XV
UNIWERSYTET WARMIÑSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN
XVI 1
WYDAWNICTWO
UNIWERSYTETU WARMIÑSKO-MAZURSKIEGO OLSZTYN 2014
Kolegium Redakcyjne
Franciszek Apanowicz (Gdańsk), Anna Bednarczyk (Łódź), Józef Darski (Poznań), Aleksander Kiklewicz (Olsztyn), Joanna Kokot (Olsztyn), Ewa Kujawska-Lis (Olsztyn), Mikhail Melikhov (Syktywkar), Jolanta Miturska-Bojanowska (Szczecin), Joanna Nawacka (Olsztyn) – sekretarz, Grzegorz Ojcewicz (Szczytno), Joanna Orzechowska
(Olsztyn),Heinrich Pfandl (Graz), Yuriy Kovbasenko (Kijów), Stanisław Puppel (Poznań), Larisa Soboleva (Jekaterynburg), Klaus Steinke (Erlangen), Ewa Żebrowska (Olsztyn),
Alexander Zholkovsky (Los Angeles), Bogusław Żyłko (Gdańsk) Recenzenci
Laura Bailey, Wiera Biełousowa, Maria Biolik, Mirosława Buchholtz, Tatjana Bunczuk, Joanna Burzyńska-Sylwestrzak, Leonid Bykow, Tomasz Ciszewski, Tadeusz Danilewicz, Ludmiła Gurlienowa, Krzysztof Hejwowski,
Paweł Jędrzejko, Alla Kamalova, Aleksandra Kędzierska, Aniela Korzeniowska, Ewa Kujawska-Lis, Michaił Mielichow, Olga Minina, Leontij Mironiuk, Iwona Anna NDiaye, Małgorzata Nitka, Grzegorz Ojcewicz, Joanna Orzechowska,
Walenty Piłat, Helena Pociechina, Wawrzyniec Popiel-Machnicki, Walerij Riabinowicz, Irena Rudziewicz, Andrzej Sitarski, Irina Wiepriewa,
Nikolai Wuttke, Ewa Żebrowska Sekretarz redakcji
Joanna Nawacka
e-mail: joanna.nawacka@gmail.com Redaktorzy językowi Ewa Lis-Kujawska, Helena Pociechina
Redaktorzy tematyczni Językoznawstwo i glottodydaktyka
Alla Kamalova
Literaturoznawstwo i przekładoznawstwo Iwona Anna NDiaye
Adres redakcji
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Instytut Słowiańszczyzny Wschodniej
ul. Kurta Obitza 1, 10-725 Olsztyn tel. fax 89 527 58 47, 89 524 63 69
uwm.edu.pl/slowianie/index.php/czasopisma/Acta_Neophilologica Redakcja informuje, że wersją pierwotną czasopisma jest wydanie papierowe
Projekt okładki Barbara Lis-Romańczukowa
Redakcja wydawnicza Małgorzata Kubacka
ISSN 1509-1619
© Copyright by Wydawnictwo UWM • Olsztyn 2014 Wydawnictwo UWM
ul. Jana Heweliusza 14, 10-718 Olsztyn tel. 89 523 36 61, fax 89 523 34 38
www.uwm.edu.pl/wydawnictwo/
e-mail: wydawca@uwm.edu.pl Nakład 110 egz. Ark. wyd. 18,7; ark. druk. 16,0 Druk: Zakład Poligraficzny UWM w Olsztynie, zam. 652
SPIS TREŚCI
Językoznawstwo i glottodydaktyka
Jolanta Chomko, Языковая экспликация концепта ЗЕМЛЯ (на материале русских фразеологизмов) ... 5 Tamara Graczykowska, Podgburek, łazik, sektant… – leksykalne odzwierciedlenie
wrogów państwa radzieckiego (na materiale z gazety „Trybuna Radziecka”
z lat 1927–1938) ... 15 Małgorzata Haładewicz-Grzelak, Neogrammarian Ferdinand: A Natural
Hermeneutics of Mémoire sur le système primitif des voyelles dans les langues indo-européennes ... 27 Małgorzata Izert, Mega-wrażenie, giga-promocje czy mega-kiepski film, czyli
o jednym ze współczesnych, niekoniecznie młodzieżowych, sposobów
intensyfikacji cechy ... 41 Ewa Kaptur, Andrzej Narloch, Rosyjskie internetowe wpisy kondolencyjne (cz. 1) ... 53 Katarzyna Kuligowska, Kategoria słowotwórcza w strukturalizmie
i w językoznawstwie kognitywnym (na przykładzie kategorii
nomina attributiva i nomina instrumenti) ... 65 Małgorzata Kurianowicz, Modernizacja form imperativu na przykładzie
cerkiewnosłowiańskich drukowanych tekstów ewangelicznych ... 77 Magdalena Makowska, Pokaż mi swoje logo – logo miast jako płaszczyzna
wizualna ... 87 Tatiana Malinowska, Суффиксальные универбаты в современном русском
молодежном сленге ... 99 Anna Romanik, Przymiotniki wartościujące w reklamie (na materiale rosyjskiej
prasy kobiecej) ... 107 Robert Szymula, Oсобенности русского политического дискурса (на примере
инаугурационной речи президента Владимирa Владимирoвичa Путина, 2012 гoд) ... 115
Literaturoznawstwo i przekładoznawstwo
Людмила Бабенко, Mеханизм формирования литературно-художественного концепта «тоска» (на материале поэзии Анны Александровны Барковой) 127 Nel Bielniak, Rosyjska wielokulturowość w opowiadaniach Aleksandra Kuprina 141
Magdalena Dąbrowska, Recepcja bajkopisarstwa Iwana Kryłowa w świetle prasy polskiej pierwszej połowy XIX wieku ... 153 Joanna Getka, Polscy XVIII-wieczni zesłańcy syberyjscy. Strategie (prze)życia
na zesłaniu ... 165 Weronika Łaszkiewicz, Phenomenology of Religion and the Study of Modern
Fantasy Literature ... 179 Grzegorz Ojcewicz, Zinaida Gippius o Iwanie Buninie w prywatnej korespon-
dencji z lat 1926–1932 ... 191 Andrzej Pilipowicz, Jenseits des Salome-Tanzes. Anhand einer Beziehung
zwischen dem 2. Teil des Gedichts Drei Blicke in einen Opal von Georg Trakl und dem Gedicht Schleiertanz von Günter Grass ... 203 Taтьянa Шарыпина, Cорбский миф о Kрабате в контексте немецкой
культурной традиции ... 215 Roman Szubin, Феномен Василия Макаровичa Шукшина в перспективе
русской герменевтики ... 225 Małgorzata Wideł-Ignaszczak, Rosyjski przekład Kwiatków Jana Pawła II –
problemy komunikacji interkulturowej ... 237
Recenzja
Józef Marcinkiewicz, Greta Lemanaitė-Deprati, Gija. Podręcznik do nauki
języka litewskiego ... 247
Языковая экспликация концепта ЗЕМЛЯ (на материале русских фразеологизмов) 5
UWM Olsztyn Acta Neophilologica, XVI (1), 2014
ISSN 1509-1619
JĘZYKOZNAWSTWO I GLOTTODYDAKTYKA
Jolanta Chomko
Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Uniwersytet w Białymstoku
ЯЗЫКОВАЯ ЭКСПЛИКАЦИЯ КОНЦЕПТА ЗЕМЛЯ (НА МАТЕРИАЛЕ РУССКИХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ)
Key words: concept, the language picture of the world, description, linguistics, phraseology
Для современной лингвистики характерно обращение к проблеме «человечес- кого фактора» в языке. Ученые, работающие в области когнитивной лингвистики, обратили внимание на то, что язык в своей сути антропоцентричен, то есть описы- вает действительность через ее восприятие человеком, а также имеет богатый набор средств для описания и характеристики самого человека. Антропоцентрическая парадигма современной лингвистики, приводящая к исследованиям, реализуемым на стыке ее с другими дисциплинами, предопределяет междисциплинарный статус категории концепта. Функция концепта состоит в фиксации и актуализации по- нятийного, эмоционального, ассоциативного, вербального, культурологического и иного содержания объектов действительности, включенного в структуру кон- цептуальной картины мира, где каждый представитель этнокультурной общности свободно оперирует концептами для объективации мысли и её языковой объекти- вации во внешней речи.
