Ryszard de Latour
Ochronne uzbrojenie husarii w
zbiorach Muzeum Narodowego w
Kielcach i Muzeum Regionalnego w
Szydłowie na tle dotychczasowych
badań nad zbroją husarską
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 13, 197-208
1984
Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach Tom XIII, K raków 1984
RYSZARD DE LATOUR
OCHRONNE UZBROJENIE HUSARII W ZBIORACH
MUZEUM NARODOWEGO W KIELCACH I MUZEUM
REGIONALNEGO W SZYDŁOWIE N A TLE
DOTYCHCZASOWYCH B A DA Ń NAD ZBROJĄ HUSARSK Ą
O ch ro n n e u z b ro je n ie h u sarii, w y b itn ie polski tw ó r sztu k i p ła tn e rsk ie j, za chow ało się do n asz y ch czasów w zn ikom ych ilo ś c ia c h 1. Z atem k a ż d a n a j m n ie jsz a n a w e t w z m ia n k a o nie p u b lik o w a n y c h i n iez n a n y c h p rz y k ła d a c h w nosi n o w y m a te ria ł do dotychczasow ego sta n u b adań.
U zb ro jen ie i o p o rząd z en ie h u s a rii było p rzed m io tem z a in te re so w an ia b ro - niozn aw có w p o lsk ich ju ż p rz e d d ru g ą w o jn ą św iatow ą. O bszerną ro z p ra w ę pośw ięcił h u s a rii B ro n isła w G e m b a rz e w s k i2. P o d ał w n iej w iele in te re s u ją cych źródeł, je d n a k sam a z b ro ja n ie z n a jd u je w o p ra c o w a n iu ty le m iejsca, ile b y się m o żn a było spodziew ać. W czasach p o w o jen n y ch te m a ty k ą tą bliżej z ain te re so w ał się Z b ig n ie w B ocheński, k tó ry w k ilk u ro z p ra w a ch n a te m a t d e k o ra c ji zbroi, je j gen ezy o ra z ty p o lo g ii d a ł w y ra z sw oim zain tereso w an io m dla ta k c h a ra k te ry s ty c z n e j, p olskiej fo rm y u z b ro je n ia o c h ro n n e g o 3. P e w n ą g ru p ę zbroi h u s a rs k ic h u ż y w a n y c h przez pocztow ych h u sa rii om ów ił S ta n i sła w K o b ielsk i 4. W iele u w a g i pośw ięca jej ró w n ież Z d zisław Ż y g u lsk i jun. 5
1 W zbiorach k rajo w y c h p osiadam y ok. 20 zbroi h u sa rsk ich tw orzących w ra z z szyszakam i je d n o ro d n e lub w łaściw ie zestaw ione kom plety, tyleż zbroi zd ekom pletow anych, luźnych n ato m ia st części u z b ro je n ia ok. 100, por. Z. Ż ygulski jun., Broń w d a w n e j Polsce na tle uzbrojenia Europy i B lis kiego Wschodu, W arszaw a 1975, s. 264.
2 B. G em b arzew sk i, Husarze — ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500— 1775,
„B roń i B a rw a ”. B iu lety n S tow arzyszenia P rz y jac ió ł M uzeum W ojska, R. V, W arszaw a 1938, s. 207—254; B. G em barzew ski, Husarze — ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500—1775 (ciąg dalszy), „B roń i B a rw a”, R. VI, W arszaw a 1939, s. 52—70.
s Z. B ocheński, O r n a m e n ty k a ludowa na zbrojach husarskich „P olska S ztu ka L u d o w a”, R. IX , W arszaw a 1955, s. 362—375; Z. B ocheński, Ze studiów nad polską zbroją husarską, [w:] R o zp ra w y i sprawozdania M u z e u m N a rodowego w K rakow ie, t. VI, K ra k ó w 1960, s. 12—50; Z. Bocheński, Próba określenia g en e zy polskiej zbroi husarskiej, [w:] M uzealn ictw o W ojskow e, t. II, W arszaw a 1964, s. 141— 166.
4 S. K obielski, Chorągiew husarska p u łk u h e tm ańskie go R ze w u sk ic h i je j zbroje, [w:] S tu d ia i m a ter ia ły do dzie jów dawnego uzbrojenia i ubioru w o jsko w eg o , cz. I, K ra k ó w 1963, s. 32—48.
Ryszard de L a to u r
W dalszym ciągu je d n a k te m a t te n n ie zo stał o m ó w io n y do k o ń ca i czeka na całościow e opracow anie.
N azw a „ h u sa rz e ” p o jaw ia się po ra z p ie rw sz y w re g e strz e sk a rb o w y m z 1500 r. 6, dopiero je d n a k d ru g a połow a w ie k u X V I je s t o k resem , k ie d y h u sa r ia pow oli zam ienia się w tę jazdę, k tó ra w w ie k u X V II zasły n ęła n a polach b itew nych.
