²Problem to¿samoœci porusza równie¿

Henryk Wisner, pisz¹c o ograniczonym wymiarze kategorii polskoœci i litewsko- œci w XVI stuleciu³.

Niniejsza analiza opiera siê na czterech tekstach bêd¹cych dziennikami spi- sywanymi podczas dwóch wojen moskiewskich Stefana Batorego, wielko³uckiej z roku 1580 i kampanii pskowskiej z lat 1581–1582. Wœród wspomnianych dokumentów Ÿród³owych chronologicznie pierwszy jest Diariusz oblê¿enia i zdo- bycia Wieli¿a, Wielkich £uk i Zawo³ocia autorstwa £ukasza Dzia³yñskiego, w któ- rym opisano wypadki wojenne, pocz¹wszy od 1 sierpnia do 25 listopada 1580 r. War- to wspomnieæ, ¿e autor owego dziennika pe³ni³ liczne funkcje polityczne: starosty brodnickiego i kowalewskiego oraz podczaszego nadwornego koronnego. Po edu- kacji odebranej w latach 1570–1572 w ewangelickiej szkole w Z³otoryi (Goldber- gu) przeszed³ na luteranizm, a w trakcie wyprawy wielko³uckiej w roku 1580 dowodzi³ przedni¹ stra¿¹ wojsk Jana Zamoyskiego⁴. Jego Diariusz mia³ dwie edycje, z których pierwsza (kompletna w przeciwieñstwie do fragmentaryczne- go drugiego wydania) cytowana jest w niniejszym artykule. Zosta³a ona opraco- wana przez Ignacego Polkowskiego, zamieszczona w tomie Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Diariusze, relacje, listy i akta z lat 1576–1586 i wydana w roku 1887 pod przywo³anym ju¿ tytu³em Diariusz oblê¿enia i zdobycia Wieli¿a, Wiel- kich £uk i Zawo³ocia od dnia 1 sierpnia do 25 listopada 1580⁵. Opis £. Dzia³yñ- skiego jako jedyny z wykorzystanych w poni¿szej pracy nosi œlady redakcji ju¿

po jego powstaniu.

Kolejnym przywo³ywanym Ÿród³em jest rozpoczynaj¹cy siê wpisem z 7 sierp- nia 1580 r. Dziennik Jana Zborowskiego, w którym tak¿e opisano wspomnian¹ ju¿ kampaniê wielko³uck¹. Zosta³ on wydany pod tytu³em Diariusz zdobycia zamków: Wieli¿a, Uœwiaty, Wielkich £uk, w liœcie Jana Zborowskiego kasztelana GnieŸnieñskiego do Piotra Zborowskiego wojewody krakowskiego, który nada³ mu wspomniany ju¿ I. Polkowski, dodatkowo odpowiadaj¹c za edycjê tekstu i jego opublikowanie w tomie Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Diariu- sze, relacje, listy i akta z lat 1576–1586⁶. Kasztelan gnieŸnieñski, J. Zborowski –

18 Arkadiusz M. Stasiak

2 A. Niewiara, Wyobra¿enia o narodach w pamiêtnikach i dziennikach z XVI–XIX wieku, Katowice 2000.

3 Polskoœæ i litewskoœæ u schy³ku XVI w. stanowi³y, w opinii H. Wisnera, zjawiska wyraŸnie zary- sowane jedynie w sferze stosunków politycznych. Zob. H. Wisner,Polskoœæ i litewskoœæ [w:] Kultura staropolska – kultura europejska. Prace ofiarowane Januszowi Tazbirowi w siedemdziesi¹ta rocznicê urodzin, Warszawa 1997, s. 83.

4 S. Bodniak, Dzia³yñski £ukasz [w:] Polski s³ownik biograficzny, t. 16, Kraków 1948, s. 89, 90.

5 Diariusz oblê¿enia i zdobycia Wieli¿a, Wielkich £uki Zawo³ocia od dnia 1 sierpnia do 25 listopada 1580[w:]Sprawy wojenne króla Stefana Batorego. Diariusze, relacje, listy i akta z lat 1576–1586, oprac. I. Polkowski, Kraków 1887, s. 203–273.

6 Diariusz zdobycia zamków: Wieli¿a, Uœwiaty, Wielkich £uk, w liœcie Jana Zborowskiego kasztelana GnieŸnieñskiego do Piotra Zborowskiego wojewody krakowskiego[w:]Sprawy wojenne króla Stefana Batorego…, s. 189–203.