В лингвистике в настоящее время существуют разные подходы к пониманию термина «концепт». С.Г. Воркачев определяет концепт как «единицу коллектив- ного знания/сознания (отправляющую к высшим духовным ценностям), имеющую языковое выражение и отмеченную этнокультурной спецификой» [Воркачев 2001:
70] и соотносящуюся с планом выражения лексико-семантической парадигмы, то есть всей совокупности разнородных синонимических средств (лексических, фразеологических, афористических) [Воркачев 2001: 68].
З.Д. Попова и И.А. Стернин трактуют концепт как глобальную мыслитель- ную единицу, представляющую собой квант структурированного знания [Попова, Стернин 2001: 18].
По мнению С.Х. Ляпина, концепт – это многомерное идеализированное фор- мообразование, опирающееся на понятийную основу, закрепленную в значении
Jolanta Chomko
6
какого-либо знака, и обладающее дискретной целостностью смысла, который функционирует в определенном культурном пространстве и поэтому предраспо- ложен к культурной трансляции из одной предметной области в другую [Ляпин 1997: 18–19].
С точки зрения В.В. Колесова, концепт является составляющим ментального мира человека или частью понятия «ментальность»: основные единицы менталь- ности – «концепты данной культуры, которые в границах словесного знака и языка в целом предстают (являются) в своих содержательных формах как образ, как понятие и как символ» [Колесов1999: 79]. Согласно определению В.И. Карасика, концепт – это ментальное образование, имеющее «три важнейших измерения – об- разное, понятийное и ценностное» [Карасик2001: 10].
Отсутствие единой, общепризнанной дефиниции концепта указывает на не- завершенность гносеологического становления этой категории, что подтверждает наличие ее следующих прототерминологических аналогов – «лингвокультуремы»
[Воробьев 1997: 44–56], «мифологемы» [Базылев2000: 130–134], „логоэпистемы»
[Костомаров, Бурвикова2000: 23], при рассмотрении которых на первый план выступает «языковое выражение закрепленного общественной памятью следа отражения действительности в сознании носителей языка в результате постиже- ния (или создания) ими духовных ценностей отечественной и мировой культуры»
[Костомаров, Бурвикова2000: 23].
Несмотря на то, что концепты могут быть выражены и невербальными средс- твами (схемы, картинки и т.п.), самые важные концепты репрезентированы в языке.
Следовательно, их описание невозможно без компонентного анализа выражающих их лексических единиц. Семы, выделяемые в процессе компонентного анализа, являются простыми концептами, образующими более сложные концепты. Семы, составляющие сложный концепт, рассматриваются как концептуальные признаки, однако некоторые признаки концепта выявляются не в процессе компонентного анализа значений лексических единиц, а в процессе логического анализа сопутс- твующей экстралингвистической информации. Это связано с тем, что значения языковых единиц не тождественны выражаемым ими концептам. Значение слова общего языка, представляет собой часть концепта, связанного знаком. Концепт следует отождествлять со смыслом лексической единицы – образующей созна- ния, которая объединяет визуальные, слуховые, вкусовые, вербальные и другие возможные характеристики объекта, зафиксированные в сознании индивида или группы индивидов. Далеко не все эти элементы зафиксированы в ее значении, так как значение – это то, что объединяет различных носителей языка в понимании той или иной номинации. Таким образом, субъективные особенности восприятия тех или иных объектов и явлений действительности исключены из значений соответс- твующих лексических единиц, но включены в выражаемые ими концепты.
Несомненно, что описание концепта, основанное только на языковом мате- риале, не может дать полного представления о единице сознания как компоненте концептуальной картины мира, но может содержать в себе достаточный материал
Языковая экспликация концепта ЗЕМЛЯ (на материале русских фразеологизмов) 7 для того, чтобы представить себе концепт в том объеме, в каком он вербализуется в описываемой национальной языковой картине мира. Полученные данные о вер- бализации концепта ЗЕМЛЯ позволяют предполагать, какие компоненты концепта могут быть универсальными и насколько эта универсальность закреплена в языке, а также сделать некоторые предположения относительно языка, территории и не- которых психических черт, вырабатывающихся на основании общей специфики компонентов концепта ЗЕМЛЯ.
Одним из методов выявления концептов через рассмотрение данных языка является анализ словарных толкований ключевого слова, т.е. имени концепта.
В русском языке семантическое поле лексемы земля включает в себя разнообразные значения. В 4-х томном Словаре русского языка (МАС) дается следующая словар- ная дефиниция слова земля:
1. Третья от Солнца, обитаемая нами планета (с прописной буквы). || Место жизни и деятельности людей.
2. Суша, земная твердь (в отличие от водного или воздушного пространства).
3. Верхний, поверхностный слой коры нашей планеты, а также ее более глубокие слои; почва, грунт. || Поверхность, плоскость, на которой мы стоим, по которой движемся.
4. Рыхлое темно-бурое вещество, входящее в состав коры нашей планеты.
5. Территория, находящаяся в чьем-л. владении, пользовании; обрабатываемая, используемая в сельскохозяйственных целях почва.