P oczątkow o ja z d a lek k a, bez u z b ro je n ia o ch ro n n eg o w z o ru ją c a się n a o d d ziałach lek k iej ja z d y w ęg iersk iej — R aców , z b ieg iem czasu p rz e k sz ta łca się h u s a ria w dob rze u zb ro jo n e oddziały. J e d n a k u z b ro je n ie o c h ro n n e było b a r dzo zróżnicow ane. R efo rm a tej ja z d y z o stała p o d ję ta przez S te fa n a B atorego w ra m a c h re fo rm y w o jsk a n ad w o rn eg o , a do o rg a n iz o w a n ia n a d w o rn y c h cho rą g w i h u sa rsk ic h p rzy stąp io n o n a m ocy u n iw e rs a łu k ró lew sk ieg o z 23. 06. 1576 r. 7
J e s t to jazd a u z b ro jo n a w pan cerze, a później w z b r o j e 8, z a stę p u jąc a ciężk o zb ro jn e od d ziały k o p ijn ik ó w i sp e łn ia ją c a ich ro lę n a p o lu b itw y . Na m iejsce dotychczasow ych h u sa rz y (jako ja z d y lżejszej) p o ja w ia ją się w tym czasie kozacy tzw. później — p a n c e rn i 9.
Je d e n z pierw szy ch listów p rzep o w ie d n ich n a ch o rąg iew h u s a rs k ą został w y d a n y S tefan o w i B ielaw skiem u. C zytam y w n im m ięd zy in n y m i:
K ażdy ro tm istrz m a się sta ra ć, aby konie ty c h żołnierzy b yły d obre i m ocne, a oni sam i u zb ro je n i n a sposób w ęgierski, w m ocne zbroje, żelazne szyszaki i że lazne rękaw ice, kopie, szablę, m iecz zw any k oncerzem , p isto let p rzy siodle, zaś pióra i inne ozdoby dla okazałości i p o stra c h u n ie p rz y jac ie la zależnie od upodo b a n ia każdego 10.
N a W ęgrzech w ty m czasie uży w an o zbroi, k tó re pod n a z w ą „H u ssarisch e o d e r u n g arisch e H a rn isc h e ” p rz y ję ły się ta k ż e w jeździe a u stria c k ie j. O kazy ta k o k reśla n e w y stę p u ją w z ap isk ach a rse n a łu sty ry jsk ie g o w G razu z la t 1579— 1647 n . Są to zarów no zb ro je całofolgow e, ja k ró w n ież n a p ie rś n ik i i n a - p leczniki sk ład ające się z p ły ty połączonej z k ilk o m a folgam i. T ak ie to zb ro je w y stę p u ją w n aszych d aw n y c h in w e n ta rz a c h pod n a z w ą zb ro i w ęg iersk ich ,,w p a sy ” 12. P rz e w a ż a jąc a część okazów z G razu je s t całk o w icie folgow a. K o n
0 B. G em barzew ski, op. cit., s. 208. ,
7 Z. S p ieralski, J. W im m er, W y p is y źródłow e do historii polsk ie j sztu k i wojennej, z. 5, W arszaw a 1961, s. 8.
8 B. G em barzew ski, op. cit., s. 210.
9 Ibidem , s. 210. N ależy tu rów nież zw rócić uw agę n a te rm in pan cern i. N a zwa ta została p rz e ję ta od ro d z a ju u z b ro je n ia ochronnego używ anego przez te fo rm acje, a m ianow icie — pan c erze kolcze, zw ane inaczej kolczu gam i (koszulki sk o n stru o w an e z p rz e p la ta ją c y c h się ze sobą kółeczek s ta low ych lub żelaznych). Nie n ależy m ylić p a n c erzy ze zb ro ją p ły to w ą zbu dow aną na zupełnie innej zasadzie.
10 Z. S pieralski, J. W im m er, op. cit., s. 42.
11 Z. Bocheński, Próba określenia gene zy polsk ie j zbroi husarskie j, op. cit.„ s. 143.
;2 Z. Bocheński, Uwagi o pła tn erzach k r a k o w s k ic h , [w:] „B roń i B a rw a ”,, R. IV, W arszaw a 1937, s. 53.
Ochronne uzbrojenie husarii 199
stru k c ja ta k a p o z w a lała n a w iększą sw obodę ru ch ó w , ale pod w zględem odporności u stę p o w a ła p ły to w ej.
