Grodzisko średniowieczne w Starym Koniecpolu, województwo częstochowskie

Zygmunt Włodzimierz Pyzik

Grodzisko średniowieczne w Starym

Koniecpolu, województwo

częstochowskie

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 16, 229-240

1988

Rocznik M uzeum Sarodtw ego w Kielcach Tom X l ’l , Kraków 1992

Z Y G M U N T WŁ O DZ I MI E RZ PYZIK

G R O D Z ISK O ŚR E D N IO W IE C Z N E

W ST A R Y M K O N IE C P O L U ,

W OJEW ÓDZTW O C ZĘSTO C H O W SK IE

1. W p racy tej p rz e d sta w ię w yniki b ad a ń arch eo lo g ic zn y c h p rze p ro w a d z o n y c h przeze m n ie z ra m ie n ia M u z e u m Ś w iętokrzyskiego w K ielca ch w okresie od 3 do 17 w rześn ia 1970 ro k u na g ro d zisk u sto ż k o w aty m w S ta ry m K o n ie c p o lu , gm ina K o n iecp o l w o b e c n y m w o jew ództw ie częstochow skim . P o d ję te czynności ek sp lo ra ­ cyjne m iały na celu w eryfikację c h ro n o lo g iczn ą i fu n k cjo n a ln ą w y m ien io n eg o o b ie k tu . G ro d z isk o to zn ajd o w ało się na p o lu S tefan ii W id ery w odległości około 250 m na p o łu d n ie od jej d o m u stojącego p rzy d ro d z e K ielce — K o n iec p o l — C zęstochow a.

W y ty p o w a n ie do eksploracji arch eo lo g iczn ej w 1970 ro k u g ro d zisk a znajd u jąceg o się w S ta ry m K o n ie c p o lu było b ard z o tra fn e nie tylko ze w zględów n au k o w y c h , lecz i k o n se rw a to rsk ic h , pon iew aż — jak się n ie b aw em okazało — była to o sta tn ia okazja do p rz e p ro w a d z e n ia na n im b ad a ń w ykopaliskow ych; p arę lat później w łaścicielka pola, na k tó ry m zn ajd o w ało się g ro d zisk o , zniw elow ała te n zabytkow y o b ie k t w celu — jak to określiła — zw iększenia are ału i ty m sam ym gro d zisk o p rze stało istnieć. S tan o w i to d u żą stra tę dla n au k i, k u ltu ry i k rajo b raz u . N ie c h zagłada sta ro - k o n iecpolskiego g ro d zisk a stanow i o strz e ż e n ie dla k o n se rw ato ró w i zo bliguje ich do skutecznej o pieki n ad p o w ierz o n y m i im d o b ra m i i p o m n ik a m i k u ltu ry n arodow ej.

Z z e b ra n y c h in fo rm acji w ynika zre sztą , iz g ro d zisk o w S ta ry m K o n iec p o lu od szeregu lat ulegało p o stę p u ją cej dew astacji, p o n iew aż po p ierw sze — znajdow ało się pod u p ra w ą , po d ru g ie — w 1914 roku w czasie d ziałań w o jen n y c h zakopano w nim padłe konie należące do stojących w ów czas we wsi żołn ierzy a u striac k ich i po trzecie — było ono p rz e d m io te m k ilk a k ro tn ej p e n e tra c ji „p o szu k iw a czy sk a rb ó w ” . P odczas jednej z nich o jciec S tefan ii W id e ry w y d o b y ł z g ro d zisk a „ d w a bale dębow e kolo ru czarnego i b a rd z o tw a r d e ” , k tó re p rz e ro b ił n a s tę p n ie na zęby do grabi. W szystko to w y d atn ie n a d w e rę ży ło su b sta n c ję zabytkow ą g ro d zisk a i zniszczyło jego straty g ra fię p ierw o tn ą.

W e d łu g sta rszy c h m ieszkańców K o n ie c p o la , któ rzy licznie o d w iedzali g rodzisko w trakcie jego b a d a ń , daw niej było ono w yższe m niej więcej o dw a m e try . M ów iąc o g ro d zisk u , n azyw ali je zaw sze „ w ie ż ą ” . W y m o w a tej n a d e r in teresu jącej nazw y p rze d staw io n a b ęd z ie w innej części n in iejszeg o o p raco w an ia.