6. высок. Страна, государство.
7. устар. Поле, фон (ткани, обоев), по которому сделан рисунок.
Опираясь на данное толкование в семантической структуре лексемы земля, можно выделить следующие реальные семы: «планета», «суша», «находится на поверхности планеты», «слой планеты», «территория», «находится во владении»,
«используется в сельскохозяйственных целях», «форма организации общества»,
«вещество», «место жизни и деятельности человека», «фон для рисунка».
Значительно большее число семантических признаков лексемы, по сравнению с количеством, взятым из словарей, можно получить с помощью изучения лекси- ческой сочетамости ключевого слова концепта, так как когнитивная дефиниция гораздо шире словарного определения. Экстралингвистическую информацию о содержании концепта содержит его интерпретационное поле, которое отражается во фразеологизмах, поговорках, пословицах. В результате анализа массива русских фразеологизмов со словом земля1 были выделены следующие слоты: «процесс ут- раты чего-то фундаментального, основательного», «физиологический статус»,
«характеристика деятельности человека», «положение в пространстве», «харак- теристика интеллектуальных возможностей и действий человека», «характерис- тика психического состояния человека», «характеристика социального статуса»,
1 Источниками анализируемого корпуса послужили: Фразеологический словарь русского лите- ратурного языка, ред. А.И. Федоров, Москва: Acтрeль 1997, и S. Karolak, Słownik frazeologiczny rosyjsko-polski, т. 1–2, Warszawa: Energeia 1998.
Jolanta Chomko
8
«характеристика человеческого отношения к чему- или кому-либо», «социально- психологическая оценка кого-либо», «характеристика внешнего вида человека»,
«характеристика возраста человека», «поведение человека», «характеристика действия на предмет неожиданности и слухового восприятия».
1. «Процесс утраты чего-то фундаментального, основательного».
Процесс утраты характеризуется потерей индивидом социальных или мораль- ных ценностей и норм в следствие каких-либо внешних факторов.
Данный слот репрезентируется фразеологическими единицами: земля ушла из- под ног ‘о шатком, ненадежном положении кого-л.’, терять землю из-под ног (под ногами) ‘лишиться уверенности в самом себе в результате утраты того, на чём основывается общественное или служебное положение, мировоззрение’
и земля горит под ногами ‘кто-л вынужден очень быстро, стремительно убе- гать’. Эти фразеологизмы представляют значение изменения социального статуса, связанное с потерей авторитета, т.е. возможности влиять на кого- или что-либо или измениение психологического состояния вследствие эмоциональ- ного чувства, привязанности к другому человеку или к объекту.
2. «Физиологический статус».
Физиологический статус человека связан с жизнедеятельностью организма:
быть поверх земли ‘жить, быть живым’, топтать землю ‘жить, быть в живых’, ходить по земле ‘жить, существовать’.
Изменение физиологического статуса индивида осуществляется в момент не- обратимого прекращения, остановки жизнедеятельности организма – смерти.
Поскольку большинство религий утверждает существование немаиальной души, они, в основном, полагают смерть человека лишь гибелью тела и описывают различные варианты дальнейшего существования личности в виде духа или пос- ледующего возрoждения в новом теле, либо вечного, либо заканчивающегося достижением нирваны (в буддизме) или жизни вечной (в христианстве).
Таким образом, данный динамический слот вербализуется также фразеологиз- мами: ложиться/лечь в землю ‘умирать’, исчезать/исчезнуть с лица земли ‘пе- реставать существовать, умирать’, взойти в сыру землю ‘умереть’, жрать землю
‘быть мёртвым’, залегать в землю ‘умирать’, идти (пойти) в землю ‘умирать’, парить землю ‘быть мёртвым, лежать в могиле’, повалиться (повалило) в землю
‘умереть, кто-л. умер’, полезть (поткаться) в землю ‘умереть’, рыть землю носом ‘умереть, быть мёртвым’, уйти в (под) землю ‘умереть, скончаться’.
Фразеологизмы, составляющие данный слот, говорят также о приближающейся смерти человека: земля выступила на лице ‘о приближении смерти у тяже- лобольного человека’, земля дрочит ‘о чьей-либо близкой смерти’, глядеть (смотреть) в землю ‘готовиться к смерти, ожидать смерти’, землёй заметало
‘о приближении смерти у тяжелобольного человека’, пахнуть землёй ‘быть близким к смерти’.
В любой культуре после смерти человека проходят похороны – погребение тела умершего, о которых говорят фразеологические единицы: предавать/предать земле ‘погребать, хоронить’, спрятать в землю ‘похоронить кого-л.’.
Языковая экспликация концепта ЗЕМЛЯ (на материале русских фразеологизмов) 9 3. «Характеристика деятельности человека».
Деятельность – это процесс активного взаимодействия субъекта с окружающим миром, во время которого он удовлетворяет какие-либо свои потребности.
Деятельностью можно назвать любую активность человека, которой он сам придает некоторый смысл. Деятельность может быть как созидательной, на- правленной на развитие, так и разрушающей.
Фразеологизмы, вербализующие этот слот, реализуют значение «профес- сиональная деятельность человека»: землю роет ‘о человеке, развивающем кипучую деятельность, проявляющем активность гля достижения какой-л.
цели’, сидеть на земле ‘заниматься земледелием’, подымать землю ‘пахать’, поливать землю потом ‘много и долго трудиться (на земле)’, кормить землю
‘вносить удобрения в почву’, дедову землю пахать ‘делать слишком глубокую вспашку’; «найти что-то редкое»: доставать/достать из-под земли ‘добывать что-л. (обычно очень редкое, дефицитное)’; «стремление к достижению цели»:
рыть землю носом ‘очень стараться, усердствовать в достижении цели’, а также
«способ проведения времени»: мерить землю ‘ходить, бродить без дела’.
Второй вид деятельности человека, направленной на разрушение, проявляется во фразеологизмах: сносить/снести (стереть, смести) с лица земли ‘уничто- жить, истребить’, сровнять с землёй ‘полностью разрушить’, отрезать землю по крыльцо ‘отобрать всю землю у кого-л.’.
4. «Положение в пространстве».
На уровне повседневного восприятия пространство интуитивно понима- ется как арена действий, общий контейнер для объектов, сущность неко- торой системы. В нем определяется место нахождения определенных лиц и предметов по отношению к другим.
Все фразеологизмы, входящие в состав слота, представляют значение ‘большо- го расстояния между описываемыми единицами’: за тридевять земель ‘очень далеко’, на край земли ‘куда-нибудь очень далеко’, на краю земли ‘где-нибудь очень далеко’.
5. «Характеристика интеллектуальных возможностей и действий человека».