P o m im o że zb ro je te w y stę p u ją pod nazw ą z b ro i w ę g ie rsk ic h zaró w n o w in w e n ta rz a c h po lsk ich i a u stria ck ich , to je d n a k n ie n a W ęgrzech n a le ż y szukać w zorów , lecz w e W łoszech. T am w łaśn ie w y stęp o w ał ty p zb ro i o p o dobnie u k s z ta łto w a n y m k iry sie i nosił n azw ę „ a n im a ” . Z przekazów h isto ry cz nych w iadom o, że ty p „ a n im a ” będ ący zasadniczo z b ro ją w całości w ielofolgo- w ą is tn ia ł ju ż w X IV w . i cieszył się p o w odzeniem zw łaszcza w służbie o k rę tow ej (W enecja), p o n iew aż folgi d aw ały w ięk szą sw obodę ru ch ó w 4 Z acho w ały się nieliczne o k a z y ty p u an im a, dla k tó ry c h W łosi obecnie sto su ją n a zwę ,,alla u n g h e ra ” 14, n a to m ia s t w lite ra tu rz e zach o d n io eu ro p ejsk iej ty p a n i m a je s t czasem u to ż sa m ia n y z polską z b ro ją h u s a rs k ą B yła to p ó łz b ro ja (kirys, ta sz k i i osłony ram io n ) z b u d o w an a w całości z folg. P ły ty u fo rm o w a n e w dość w ą sk ie p a sy zachodzące n a sieb ie od dołu do g ó ry połączone b y ły w e w n ą trz za pom ocą rz e m ie n i i ru ch o m y ch n itów . Z tego n ie w ą tp liw ie ty p u p o w stała w X V I w. c h a ra k te ry s ty c z n a z b ro ja h u s a rs k a n a W ęgrzech, w A u s trii i w Polsce. P rz y k ła d y z b ro i całofolgow ych sp o ty k a m y ró w n ież w N iem czech 16. T ypow e k iry sy h u s a rs k ie z k o ń c a X V I w., n a p ie rśn ik i i nap leczn ik i, łączo ne na ra m io n a c h i w p a sie rzem ien iam i, złożone są z nacho d zący ch na sie b ie od dołu do g ó ry folg, zw y k le ośm iu. F olgi n a p ie rśn e tw o rzy ły p o śro d k u w y ra ź n ą „ość” , u dołu zaś w y p u k łą „gąsk ę”. D olna folga p o siad ała w y ra ź n e o d gięcie n a zew n ątrz. P o d o b n ie k sz ta łto w a n y był n aplecznik. D ek o rację sta n o w iły n ajczęściej ozd o b n e ro z e ty w okół n itó w łączących poszczególne f o l g i 17. Z n a jd u ją c y się w zb io rach kieleckich k iry s h u sa rsk i sk ła d a się z n a p ie rś n i k a i n ap leczn ik a. N a p ie rśn ik folgow y (ryc. 1) z d w u n a stu nacho d zący ch n a sie bie od d ołu k u g órze p asó w żelaznych p o śro d k u d ek o ra c y jn ie w y k ro jo n y ch . G ó rn a folga p rz y szyi z m a łą b ask in ą. Po b o k ach g ó rn ej folgi p rzy m o co w an e k la m ry m o c u jące z n ap leczn ik iem . Po b o k ach zam ocow ane d w ie folgi p ac h o w e z sied m io m a o tw o ra m i, w k tó ry c h um ieszczone b y ły m osiężne ro z e tk i (obecnie je d n a w foldze lew ej). W zdłuż śro d k a n a k ażdej foldze n a p ie rś n ik a sty lizo w an a w kształcie d e k o ra c y jn ie p o tra k to w a n e j w azy m osiężna ozdoba
18 Z. Ż ygulski jun., Uzbrojenie w „Hołdzie p r u s k i m ” M a tejki [w:] R o zp ra w y г spraw ozdania M u z e u m Narodowego w K r a ko w ie, t. III, K ra k ó w 1957, s. 39.
14 Z. Ż ygulski, B roń w d a w n e j Polsce..., s. 151, przyp. 2; L. C. Boccia, II Museo S tib b e rt a Firenze, t. I ll, s. 59—60, p o d an y został opis zbroi le k kiej k a w a le rii z ok. 1560 r. w y k o n an e j w płn. Ita lii ja k o „di un co rsa letto da cavallo legero a l l a u n g h e r a ”.
15 M. N ickel, Z n a k i napleczne: polskie sk rzyd ła husarskie, ja pońskie sashi- mono i azteckie tla h u itztli [w:] Materiały V II I K ongresu M ięd zy n a ro d o w ego Sto w a rzys zen ia M uzeów Broni i Historii W o jsko w ej, W arszaw a— K ra k ó w 1978, s. 17, gdzie a u to r pisze: „Z broje h u sa rz y polskich — an im y , a n aw e t zb ro je łuskow e w yw odzą się z tr a d y c ji sa rm a ck ich ”.
18 J. S chöbel, P r u n k w a ffe n , W a ffe n u n d R ü s tu n g e n aus d e m historischen M u s e u m Dresden, Leipzig 1973, s. 55, il. 20, gdzie zb ro ja folgow a p ocho d ząca z końca X V I w., w y k o n an a w w a rsz ta ta c h au g sb u rsk ich , określo n a je st m ia n em zbroi „ ra k o w e j” — K reb sh arn isc h .