(20)

jako syn Marcina Zborowskiego piastuj¹cego wczeœniej ten sam zaszczytny urz¹d – nale¿a³ do magnackiego rodu Zborowskich. Z historiografii wiadomo, ¿e by³ ewangelikiem (cz³onkiem zboru ewangelicko-luterañskiego), a w latach 1559–1561 odby³ edukacyjne podró¿e zagraniczne do Niemiec i do Francji⁷. Podczas wyprawy wielko³uckiej pe³ni³ urz¹d hetmana nadwornego koronnego (nominacja z roku 1572).

Trzeci dziennik powsta³ podczas kolejnej kampanii wojennej Batorego, tym razem tzw. wyprawy pskowskiej. Jego autorem jest ksi¹dz Jan Piotrowski, a praca nosi tytu³ Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków. Historiografia nie zna wielu szczegó³ów z ¿ycia autora. Wiadomo jednak, ¿e studiowa³ prawo w Padwie w latach 1567–1568. Prawdopodobnie kszta³ci³ siê tak¿e przez jakiœ czas na uni- wersytetach niemieckich, w tym w Ingolstadcie⁸. Po powrocie do Polski oko³o roku 1571 otrzyma³ stanowisko sekretarza w kancelarii królewskiej Zygmunta Augusta, które piastowa³ przez dwadzieœcia lat, podlegaj¹c ju¿ pod rz¹dy kolejnych polskich w³adców⁹. Sprawuj¹c ten urz¹d podczas wyprawy pod Psków, w trakcie oblê¿enia miasta i odwrotu wojsk Rzeczypospolitej, J. Piotrowski listow- nie informowa³ swojego protektora, marsza³ka wielkiego koronnego Andrzeja Opaliñskiego (przebywaj¹cego w kraju), o bie¿¹cych wydarzeniach. W ten spo- sób powsta³ zbiór 14 listów spisywanych od 9 kwietnia 1581 r. do 18 marca 1582 r.

Jest to relacja epistolograficzna, przypominaj¹ca schemat dziennika, a nie pa- miêtnika (relacji retrospektywnej)¹⁰, sk³adaj¹ca siê na analizowany Dziennik¹¹. Pe³ne wydanie listów J. Piotrowskiego z wyprawy pskowskiej zawdziêczamy Aleksandrowi Czuczyñskiemu, który dokona³ ich opracowania, dziêki czemu zosta³y one opublikowane w Krakowie w roku 1894.

Czwartym przywo³anym w poni¿szej analizie tekstem, w którym opisano wyprawy moskiewskie Batorego, jest zachowany w rêkopisie Diariusz oblê¿enia Pskowa. Próbê okreœlenia jego autorstwa podj¹³ Kazimierz Dopiera³a, pisz¹c:

„Znajduj¹ca siê w Kórniku wersja dziennika ks. J. Piotrowskiego, opisuj¹ca

Innoœæ Litwina. Odmiennoœci w Rzeczypospolitej na podstawie polskich dzienników... 19

7 M. Spórna,S³ownik najs³ynniejszych wodzów i dowódców polskich, Kraków 2006, s. 505.

8 Zob. A. Czuczyñski, Przedmowa [w:] J. Piotrowski, Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, oprac.A. Czuczyñski, Kraków1894, s. VIII;W. Dworzaczek, Piotrowski Jan h. Œwinka [w:]

Polski s³ownik biograficzny, t. 26, z. 110, Wroc³aw 1981, s. 474. Zdaniem W. Dworzaczaka edukacja w Ingolstadcie by³a wczeœniejsza od padewskiej.

9 Bibliografia literatury polskiej. Nowy Korbut, t. 3, Piœmiennictwo staropolskie, red. R. Pollak, Warszawa 1965, s. 108.

10 J. Urwanowicz, Ksi¹dz Jan Piotrowski pod Pskowem i tajemniczy wspó³autor jego relacji z kampa- nii 1581 r. [w:] Z dziejów Europy Œrodkowo-Wschodniej. Ksiêga Pami¹tkowa ofiarowana prof. dr hab.

W³adys³awowi A. Serczykowi w 60. rocznicê jego urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, A. Mirono- wicz, H. Parafinowicz, Bia³ystok 1995, s. 154. Por. A. Sajkowski, Z materia³ów do klasyfikacji i cha- rakterystyki pamiêtników staropolskich (1572–1772) [w:] tego¿, Nad staropolskimi pamiêtnikami, Poznañ 1964, s. 39.

11 Poza listami spod Pskowa znane jest tak¿e kilkadziesi¹t listów pisanych przez J. Piotrowskiego do A. Opaliñskiego przed jego wyruszeniem na wyprawê pskowsk¹.