Интеллектуальные способности индивида складываются из общих способностей к познанию, пониманию и разрешению проблем, в частности при овладении новым кругом жизнанных задач. Часто эту способность характеризуют по от- ношению к задачам, встречающимся в жизни человека.
Слот вербализован следующими фразеологическими единицами: видеть на два аршина под землей (или в землю) ‘отличаться большой проницательностью’, упасть/падать (или сойти) с неба на землю ‘освободиться от иллюзий, прийти к правильному пониманию окружающего’, вернуться на грешную землю ‘начать мыслить и поступать, исходя из реальной обстановки’.
6. «Характеристика психического состояния человека».
Особой стороной жизнедеятельности человека и его взаимодействия с окружа- ющей средой, способностью активного отражения реальности совокупностью
Jolanta Chomko
10
душевных процессов и явлений (восприятие информации, субъективные ощу- щения, эмоции, память и т. п.) является психика.
Представленный слот вербализуется с помощью фразеологизмов: витать (парить) между небом и землей ‘пребывать, находиться в мечтательном со- стоянии, не замечая окружающего’, не видеть и земли ‘ничего не замечать’, готов (или рад) сквозь землю провалиться ‘о человеке, чувствующем себя очень неловко, не знющем, куда деваться (от стыда, неловкости)’, пуп земли
‘о ком-, чем-л. являющемся (или считающем себя) центром, средоточием чего-л., самым важным на свете’, земли под собой не слышать (или не чуять и т. п.) ‘испытывать сильную радость, быть в восторге’, земля горит ‘о чьём-л.
крайнем возбуждении, буйстве’, под землёй cтолько, сколько на земле ‘о хит- ром, скрытном человеке’, под землёй три аршина видит ‘о хитром человеке’, рыть землю ‘горько, безутешно плакать; сердиться’, хватать землю ‘опустить голову вниз от неловкости, стыда за что-л.’.
7. «Характеристика социального статуса».
Социальный статус понимается как положение, занимаемое индивидом или социальной группой в обществе или отдельной подсистеме общества. Опре- деляется по специфическим для конкретного общества признакам, в качестве которых могут выступать экономические, национальные, возрастные и другие признаки, а также соотносительная позиция индивида или группы, опреде- ляемая социальными, природными признаками, а также престижем и местом в структуре власти.
Слот репрезентируется следующими фразеологизмами: между небом и землей (жить, находиться, витать и т.п.) ‘не иметь пристанища, быть в неопреде- ленном положении’, садиться/сесть на землю ‘переходить к постоянной работе в сельском хозяйстве, к землепашеству’, сажать/посадить на землю ‘перехо- дить к постоянной работе в сельском хозяйстве, к землепашеству’, сидеть на земле ‘заниматься земледелием’, соль земли ‘о выдающихся представителях какой-л. общественной группы, о наиболее ценной и важной части какого-л.
общества’.
8. «Характеристика человеческого отношения к чему- или кому-либо».
Oтношение человека ко всему – весьма сложный психологический процесс. Ему предшествует ряд жизненных событий и обстоятельств. Данный слот представ- ляет собой модально-оценочный уровень.
Данный слот представляют фразеологизмы с проявляющейся семой активного воздействия «уничтожать»: сносить/снести (стереть, смести) с лица земли
‘уничтожить, истребить’, сровнять с землёй ‘полностью разрушить’, с семой
«восприятие себя»: пуп земли ‘о ком-, чем-л. являющемся (или считающем себя) центром, средоточием чего-л., самым важным на свете’, терять землю из-под ног (под ногами) ‘лишиться уверенности в самом себе в результате утраты того, на чём основывается общественное или служебное положение, мировоззрение’, с семой «отношение к земледелию»: садиться/сесть на землю ‘переходить к постоянной работе в сельском хозяйстве, к землепашеству’, сажать/посадить
Языковая экспликация концепта ЗЕМЛЯ (на материале русских фразеологизмов) 11 на землю ‘переходить к постоянной работе в сельском хозяйстве, к землепашес- тву’, сидеть на земле ‘заниматься земледелием’, с семой «отношение к окру- жающему»: витать (парить) между небом и землей ‘пребывать, находиться в мечтательном состоянии, не замечая окружающего’.
9. «Социально-психологическая оценка кого-либо».
Слот реализуется фразеологизмом как только земля держит (носит, терпит)
‘о подлеце, мерзавце’ и характеризуется крайне негативной оценочностью.
10. Характеристика внешнего вида человека».
Человек, определяя рост другого человека, должен иметь какую-то отнесенность, которой может быть, например, земля: чуть от (с) земли видать (видно) ‘чело- веке очень маленького роста’, от земли не видать (или не видно) ‘о маленьком ребенке или о взрослом человеке очень маленького роста’, не отрос от земли
‘о человеке очень маленького роста’, малая земля ‘о человеке невысокого рос- та’, от земли не отошёл ‘o человеке очень маленького роста’, сесть к земле
‘стать ниже ростом от старости; сгорбиться’.
Этот слот реализуется также фразеологизмами, относящимися к другим чертам внешнего вида человека: придаться земле ‘потемнеть лицом (от горя, испуга)’, взяться землей ‘стать болезненно бледным, землисто-серым’, краше в землю кладут ‘о сильно исхудавшем человеке’.
11. «Характеристика возраста человека».
Данный слот представляют фразеологизмы с проявляющейся семой «старость», которая посредственно связывается с приближающейся смертью человека и похоронами, преданию тела земле: землёй пахнет ‘об очень старом, больном, близком к смерти человеке, земля зовёт ‘об очень старом человеке’, земля не берёт (не принимает) ‘кто-л. живёт очень долго, дольше обычного’, земля уж матка ‘о том, кто очень стар, близок к смерти, клониться к земле ‘быть в пре- клонном возрасте’, земля не держит ‘кто-л. очень стар, слаб’.
12. «Поведение человека».
Большинство фразеологизмов, представляющих этот слот, связаны с употребле- нием алкоголя, пьянством. Они характеризуют так пьяного человека: подпереть землю рогом ‘напиться пьяным’, найти (напасть) на добрую землю ‘напиться пьяным’, как и его поведение, вызванное опьянением: земля не держит кто-л.
падает, спотыкается (как правило – об очень пьяном человеке)’, побудать зем- лю ‘будучи сильно пьяным, идти споткаясь’, целовать землю ‘падать на землю (от страха, опьянения), лежать на земле’.
13. «Характеристика действия на предмет неожиданности и слухового воспри- ятия».