R yszard de L a tou r
flankowana po bokach (bliżej folg pachowych) dekoracyjnymi mosiężnymi rozetami (sześć rozet z jednej i sześć rozet z drugiej strony na pierwszych sieHmiu górnych folgach). Podobne rozety umieszczono na pozostałych pięciu folgach, lecz w większym rozstawieniu w stosunku do rozet środkowych. Fol ga najniższa z dość szeroką, wywiniętą na zewnątrz baskiną z umieszczonymi na niej drobnymi mosiężnymi rozetami (obecnie zachowane tylko cztery). Dodatkowe mosiężne rozety umieszczono na sześciu dolnych folgach, wzdłuż rozet umieszczonych centralnie. Dolne folgi tworzą charakterystyczną „gą skę”. Naplecznik (ryc. 2) składa się z jedenastu folg pośrodku dekoracyjnie wykrojonych i dekorowanych podobnie jak napierśnik. Podobna dekoracja występuje na napierśniku i napleczniku znajdującym się w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie datowanych na koniec XVI w. Zachowało się jedynie kilka napierśników i naplecznik ów z tego wczesnego okresu. Trudno mówić o proweniencji tego obiektu: przez kogo i kiedy został wykonany, zwłaszcza że źródła na temat warsztatów płaitnerskich są bardzo skromne. Prawdopodobnie każdy towarzysz zamawiał zbroję na własną rękę. Dość do bry poziom artystyczny naszego półzbrojka pozwala przypuszczać, że został wykonany nie w wiejskiej kuźni, lecz w dobrym warsztacie płatnerskim.
W latach dwudziestych siedemnastego wieku nie spotykamy już tego typu
Ryc. 1. N apierśnik zbroi h u sa rsk ie j, przełom X V I/X V II w.
uzbrojenia obronnego. Wypierane zostaje przez półzbroję spełniającą o wiele lepiej wymogi zarówno ochronne, jak i użytkowe. Zbroje, o których będzie mowa, występowały równocześnie ze zbrojami cało folgo wymi, jednak w kon frontacji wojennej odniosły nad nimi sukces. Są to zbroje płytowo-folgowe, w których płyta napierśnika i naplecznika połączona jest z trzema, czterema lub pięcioma folgami przymocowanymi poniżej. Płyta lepiej chroniła przed ciosami niż w zbrojach cało folgo wych, zaś folgi umieszczone u dołu pozwala ły na wykonywanie ruchów w tył i w przód, tak jak to miało miejsce w zbrojach całofolgowych. A więc widać tu wykorzystanie do maksimum za równo funkcji ochronnych, jak i użytkowych.
Jedno z wcześniejszych tego typu rozwiązań spotykamy we W łoszech18. W posiadaniu Muzeum Narodowego w Krakowie jest napierśnik od
kostiumo-18 L. C. B o ccia , op. cit., s. 60, p rezen to w a n y tu n ap ierśn ik składa się z b la chy n a p ierśn ej połączonej z p ięciom a folgam i. Przez środek k irysu p rze chodzi w y ra źn a ość. N ap ierśn ik d ato w a n y n a ok. 1589 r.; J. M ann, W a lla c e C ollection C ata logues, E u ro p e a n A r m s a n d A r m o u r , t. I, L ondon 1962, s. 163, nr 217. P rezen to w a n y n ap ierśn ik z ок. 1575 г., roboty m ed io la ń sk iej, składa się z b la ch y n ap ierśn ej p ołączon ej z p ięciom a folgam i. B lach a n a - pierśn a p och od zi z ok. 1550 r., fo lg i dodano ok. 1575 r.
R y c . 2. N a p l e c z n i k z b r o i h u s a r s k i e j , p r z e ła m X V I / X V I I w .
202 R yszard de L atou r
Ryc. 3. N ap ierśn ik p ły to w o -fo lg o w y zbroi h u sa rsk iej, połow a X V II w.
wej zbroi włoskiej z pierwszej połowy wieku XVI zbudowany również na ta kiej zasadzie 19.
Prawdopodobnie jedną z pierwszych zbroi o formie, jaką potem spotykamy w zbrojach husarskich, była zbroja króla Stefana Batorego 20 wykonana około 1560 r. w warsztatach niemieckich. Biorąc jednak pod uwagę bliskość kontak tów włosko-węgierskich, nasuwa się przypuszczenie, iż Batory zetknął się z tego typu rozwiązaniem konstrukcyjnym stosowanym we Włoszech i zasu gerował je niemieckiemu płatnerzowi. Tak więc można by doszukiwać się rodowodu zbroi husarskiej we Włoszech.
Używanie zbroi z trzema folgami w Polsce jest zaświadczone przykładami
19 R o zp ra w y i sprawozdania M u z e u m Narodowego w K rakow ie, t. III, K ra k ów 1957, s. 45,. ii. 16.
20 E. Ł ep k o w sk i, S t u d i u m Jana M a te jk i „Zbroja S te fa n a Batorego”, [w:] R o zpraw y i spraw ozdania M u z e u m Narodowego w K r a k o w ie t. I, K rak ów 1952, s. 336— 342; Z. Ż y g u lsk i jun., Broń w d a w n e j Polsce..., s. 198, pisze: „W łasną rep rezen ta cy jn ą zbroję h u sarsk ą w raz z szy sza k iem o fia ro w a ł król S tefa n B atory do am b rask iego pan teon u sła w y a rcy k sięcia F e rd y n a n da ty ro lsk ieg o ”.