(21)

wyprawê na Rosjê […], ró¿ni siê znacznie od publikowanej^”12. Widz¹c zatem w kórnickim rêkopisie wersjê wy¿ej opisanego Dziennika, przypisa³ go wspom- nianemu J. Piotrowskiemu. Dziewiêæ lat póŸniej z tez¹ t¹ nie zgodzi³ siê Jerzy Urwanowicz, sygnalizuj¹c polemikê ju¿ samym tytu³em swojego tekstu – Ksi¹dz Jan Piotrowski pod Pskowem i tajemniczy wspó³autor jego relacji z kampanii 1581 r.

Jego zdaniem anonimowy Diariusz oblê¿enia Pskowa wyszed³ spod pióra osoby wspó³pracuj¹cej z ksiêdzem J. Piotrowskim¹³. Próbê identyfikacji autora J. Urwa- nowicz podj¹³ we Wstêpie do edycji rêkopisu, wskazuj¹c na Jana Pud³owskiego, dworzanina J. Zamoyskiego, prowadz¹cego rachunki kanclerza w latach 1579–

1582. Mimo du¿ego prawdopodobieñstwa, ¿e hipoteza ta jest trafna, jej twórca nie umieœci³ nazwiska J. Pud³owskiego obok tytu³u publikowanego Ÿród³a i od³o-

¿y³ taki wpis do momentu, a¿ zweryfikuje w³asny os¹d przy pomocy jeszcze innych materia³ów¹⁴. W niniejszej analizie Diariusz oblê¿enia Pskowa trak- towany jest jako tekst anonimowy, ró¿ny od Dziennika wyprawy Stefana Bato- rego pod Psków J. Piotrowskiego. W celu u³atwienia sposobu prowadzenia narracji autor pierwszego z nich zosta³ okreœlony jako Anonim 1581. Tekst ma charakter diariusza spisywanego na bie¿¹co z dnia na dzieñ, a koñcowa data wpisu to 6 lutego 1582 r.

Porównuj¹c ze sob¹ wszystkie analizowane Ÿród³a, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e ich ostatnim zapisem jest 18 marca 1582 r., czyli ostatnia relacja J. Piotrowskiego.

W ten sposób tworzy siê pewien przedzia³ czasowy, pocz¹wszy od 1 sierpnia 1580 r. (pierwszy zapis £. Dzia³yñskiego) do wspomnianego 18 marca 1582 r.

Materia³ Ÿród³owy jest jednorodny, analizie poddano bowiem cztery polskie dzienniki z okresu wojen Stefana Batorego. Przedmiotem badañ staje siê zatem wyobra¿enie Litwina (mieszkañca Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego) oparte na jego bezpoœrednim poznaniu. Autorów analizowanych dzienników ³¹czy to, ¿e podczas budowania narracji mieli kontakt z Litwinami, a tu¿ przed napisaniem zasadniczych czêœci tekstów przebywali na terenie Wielkiego Ksiêstwa Litew- skiego. Trzech spoœród nich pochodzi³o z krêgu J. Zamoyskiego (£. Dzia³yñski, J. Piotrowski, Anonim 1581), jedynie czwarty, czyli J. Zborowski, nie by³ zwi¹zany z kanclerzem wielkim koronnym.

Litwini wyrastali z innej kultury, ale czy Polacy mogli ich postrzegaæ jako odmiennych narodowo? Aby zrozumieæ to zagadnienie, nale¿y przywo³aæ staropolskie pojmowanie s³ów „naród” i „narodowoœæ”, które naturalnie ró¿ni³o siê od ich wspó³czesnego rozumienia. Dodatkowo z prac Janusza Tazbira¹⁵, znawcy

20 Arkadiusz M. Stasiak

12 K. Dopiera³a, Stosunki dyplomatyczne Polski z Turcj¹ za Stefana Batorego, Warszawa 1986, s. 18.

13 J. Urwanowicz, Ksi¹dz Jan Piotrowski pod Pskowem…, s. 157, 163, 164.

14 J. Urwanowicz, Wstêp [w:] Diariusz oblê¿enia Pskowa, oprac. J. Urwanowicz, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w Bia³ymstoku” 1996, z. 10, s. 144, 145.

15 Zob. J. Tazbir, Procesy polonizacyjne [w:] tego¿, Prace wybrane, t. 4, Studia nad kultur¹ staro- polsk¹, Kraków 2001, s. 279, 280.

(22)