Слот «Характеристика действия на предмет неожиданности и слухового вос- приятия» является коннотативным, так как неожиданный момент действия связан с оценкой значимости для индивида действующих на него внешних или внутренних раздражителей. Все эмоциональные состояния (собственно эмоции и чувства) различаются в зависимости от их качества (положительные
Jolanta Chomko
12
и отрицательные), глубины, интенсивности и продолжительности влияния на деятельность.
Так, во фразеологизме вырастать/вырасти (выскакивать/выскочить) как (будто, словно, точно) из-под (из) земли ‘появиться внезапно, неожиданно’
реализуется значение «отрицательное чувство ощущения риска или опасности, эффекта неожиданности вне зависимости от того, реальны они или нет».
Проанализированный материал показывает, что когнитивная дефиниция значительно шире словарного определения земли. Кроме сем, маркирующих от- дельные ЛСВ слова земля, ее составляют слоты: «процесс утраты чего-то фун- даментального, основательного», «физиологический статус», «характеристика деятельности человека», «положение в пространстве», «характеристика интел- лектуальных возможностей и действий человека», «характеристика психического состояния человека», «характеристика социального статуса», «характеристика человеческого отношения к чему- или кому-либо», «социально-психологическая оценка кого-либо», «характеристика внешнего вида человека», «характеристика возраста человека», «поведение человека», «характеристика действия на предмет неожиданности и слухового восприятия». Концепт ЗЕМЛЯ занимает важное место в русской концептосфере, обладает многокомпонентной структурой, организуя большое количество лексических единиц современного русского языка. Богатство средств языковой репрезентации концепта ЗЕМЛЯ в русском языке подтверждает его значимость для русского менталитета.
Библиография
Базылев, В.Н. (2000). Мифологема скуки в русской культуре. В: Res linguistica. Сборник статей к 60-летию профессора В.П. Нерознака. Москва: Academia, c. 130–147.
Воркачев, С.Г. (2001). Лингвокультурология, языковая личность, концепт: становления антропоцентрической парадигмы в языкознании. Филологические науки 1, c. 64–72.
Воробьев, В.В. (1997). Лингвокультурология (теория и методы). Москва: РУДН.
Карасик, В.И. (2001). О категориях лингвокультурологии. В: Языковая личность: про- блемы коммуникативной деятельности. Волгоград: Перемена, c. 3–16.
Колесов, В.В. (1999). Жизнь происходит от слова. Санкт-Петербург: Златоуст.
Костомаров, В.Г., Бурвикова, Н.Д. (2000). Современный русский язык и культурная па- мять. В: Этнокультурная специфика речевой деятельности. Москва: ИНИОН РАН, c. 23–36.
Ляпин, С.Х. (1997). Концептология: к становлению подхода. В: Концепты. Научные труды. Архангельск: Поморский госуниверситет, c. 11–35.
Попова, З.Д., Стернин, И.А. (2001). Очерки по когнитивной лингвистике. Воронеж:
ИСТОКИ.
Федоров, А.И. (ред.) (1997). Фразеологический словарь русского литературного языка.
Москва: Acтрeль.
Karolak, S. (1998). Słownik frazeologiczny rosyjsko-polski. Т. 1–2. Warszawa: Energeia.
Языковая экспликация концепта ЗЕМЛЯ (на материале русских фразеологизмов) 13 Summary
Linguistic Expression of the Concept EARTH (on the Base of Russian Idioms) The subject of the description are meanings of the lexeme earth and phrases with this lexeme, noted by dictionaries. The reconstruction of the language picture of earth, based on linguistic facts, shows how people imagine the world surrounding them. The concept of earth takes an important part in Russian cognitive zone. The variety of language means, verbalized the concept of earth, shows how important it is to Russian mentality.
Jolanta Chomko
14
Podgburek, łazik, sektant… – leksykalne odzwierciedlenie wrogów państwa radzieckiego... 15
UWM Olsztyn Acta Neophilologica, XVI (1), 2014
ISSN 1509-1619
Tamara Graczykowska
Instytut Neofilologii i Lingwistyki Stosowanej Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
PODGBUREK, ŁAZIK, SEKTANT… – LEKSYKALNE ODZWIERCIEDLENIE WROGÓW PAŃSTWA RADZIECKIEGO (NA MATERIALE Z GAZETY
„TRYBUNA RADZIECKA” Z LAT 1927–1938)
Key words: Moscow, the Polish press, the Polish language in post-revolutionary Russia
W ciągu ostatnich dziesięciu lat daje się zaobserwować rosnące zainteresowanie tak zwaną polszczyzną radziecką, a zwłaszcza jej początkowym etapem rozwoju – pol- szczyzną porewolucyjną. Jako pierwsza zwróciła uwagę na potrzebę badań nad językiem polskim na obszarach wschodnich byłej Rzeczypospolitej po I wojnie światowej Barbara Szydłowska-Ceglowa już w 1997 roku [Szydłowska-Ceglowa1997: 252–254].
Na apel ten odpowiedziało wielu badaczy. Jolanta Mędelska i Marek Marszałek jako pierwsi wprowadzili termin „polszczyzna radziecka” na określenie języka polskiego, jakim posługiwali się Polacy na całym terytorium ZSRR, od momentu jego powstania aż do upadku w 1991 roku.Dokonali oni umownego podziału polszczyzny radzieckiej na trzy okresy: 1) porewolucyjną polszczyznę radziecką (lata 1917–1939), 2) powojenną polszczyznę radziecką (lata 1944–1990), 3) postsowiecką polszczyznę używaną na tere- nach byłego ZSRR [Mędelska, Marszałek2000a: 116]1.
Niezależnie od podziału chronologicznego badacze zaproponowali także rozróżnie- nie terytorialne polskiego języka radzieckiego (w zależności od podłoża językowego, na który nałożył się język polski) na odmianę moskiewską, białoruską, ukraińską, litewską (kowieńską i wileńską), a także na przykład na polszczyznę Kazachstanu [Mędelska, Marszałek 2001: 111; Mędelska, Marszałek 2003: 63]. W ramach każdej z tych odmian
1 „Każdy z tych wariantów radzieckiego języka polskiego kształtował się w odmiennych warunkach, w innym czasie, każdy też miał własny, specyficzny krąg użytkowników oraz rozmaitą ich liczbę. Każdy zatem zasługuje na odrębny opis. Dopiero suma poszczególnych analiz powinna dać właściwy, całościo- wy i możliwie wierny obraz języka” (J. Mędelska, M. Marszałek, Kułak czy gbur? Rozterki twórców polszczyzny radzieckiej, Przegląd Polonijny 2000, t. 26, z. 3, s. 116).
Tamara Graczykowska
16
występują kolejne podziały chronologiczne, specyfi czne zestawy cech, a sama szeroko rozumiana polszczyzna radziecka jest zróżnicowana również pod względem socjalnym [Mędelska, Marszałek 2003: 63–64].