Ochronne uzbrojenie husarii 203
Ryc. 4. F ra g m en t d e k o ra c ji na nap leczn ik u zbroi h u sa rsk iej, połow a X V II w.
ikonograficznymi z końca XVI i z XVII w iek u 21. Jednak całkowite wykształ cenie zbroi husarskiej płytowo-folgowej nastąpiło dopiero pod koniec pierw szej połowy wrieku XVII, w latach panowania W ładysława IV (1632— 1648). Podział przeprowadzony przez Z. Bocheńskiego wśród zbroi, które uważa za typowo husarskie, wyróżnia dwie grupy: starszą i młodszą (grupa starsza mniej więcej w latach 1640—75, grupa młodsza w latach 1675—1730) 22.
Półzbrojek husarski z muzeum w Szydłowie (ryc. 3) spełnia wszelkie wa runki, aby być zaliczonym do grupy starszej. Składa się z napierśnika,
na-21 Z. B ocheński, Próba określenia genezy polskiej zbroi husarskiej, op. cit., s. 148.
22 P odział zastosow any przez Z. B ocheńskiego w y o d rę b n ia dw ie g rupy: m łod szą i starszą, nie stosując je d n ak w ew nętrznego podziału na typy, por. S. J. G ąsiorow ski, Metoda typologiczna w badaniach nad sztuką, „P rze gląd H istorii S z tu k i”, R. II, K ra k ó w 1930/31, s. 98— 114. W edług G ąsio- row skiego ty p jest pojęciem o w ęższym zak resie niż g ru p a (s. 105). Roz szerzona typologia niew ątp liw ie m ogłaby doprow adzić do szerszych w nios ków , zw łaszcza że w obrębie je d n ej g ru p y istn ieje na ogół k ilk a typów . J e s t to praca, k tó ra n ie w ą tp liw ie w ym aga zapoznania się ze w szystkim i o biektam i, co um ożliw iałoby w obrębie k ażd ej g ru p y w yodrębnienie ich
plecznika, obojczyka, dw óch k arw a sz y i n a ra m ie n n ik a . P ły ta n a p ie rś n a z za m ocow anym i u dołu trz e m a folgam i. W zdłuż p ły ty i folg p rz e c h o d z i w y ra ź n a ość, c h a ra k te ry s ty c z n a d la g ru p y starszej. T rzy folgi o b rz e g a c h w y cin an y ch w zęby. N a dolnej foldze szero k a b a sk in a o b ita p a sk ie m m osiężnej blachy, k tó re j d ek o ra c ję sta n o w ią w y b ija n e od w e w n ą trz „ p e re łk i”. Folgi połączone są ze sobą n ita m i o m osiężnych głów kach. Po b o k ach n a k a żd ej foldze guz z blach y m osiężnej (po trz y z każdego boku). N a ości folg b y ły p ra w d o p o d o bnie trz y (obecnie je d n a ) m osiężne ozdoby w k sz tałcie ro m b u z m osiężnym n ite m m ocującym p o środku. T ak ie sam e ozdoby, ty lk o inaczej ułożone, z n a j d u ją się pom iędzy ością i guzam i (po je d n e j z k ażd ej strony). N a o b rzeżach p ach i w ycięciu p rzy szyi — obicia m o siężną b la c h ą u k sz ta łto w a n ą faliście. Ich d ek o rację sta n o w ią p e re łk i w y b ite ta k ja k na b a sk in ie i ry to w a n e p o dw ó jn e kółeczka. D o d atk o w y m e lem en tem d e k o ra c y jn y m są n ity m o cu jące z głó w k am i m osiężnym i n a o b rzeżach n a p ie rśn ik a . P o d o b n ie d e k o ro w a n y je st rów nież trzy fo lg o w y n ap leczn ik . W części c e n tra ln e j n a p ie rś n ik a um ieszczono krzy ż ry c e rsk i z a m k n ię ty w p ro sto k ącie. J e s t to w ięc jeszcze je d n a zb ro ja, w k tó re j w p rzeciw ień stw ie do w iększości z te j g ru p y k rz y ż ry c e rsk i je s t um ieszczony c e n tra ln ie 23.
N a ra m ie n n ik pięciofolgow y ze sk rz y d e łk ie m o c h ra n ia ją c y m p ach ę po siad a ość, k tó ra w ty m elem encie u z b ro je n ia w z b ro ja c h g ru p y m łodszej z a n ik a 24. T a k a sam a d ek o ra c ja ja k n a p ie rśn ik a i n a p leczn ik a p o zw ala przypuszczać, że sta n o w i on w ra z z n im i całość i pochodzi z la t 1640— 1675. R ów nież do k o m p le tu n ależą dw a k a rw asze g ru p y starszej (o d m ian a B ) 25 o sk ro m n e j d eko racji, n a k tó rą sk ład a się m osiężna la m ó w k a z w y b ija n y m i p o d w ó jn y m i kółeczkam i.