Pierwsze uwagi na temat języka polskiego w ZSRR pojawiły się już w okresie międzywojennym. Dyskusje o stanie polszczyzny toczyli na łamach polskiej prasy mo- skiewskiej, głównie „Kultury Mas” i „Trybuny Radzieckiej”, polscy działacze komuni- styczni, którzy uciekli z Polski przed wyrokami sądów sanacyjnych [Sierocka1963: 7;
Sierocka1968: 12; Cimek1993: 134–138]. W 1929 roku w „Kulturze Mas” ukazał się artykuł Brunona Jasieńskiego O rewolucję językową2, w którym autor zwracał uwagę na zaśmiecenie języka polskiego w Rosji radzieckiej rusycyzmami, a następnie, w 1930 roku, artykuł Twórzmy polski język radziecki3, w którym odnosił się do sposobów adap- towania do polszczyzny rosyjskiej leksyki realioznawczej, czyli sowietyzmów. W 1929 roku Tomasz Dąbal w artykule O rewolucję językową, proletariacki język mas4 wystąpił przeciwko wyrazom obcego pochodzenia (np. cynizm) czy leksyce religijnej w języku polskim (np. daj Boże!) [szerzej na temat tego artykułu zob.: Mędelska, Marszałek 2000a:
130–133; Mędelska, Marszałek 2000b: 42–44]. W 1933 roku, również w „Kulturze Mas”, pojawił się tekst Z. Kubalskiej Rusycyzmy, sztuczne dziwolągi, a żywy język mas5, w któ- rym autorka starała się wykazać konieczność dostosowania języka polskiego do nowej, radzieckiej rzeczywistości oraz przestrzegania poprawności językowej, w tym unikania rusycyzmów [szerzej zob. Graczykowska2008: 141–142; Graczykowska2014: 78–79].
Współcześnie prace nad moskiewską odmianą polszczyzny radzieckiej w okresie porewolucyjnym zostały podjęte przez ośrodek bydgoski. Badacze zwrócili uwagę, że zajmując się tym wariantem języka polskiego w ZSRR konieczne jest dotarcie do wszel- kich możliwych źródeł, między innymi prasy polskiej, materiałów okolicznościowych, propagandowych, prac naukowych dotyczących języka polskiego w ZSRR, podręczników wydawanych dla polskich szkół w Związku Radzieckim, słowników [Mędelska, Marsza- łek2000a: 127–128; Mędelska2001: 59]. Należy podkreślić, że źródeł odzwierciedlają- cych porewolucyjną polszczyznę radziecką jest wiele, chociaż często dostęp do nich jest bardzo ograniczony [Киселёва2007: 88–89]. W kręgu zainteresowań językoznawców znalazł się język polskich komunistów przebywających w ZSRR w dwudziestoleciu mię- dzywojennym (przykładowo językiem T. Dąbala zajęła się Tamara Graczykowska [por.
Graczykowska2007b: 39–51; Graczykowska2009: 64–72]), słowniki przekładowe Józefa Krasnego, które ukazały się w Moskwie w latach trzydziestych XX wieku [Маршалэк 2001: 171–172; Мэндэльска 2001: 53–61; Mędelska2008: 275–285; Mędelska2010:
73–101; Mędelska, Marszałek2000a: 133–139; Mędelska, Marszałek2001: 111–121;
Tomasik 2007: 161–165; Graczykowska 2010: 89–101], polska literatura wydawana w ZSRR [Graczykowska 2005: 96–105; Graczykowska2007a: 158–170] oraz prasa polskojęzyczna [Graczykowska 2008: 137–149; Graczykowska 2011: 37–58; Graczy- kowska2012b].
2 Kultura Mas 1929, nr 1–2, s. 11–13.
3 Kultura Mas 1930, nr 2, s. 5.
4 Kultura Mas 1929, nr 3, s. 19.
5 Kultura Mas 1933, nr 3, s. 15–18.
Podgburek, łazik, sektant… – leksykalne odzwierciedlenie wrogów państwa radzieckiego... 17 W niniejszym artykule zaprezentuję niewielką próbkę materiału leksykalnego wy- ekscerpowanego z gazety „Trybuna Radziecka”, centralnej gazety polskojęzycznej wy- dawanej w Moskwie w latach 1927–19386. Omówię nazwy osób, które według ofi cjalnej propagandy w Rosji Radzieckiej były uznawane za wrogów państwa. Na przykładzie wybranych leksemów chciałabym pokazać, jak za pomocą słownictwa, często o silnym nacechowaniu negatywnym, władza radziecka starała się poprzez prasę (w tym również polskojęzyczną) kształtować pożądane postawy społeczne.
Praktyka stalinizmu zakładała, że każdy sprzeciw wobec władzy radzieckiej był przejawem walki klasowej [Iwanow1991: 325]. Wszelkie odstępstwo od przyjętego kursu politycznego było traktowane jako przestępstwo i ostro napiętnowane, a osoby, u których zauważono postawy sprzeczne z obowiązującą ideologią, nazywano „wrogim elementem”. Za „wrogi element” w dwudziestoleciu międzywojennym uważano między innymi przeciwników kolektywizacji. Głównym ich przedstawicielem był kułak ‘bogaty chłop’.
W 1929 roku przystąpiono do masowej kolektywizacji rolnictwa. W czasie kolekty- wizacji planowano likwidację zamożniejszego chłopstwa. Tę klasę społeczną uznawano za „ostatnią klasę wyzyskującą”. Większość polskiej ludności chłopskiej wypowiedziała się przeciwko kolektywizacji, co doprowadziło do likwidacji „kułaków” jako klasy. Skala zastosowanych środków terroru wobec ludności chłopskiej była ogromna [Gregorowicz 1996: 592]. Większość „kułaków” wysiedlono na Syberię i Daleki Wschód, a ich ma- jątek oddano kołchozom. Pod presją propagandy partyjnej w polskiej prasie pojawiały się liczne artykuły o masowych aktach szkodnictwa dokonywanych przez „kułaków”
w kołchozach, o ignorowaniu przez nich zasad agrotechniki w pracach polowych itd.
[szerzej zob. Iwanow 1991: 336–344].
Na łamach „Trybuny Radzieckiej” leksem kułak, będący zapożyczeniem formalno- -semantycznym z języka rosyjskiego (кулак – TSRJa7), wyróżniał się ogromną fre- kwencją tekstową. Obok kułaka pojawił się również pochodny podkułacznik ‘poplecznik (sprzymierzeniec) kułaków’, będący również rusycyzmem (подкулачник – TSRJa);
por.:
• kułak: Kułacy zawsze byli i są zadowoleni z teorji […] oportunistów8 – 1930/120/19 (kilkanaście wystąpień);
• podkułacznik: Dzięki agitacji podkułaczników i kułaków zarząd kolektywu przeprowadził tę pracę według kułackiej równościówki – 1932/208/3 (kilkanaście wystąpień).
Kułak występował również w innych źródłach pochodzących z okresu międzywo- jennego, jest odnotowany na przykład w KRPS [por. też Mędelska, Marszałek 2000: 43;
Graczykowska 2010: 96; zob. też z polszczyzny T. Dąbala: Graczykowska 2007: 46;
6 W skład jej redakcji, zwłaszcza w początkowym okresie, wchodzili polscy komuniści, emigranci polityczni, między innymi Bruno Jasieński, Tomasz Dąbal, Feliks Kon, Julian Leński-Leszczyński, Jan Hempel, Stanisław Budzyński.
7 Wykaz skrótów znajduje się na końcu artykułu.
8 Zachowuję pisownię oryginału.
9 Cyfry oznaczają kolejno: rok wydania Trybuny Radzieckiej, numer, stronę.
Tamara Graczykowska
18
z Białorusi radzieckiej: Grek-Pabisowa, Ostrówka, Biesiadowska-Magdziarz 2008: 134, 135, 229]. Leksem kułak rejestruje SIJP w znaczeniu: ‘w Rosji chłop bogaty wyzyskujący innych chłopów, lichwiarz wiejski’; ESWO: ‘w Rosji lichwiarz wiejski, bogaty chłop’;
SJPD: ‘bogaty chłop zatrudniający w gospodarstwie siły najemne, wyzyskujący biedotę wiejską; kapitalista wiejski’ (z ros.); SWJP-2 między innymi: ‘wyraz używany ze zde- cydowanie negatywnym zabarwieniem uczuciowym przez komunistyczną propagandę tamtego okresu’ (z ros.); SWO: ‘w krajach komunistycznych w okresie kolektywizacji de- precjonujące określenie nadawane chłopom, których majątek zamierzano skonfi skować’.
Leksem znany z powojennej prasy polskiej [Tekiel 1988:127]. Podobnie podkułacznik – por. zapisy w KPRS [oraz: Mędelska, Marszałek 2000: 43; Joachimiak-Prażanowska, Mędelska 2001: 169; Grek-Pabisowa, Ostrówka, Biesiadowska-Magdziarz 2008: 182].
Współcześnie rejestruje się go w powojennym dialekcie północnokresowym [Mędelska 2000: 361]. Oba rusycyzmy (sowietyzmy) notuje TSJS.
W latach trzydziestych polscy działacze komunistyczni w ZSRR (między innymi wspomniani T. Dąbal i B. Jasieński) krytykowali język Polaków mieszkających w Rosji radzieckiej. Odczuwali potrzebę nowego, polskiego niezapożyczonego słownictwa, któ- re pozwoliłoby wyzwolić się od rusycyzmów. Nawoływali do zastąpienia rusycyzmów nowymi wyrazami i do stworzenia polskiego języka proletariackiego10 [szerzej zob.
Mędelska, Marszałek 2000a: 121–139; Graczykowska 2010: 93–94]. Zaproponowali, aby zamiast słów kułak, podkułacznik używać słów gbur i podgburek11:
Nie „kułak”, lecz „gbur”. […] Zamiast przeszczepiać żywcem z rosyjskiego krające na- sze ucho słowo „podkułacznik” – stworzyć możemy od „gbur”, zgodnie z naturą języka polskiego, słowo „podgburek”12.
Oba te leksemy oraz ich pochodne pojawiły się w „Trybunie Radzieckiej”; por.:
• gbur: W Listopadówce jest dużo stosunkowo gburów – 1930/2/2 (łącznie około 100 wystąpień, wszystkie przykłady pochodzą z dwóch roczników: 1929 i 1930;
w następnych wyraz ten został zastąpiony kułakiem);
• gbur-kułak: Wzmocnijmy atak przeciwko gburom-kułakom – 1929/33/1 (kilka- dziesiąt przykładów);
• gburczyk ‘mniej zamożny kułak’: Charakterystycznym dla naszej wsi jest […], cała sfora drobnych gburczyków – 1930/7/2;
• podgburek ‘chłop współpracujący z kułakami’: Trudno [...] prowadzić walkę klasową z klechą, gburem i podgburkiem – 1930/53/3 (2 wystąpienia).
10 B. Jasieński, O rewolucję językową, Kultura Mas 1929, nr 1–2, s. 11-13.
11 Chociaż T. Dąbal i B. Jasieński byli czołowymi działaczami Polonii radzieckiej, sami również znaleźli się w ogniu krytyki (por. T. Graczykowska, Słownik Józefa Krasnego a żywy polski język radzie- cki w dwudziestoleciu międzywojennym (kilka uwag o konkursie ogłoszonym przez „Trybunę Radziecką”
w 1930 r.), Acta Baltico-Slavica t. 34, s. 94). Oskarżono ich o polski nacjonalizm. W atmosferze nasi- lającej się nagonki musieli złożyć samokrytykę, wyrzec się nie tylko głoszonych przez siebie poglądów, ale także i zarzucanych im, których nie wypowiadali (por. H. Cimek, Tomasz Dąbal 1890-1937, Rzeszów 1993, s. 195–197).
12 Kultura Mas 1930, nr 2, s. 3.
Podgburek, łazik, sektant… – leksykalne odzwierciedlenie wrogów państwa radzieckiego... 19 Leksem gbur, będący nacechowanym pejoratywnie pomorskim dialektyzmem (SJPD notuje go z kwalif. daw., dziś gw. płn. ‘chłop, zwłaszcza chłop zamożny, mający własny grunt; gospodarz’; w SIJP: ‘gospodarz, rolnik (u Kaszubów), chłop, wieśniak’;
w ESWO: (z niem.) ‘dawniej chłop, wieśniak, obecnie: grubianin’), notowano również w innych źródłach równoległych, na przykład w KRPS [zob. też: Graczykowska 2010:
96; Mędelska 2008: 283; Graczykowska 2007: 45; Mędelska, Marszałek 2000: 43], oraz współcześnie w polszczyźnie radzieckiej [Mędelska 2007: 106]. Podobnie leksem pod- gburek, równoległy w KPRS [por. też Graczykowska 2010: 97; Mędelska, Marszałek 2000: 43].