O bojczyk p ra w d o p o d o b n ie pochodzi od in n e j zbroi, za czym p rz e m a w ia in n y sposób rozm ieszczenia o rn a m e n ty k i, ja k ró w n ież o d m ie n n a d e k o ra c ja krzy ża rycerskiego. N ie ulega je d n a k w ątp liw o ści, że n ależy go zaliczyć ró w nież do g ru p y starszej.
K o lejn y o b iek t — n a p ie rśn ik h u sa rsk i (ryc. 5), ró w n ież ze zb io ró w M
u-204 Ryszard de L atour
w aria n tó w , np. podział w zależności od ilości folg, w zależności od d eko ra c ji ogólnej, w zależności od c h a ra k te ry sty c z n e j d ek o ra cji opachow ej.
P o tw ierd za ją to częściowo w y n ik i u zy sk an e na p rz e b a d a n y c h k ilk u n a stu o biektach, w k tó ry ch w zależności od liczby folg w y stę p u je n a ogół różna d ekoracja. C h a ra k te ry sty c z n a d ek o ra cja p rzy p ac h ac h (w k ształcie elem en tu p rzypom inającego p rzesty lizo w an ą p ta sią głowę) w y stę p u je na ogół w zbrojach o 5 folgach, bardzo rza d k o w zb ro ja ch o trze ch folgach. W n ie k tó ry ch zb ro jach z trz e m a folgam i opachy d ek o ro w an e są p ask am i m osiężnej blach y i rozetam i, w innych ty lk o ro ze tam i lu b n ita m i. M ożna by założyć, że: zbroje z w iększą ilością folg i z c h a ra k te ry sty c z n y m i d e k o rac jam i opachow ym i p rzy n ależn e b yły ro tm istrz o m , to w arzy sze nosili zbroje z trze m a folgam i i z d ek o ra cją sk ro m n ie jsz ą, pocztow i nosili zb ro je z trze m a folgam i i bez ozdób. Oczywiście pow yższe założenie w y m ag a do k ła d n ej i żm udnej p rac y n ad w szystkim i znan y m i obiek tam i, co w k o ń cow ym rez u ltac ie w cale nie m usi (lecz może) p o tw ierdzić w y su n ię ty ch je dynie na podstaw ie p rze b ad an ia k ilk u n a stu o biektów w niosków .
28 Z. B ocheński, Ze studiów nad polską zbroją husarską, s. 20. 24 Ibidem , s. 15.
O chronne u zb ro jen ie husarii 205
Ryc. 5. N ap ierśn ik p ły to w o -fo lg o w y u ży w a n y przez p ocz to w eg o h u sa rii, dru ga p ołow a X V II w.
zeum Regionalnego w Szydłowie, należy zaliczyć do uzbrojenia pocztowego husarii, w przeciwieństwie do wyżej omawianego, który należał niewątpliwie do towarzysza. O uzbrojeniu ochronnym pocztowych pisze Z. Bocheński26, a zachowaną do tej pory grupę, znajdującą się w muzeum w Rzeszowie i w Sanoku, omawia szczegółowo S. Kobielski 27.
Prezentowany napierśnik jest typowym przykładem płatnerstwa drugiej połowy XVII w., uwzględniającym praktyczną stronę uzbrojenia. Wykonany bardzo surowo „od młota” nie odznacza się staranną obróbką metalu. Jako materiału użyto prymitywnie kutych płatów żelaza. Opatrzony jest „ością” biegnącą przez środek i opadającą prosto ku dołowi. Folgi o brzegach lekko sfazowanych, bez dekoracyjnych wykrojów w zęby, charakterystycznych dla kirysów używanych przez towarzyszy. W górnej części napierśnika znajdują się pozostałości klamer. W najniższej foldze po bokach — otwory, w których prawdopodobnie zamocowane były klamry boczne. Elementem dekoracyjnym są nity mosiężne umieszczone na obrzeżu całego napierśnika i na wywinięciu dolnej folgi. Dodatkowym elementem dekoracyjnym są również duże stalowe
28 Ibidem , s. 37—38. 27 S. K o b ielsk i, op. cit.
206 Ryszard de Lato ur
guzy osadzone n a trz p ie n ia c h łączących folgi po bokach (po trz y z każdej strony). K rzyż ry c e rsk i z je d n y m ra m ie n ie m o d łam an y m w y k o n a n y z blachy m osiężnej um ieszczony je st p o śro d k u n a p ie rśn ik a . W k ażd y m ra m ie n iu ste m p elkow a d e k o ra c ja p o w ta rz a ją ca m o ty w krzyża.
POCHODZENIE EKSPONATÓW
N ie p o siad am y n ie ste ty bliższych d a n y ch n a te m a t p ó łz b ro jk a h u sa rsk ie g o ze zbiorów kieleckich. W iem y jed y n ie, że do zbiorów d o sta ł się 28 lipca 1945 r. ze zbiorów D ru ck ich -L u b eck ich w B ałto w ie w d a w n y m po w iecie iłżec kim .