Kolejnym przejawem represji wobec Polonii w ZSRR w okresie międzywojennym było prześladowanie Kościoła katolickiego, księży i Polaków katolików [zob. Grek-Pa- bisowa2003: 57–58; Iwanow 1991: 298]. Od połowy 1922 roku rozpoczęły się represje, wytaczano procesy księżom, zamykano kościoły [Gregorowicz1996: 592]. Ten wrogi stosunek ujawnił się na stronach „Trybuny Radzieckiej” w używaniu następujących leksemów:
• klecha ‘pogardliwie o księdzu’: Trudno [...] prowadzić walkę klasową z kle- chą – 1930/53/3; w SIJP: pogardliwie ‘ksiądz, posługacz kościelny’; w ESWO:
‘pogardliwa nazwa księdza’; w SJPD: ‘pogardliwie o księdzu lub posługaczu’, w SWJP-2: ‘pejoratywnie, pogardliwie, obraźliwie o duchownym’; w PSWP:
pogardliwy ‘zwłaszcza ksiądz katolicki’; w ISJP: ‘potoczne i pogardliwe okre- ślenie księdza’;
• religjonista ‘religiant, dewot’: Zawalidrogów-religjonistów i księżulka do suro- wej odpowiedzialności [tytuł] – 1930/9/3; brak zapisu w polszczyźnie ogólnej;
innowacja lokalna;
• ojczaszek ‘tu: ksiądz’: Próby ojczaszka proboszcza uciszenia wzburzonych owie- czek […] były głosem „wołającego na puszczy” – 1929/15/4; SL, SWil nie no- tują; w SW: jako gw. i odsył. do ojciec; w SIJP ojcaszek żart. ‘ojciec’; w SJPD:
z odsył. do ojcaszek ‘żartobliwie albo poufale o zakonniku’; efemeryda;
• sektant ‘sekciarz’: W Briańsku zamknięto wprawdzie kościół katolicki, lecz sek- tanci przenieśli się do Bieżycy – 1930/68/4; poświadczenie równoległe w KRPS oraz – z polszczyzny kowieńskiej – u Graczykowskiej13; rejestruje jedynie SW z odsył. do sekciarz (bez cyt.); rusycyzm: сектант (TSRJa).
Należy dodać, że lekceważenie wiary i religii przejawiało się również w zapisywaniu wszelkich nazw związanych z religią małą literą (np. bóg), bądź w cudzysłowie, np.:
W swoim czasie przed „bożym narodzeniem” kółko rozwinęło masową pracę antyreli- gijną.
Przeciw kułackiej wielkanocy [tytuł];
W wigilię wielkanocy odbędzie się wieczór antyreligijny14.
13 T. Graczykowska, Język kowieńskiego tygodnika „Chata Rodzinna”. Przyczynek do badań nad polszczyzną północnokresową w dwudziestoleciu międzywojennym (maszynopis rozprawy doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem Jolanty Mędelskiej, przechowywany na Wydziale Filologicznym UMK w Toruniu).
14 Trybuna Radziecka 1935, nr 53, s. 3.
Tamara Graczykowska
20
W „Trybunie Radzieckiej” tępiono wszelkie przejawy niegospodarności, szkodni- ctwa w sferze produkcyjnej. Na temat tej grupy leksyki również toczyła się dyskusja na łamach „Kultury Mas”, podczas której Jasieński zauważył, że:
Nie mamy w języku polskim ustalonej terminologii na określenie takich pojęć jak „pro- guł”, „prostoj” […]. Musimy tę terminologię stworzyć i to znów w ścisłej łączności z życiem i językiem proletariatu fabrycznego w Polsce. [...] Po nazwy dla innych trzeba będzie sięgnąć do gwar języka polskich przedmieść fabrycznych. Tak np. dla określenia
„progulszczyka”, tj. robotnika – lenia i obijacza, opuszczającego pracę bez uzasadnionej przyczyny, moglibyśmy przeszczepić do naszego słownika wytwórczego stare polskie słowo „łazik”, oddające wcale nieźle to samo pojęcie15.
Choć w polszczyźnie ogólnej znane jest słowo bumelant, w „Trybunie Radzieckiej”
wystąpił rusycyzm progulszczyk oraz zaproponowany przez Jasieńskiego łazik (ale też rwacz, spacerowicz):
• łazik ‘niesumienny pracownik często zmieniający miejsce pracy, bumelant’:
Komórka partyjna powinna przekształcić każdego zacofanego robotnika, każ- dego łazika […], w dobrego szturmowca – 1932/12/2 (kilkadziesiąt wystąpień);
łazikostwo występuje w ESWO: w haśle proguł ‘samowolna przerwa w pracy’
(z ros); jedynie SJPD rejestruje słowo łazik jako ‘próżniaczy pracownik często zmieniający miejsce pracy’; w SGW gw. szk. ‘spacerowicz’; w SW: ‘wesz, pa- sożyt’; w SIJP: ‘łazęga, włóczęga, powsinoga; maruder, dezerter wojenny; paso- żyt’; w SWJP-2: ‘ten, kto lubi się wałęsać, włóczyć się; włóczęga, wagabunda’;
w ISJP: ‘to ktoś, kto lubi się włóczyć’, słowo potoczne używane z dezaprobatą;
w USJP pojawia się łazikostwo ‘zaniedbywanie swoich obowiązków w pracy’;
sowietyzm;
• nepman ‘w czasach tak zwanej Nowej polityki ekonomicznej: handlarz, prywa- ciarz’: Pracujący w ZSRR wstępujcie w szeregi walczących bezbożników dla walki z religią jako oporą dla gburów, nepmanów i imperjalizmu! – 1930/42–43/2 (po- nad dwadzieścia wystąpień); notuje TSJS; ESWO rejestruje nep jako ros. skrót nowaja ekonomiczeskaja polityka ‘nowa polityka gospodarcza, kierunek gospo- darczy w Rosji rozpoczęty pod koniec życia Lenina’; nep notują SWO, PSWP, USJP; rusycyzm (sowietyzm): нэпман (w TSRJa jako neologizm, z kwalif. hist., lekceważąco);
• progulszczyk ‘niesumienny pracownik często zmieniający miejsce pracy, bu- melant’: Poszczególne cechy sfotografowały szturmowców i progulszczyków – 1931/10/3 (pięć wystąpień); notuje TSJS; proguł ‘samowolna przerwa w pracy, łazikostwo’ z ros. notuje ESWO; rusycyzm (sowietyzm): прогульщик (TSRJa);
• rwacz ‘kombinator, cwaniak’: Obok piętnowania przez społeczność robotniczą nierobów, rwaczy […] wysunęła ona jako cel […] wzmocnienie własnej bazy spożywczej – 1933/89/1 (dwa wystąpienia); notuje TSJS; poświadcza jedynie PSWP jako wyraz pot., rzad. z ros. ‘osoba, która wykorzystuje swoje stanowi-
15 Kultura Mas 1930, nr 2, s. 5.