C iekaw iej p rz e d sta w ia się h isto ria p ó łzb ro jk ó w z M uzeum R eg ionalnego w Szydłow ie. Z o stały o n e n a b y te w 1958 r. o d księdza S ta n isła w a S k ó rczy ń - skiego, lecz n ie ste ty bez o d n o to w a n ia źró d ła ich pochodzenia. Ks. S k ó rczy ń - ski, arch eo lo g i z a m iło w an y b ad acz reg io n u , b y ł od 1920 r. p roboszczem w K orytnicy. W sw oich w sp o m n ien ia ch n ie m ó w i nic o ty m u z b ro je n iu , pisze n a to m iast, że ks. S ierak o w sk i, proboszcz w K ijach , przy je żd żał tu ta j (do K o ry tn ic y — uzup. aut.) i k o p ał pod R ębow em , gdzie:
m iejscow i ludziska od n ie p am iętn y c h czasów, p asąc tu gęsi i bydło, zn ajd o w ali bardzo ładne g a rn k i i miecze, noże, ostrogi, grzeb ien ie — i niszczyli. Były to r e a l ne echa b itw y K aro la X II z A ugustem II stoczonej w 1702 r . 28
Chodzi tu o b itw ę pod K liszow em , k tó ra m iała m iejsce 19 lipca 1702 r., w k tó re j b ra ło u d ział m ięd zy in n y m i dziew ięć chorągw i h u sa rsk ic h i w a l czyło zu p ełn ie dob rze 29. K liszów leży po m ięd zy R ębow em i K o ry tn ic ą (w d a w n y m pow iecie jęd rzejo w sk im ). B ardzo p raw d o p o d o b n e je st, że k siąd z Skórczyński n a b y ł to u z b ro jen ie w R ębow ie, a n ie w sp o m in a o ty m , p o n iew aż n ie zostało ono w y k o p a n e przez niego. S ta n zach o w an ia (sk o ro d o w an ie, b ra k i) w skazuje, że u z b ro jen ie to m u siało długi czas przeleżeć w ziem i, co ró w n ież pozw ala sk łan iać się k u p rzypuszczeniu, że zostało w y k o p an e w o k o licach Rębow a. Jeżeli p rz y ją ć tę hipotezę, to w idać, że jeszcze w 1702 r., w czasie k iedy od d ziały h u sa rsk ie pow oli tra c ą sw oje znaczenie ja k o p o d staw o w a siła n ata rc ia , uży w an o u z b ro je n ia różno ro d n eg o zarów no g ru p y sta rsz e j, ja k i m łodszej.
28 S. S kórczyński, Archeolog na probostwie, „P am iętn ik K ielec k i”, K ielce 1947, s. 11.
Ochronne uzbrojenie husarii 207 ЗАЩИТНОЕ ВООРУЖЕНИЕ ГУСАР В ФОНДЕ НАРОДНОГО МУЗЕЯ В КЕЛЬЦАХ И РЕГИОНАЛЬНОГО МУЗЕЯ В ШИДЛОВЕ НА ФОНЕ ПОЛУЧЕННЫХ ДО СИХ ПОР РЕЗУЛЬТАТОВ ИССЛЕДОВАНИИ ГУСАРСКИХ ДОСПЕХОВ Защитное вооружение гусар — исконно национальное изделие оружейного искус ства — дошло до наших времен в минимальном количестве. В государственных кол лекциях сохранилось ок. 20 полных гусарских доспехов, такое же количество неполных и ок. 100 отдельных частей вооружения. Представленное автором состояние исследований свидетельствует о том, насколько ничтожным был интерес к этой теме, что и является причиной небольшого количества научных разработок ч отсутствия комплексной обработки. М. пр. по этим причинам автор занимается описанием трех объектов, до сих пор неизвестных широкому кругу знатоков оружия, используя их одновременно как материал, позволяцщий подвести итог того, что известно до сих пор про гусарские доспехи. Когда в 1576 г. на основании королевского универсала начали организовать прид ворные гусарские хоругви, в издаваемых указах можно было прочитать, что гусары должны быть вооружены по венгерскому образцу — в прочные латы и железные шлемы. Сначала это были доспехи, а скоро полудоспехи, в состав которых входили на грудник и наплечник, для которых в качестве образца были, скорее всего, использо ваны итальянские латы — так называемые „анима”. До наших времен сохранилось всего несколько этих ранних доспехов, при чем один экземпляр находится в Народ- ткацкого искусства, несмотря на то, что их собирали, как элементы снабжения двор- ном Музее в Кельцах. Это нагрудник с наплечником, состоящий из железных пласти- нет более подробных данных. Известно, что в келецкую коллекцию он попал 28 июля 1945 г. из фонда Друцких-Любецких в Балтове, в прежнем Илжецком повяте, а до вольно высокий артистический уровень изделия позволяет предполагать, что оно со здано в неплохой оружейной мастерской. В двадцатые годы семнадцатого столетия полудоспехи из пластинок сменяются по- лудоспехами, состоящими из плит, соединенных пластинками, что повышает их оборо нительные и потребительные свойства. Такие полудоспехи состояли из нагрудного и наплечного пласта, соединенного с тремя, четырьмя или пятью плитками, прикрепленными внизу. Их носили все гусары, а разницы состояли только в большей или меньшей декоративности. В польских фондах сохранилось небольшое количество экземпляров этих полудос- пехов. Два из них находятся в Региональном Музее в Шидлове. Одни из этих полу- доспехов были, на основании характерных черт, определены автором как латы това рища гусар и склассифицированы в т. наз. старшей группе (по классификаци 3. Бохен- ского, 1640—75 г.г.), вторые — как нагрудник почтового гусар и датированы второй половиной XVII в. Оба скорее всего принимали участье в одном из последних сражений, в котором сражались гусары: под Клишевом в 1702 г.
208 R yszard de Latour
PROTECTIVE ARMOUR OF HU SSARS IN TH E COLLECTION S OF THE NATIO N AL MUSEUM IN K IELC E AND TH E REG ION A L MUSEUM AT
SZYDŁÓW A G A IN ST THE BACKG RO UND OF THE H ITH ER TO RESEARCH INTO H U SSA R ARM OUR
The p ro tec tiv e arm o u r of hu ssa rs, a m a rk e d ly n a tio n a l outcom e of a r m o u re r ’s c ra ft, has been p rese rv e d in sm all num bers. In th e collections of m useum s in P oland th e re a re a b o u t 20 com plete h u ssa r arm o u rs, th e sam e n u m b e r of incom p lete arm o u rs and a b o u t 100 d iffe ren t elem ents of a rm o u r.
The sta te of a r t of th e rese arch , o utlined by th e a u th o r, gives evidence th a t this subject has been little in v e stig a ted a n d still a w a its com plex elab o ratio n . For th a t reason th re e u n p u b lish ed item s, u n k n o w n to a w id e r circle of connoisseurs, are discussed. T hey are also used as m a te ria l fro m w hich a sy n th e sis of th e h i th e rto rese a rc h into h u ssa r arm o u r can be m ade.
W hen in 1576, by v irtu e of th e k in g ’s u n iv e rsa l, ro y al com panies w ere o rg a nized, th e directives said th a t h u ssa rs should be a rm o u re d follow ing th e H u n g a ria n style, w ith h eavy arm o u rs an d iro n helm ets.
O riginally, th e y w ere a rm o u rs or, precisely, h a lf-a rm o u rs consisting of a m u l ti-fo il b re a st-p la te an d b a c k -p la te w hose p ro to ty p e s w ere m ost lik e ly Ita lia n a r m ours called ’’a n im a ”. O nly a few ex am p les of th a t ea rly a rm o u r have b een p rese rv e d u n til th e p re se n t tim e, one of th e m being k e p t in th e collections of th e N ational M useum in K ielce, It is a b re a s t-p la te w ith a b a c k -p la te consisting of iron foils o rn am e n ted w ith b rass ro se tte a n d rivets.
U n fo rtu n a tely , w e do n o t have m ore d etailed d a ta a b o u t it. It is k n o w n th a t it w as tra n s fe rre d to th e K ielce collection fro m th e collections of D ru c k i-L u b eck i a t B ałtów in th e fo rm e r Iłża D istric t on 21 J u ly 1945. R e la tiv ely good c ra fts m anship p erm its to p resu m e th a t it w as m ade in a good a rm o u re r’s w orkshop. In the 1620’s th e foil h a lf-a rm o u r (półzbroja całofolgow a) w as rep laced by th e p la te - -foil h a lf-a rm o u r (półzbroja płytow o-folgow a) w hich h ad b e tte r p ro tec tiv e qu alities.
Such a h a lf-a rm o u r consisted of a b re a s t-p la te an d b ack p la te coupled w ith th ree , four or five foils a tta c h e d below. T hey w ere w o rn by b o th com rades in the arm s and fellow hussars, d iffe rin g only in d ec o rativ e effects.
V ery few specim ens of h a lf-a rm o u r h av e b een p re se rv e d in th e P olish collec tions, including tw o in th e R egional M useum a t Szydłów . One of them , on ac count of its ch a ra c te ristic fe a tu re s, has b een classified by th e p re se n t a u th o r as a h a lf-a rm o u r of a h u ssa r com rade in arm s and, according to Z. B o ch eń sk i’s clas sification, belongs to th e so-called older group, i.e. th e y ea rs 1640—75; th e o th e r arm o u r has been re fe rre d to as a b re a s t-p la te of a fello w h u ssa r a n d d ates b ack to th e second h alf of th e 17th cen tu ry .
B oth a rm o u rs could h av e ta k e n p a r t in one of th e la st b a ttle s in w hich h u ssa rs fought — n. K liszew in 1702.