2. G ro d z isk o w S ta ry m K o n ie c p o lu w zm ian k o w an e jest jako: „P ozo stało ści zam ku. Z ap e w n e p ie rw o tn a sied zib a K o n iec p o lsk ich h e rb u P o b ó g , k tó ry ch był w łasnością w w ieku X IV . N azy w an y także S ta rą W sią. P o łożony około 3 k ilom etrów na p ó łn o c n y za ch ó d od K o n iec p o la . N a p o la ch zach o w an e w zgórze otoczone

230 Zygm un t W ło d zim ie rz P y z ik

R yc. 1. Stary K o n iecp o l, woj. częstochow skie. G rodzisko stożkow ate z X I I I - X I V w . — w idok ogólny

resz tk am i fosy o n a ry sie zb liż o n y m do k o liste g o ” (K a ta lo g Z a b y tk ó w S z t u k i w Polsce. T . 3. W o jew ó d ztw o k ieleckie, z. 12. P o w iat w łoszczow ski, W a rsza w a 1966, s. 5 2 -5 3 ).

W k o n te k ście z istn ie ją c y m w S ta ry m K o n ie c p o lu g ro d z isk ie m , b ę d ą c y m p o z o s ta ­ łością p o ry cersk iej sie d zib ie o b ro n n e j, zasłu g u je n a uw ag ę n a s tę p u ją c a in fo rm a c ja za w arta w o p ra c o w a n iu Ja n a W iśn iew sk ieg o : „ Z K o n ie c p o la p isa ł się ró d K o n ie c p o l­ skich h e r b u P o b ó g . S łynęli ju ż w X IV w ieku. Ja k u b w 1410 d o w o d ził w łasną ch o rąg w ią p o d G ru n w a ld e m . D a w n a w ieś K o n ie c p o le była sie d zib ą K o n ie c p o lsk ic h . D ziś zow ią ją S ta ry m K o n ie c p o le m ” (H isto r y c z n y opis kościołów, m iast, za b y tk ó w

i p a m ią te k w powiecie w loszczow skim . M a rió w k a 1932, s. 72).

3. In te re s u ją c a n as tu w ieś leży n a te re n ie tak zw anej N iec k i W łoszczow skiej rozciągającej się p o o b u stro n a c h P ilicy. Z a jm u je o n a zaklęsłość, k tó rej k re d o w e p o d ło ż e p o k ry w a ją c z w a rto rz ę d o w e p iask i p rz e w ia n e w w y d m y , p o m ię d z y n im i zaś w y stę p u ją te re n y p o d m o k łe , b a g n iste i to rfia ste (Je rz y K o n d ra c k i G eografia f iz y c z n a

Polski. W a rsza w a 1965, s. 400).

W e d łu g in fo rm ac ji u zy sk an e j o d d ra Z b ig n ie w a K o w alczew sk ieg o , za k tó rą M u se rd e cz n ie d zięk u ję , S ta ry K o n ie c p o l m a w p o d ło ż u skały k re d y g ó rn e j, p ię tra m a s try c h t. Są to m a rg le , m ie jsc am i p ia szc zy ste, w arstw o w an e i k ru c h e . O d stro n y p o łu d n io w e j p rzy le g ają d o n ic h o sad y p le jsto c e n u leżące n a k red z ie. S ą to p iaski rzeczn e. O d s tro n y w sch o d n iej n a k re d z ie leżą p iask i ak u m u lac ji lodow co w ej. Z p u n ­ k tu w id ze n ia g eo lo g ic z n o -te k to n ic z n e g o o b sz a r S ta re g o K o n ie c p o la leży w p o łu d n io ­ w y m sk rz y d le N iec k i. Je st to te re n w y ży n n y . W y stę p u ją c e w n ie k tó ry c h m ie jsc ac h glin y m ają c h a ra k te r zw ałow y a w iek p le jsto c eń sk i. S ta ry K o n ie c p o l leży n a p o zio m ic y 240 m .

G rodzisko średniowieczne w S ta ry m Koniecpolu 231

R yc. 2. Stary K on iecp ol, w oj. częstochow skie. G rodzisko stożkow ate — pozostałości fosy

4. G ro d z isk o w S ta ry m K o n ie c p o lu zlokalizow ane b yło n a p ła sk im i w z n a cz n y m s to p n iu p o d m o k ły m te re n ie łąkow ym . P o d w zg lęd em m o rfo lo g icz n y m p rz e d sta w ia się o n o jako p raw ie k o listy k o p ie c o w ysokości w zględnej 3 m , licząc o d jego p o d sta w y (ry c. 1). K o p iec o to c zo n y b y ł n ie ck o w ato za g łę b io n ą fosą o n ie jed n o lite j szerokości w g ra n ic a c h 12-14 m , zach o w a n ą n ajw y ra źn ie j w części w sch o d n ie j, p o łu d n io w e j i za ch o d n iej (ryc. 2), w k tó re j — m im o zaaw an so w an eg o o d k ilk u set la t p ro c e su d e n u d a c y jn e g o — p rz e z z n a c z n ą część ro k u u trz y m y w a ła się jeszcze w o d a p o o sta tn ie lata istnienia grodziska. S toki g rodziska w części w schodniej i w sch o d n io -p o łu d n io w e j b y ły stro m e (do 5 0 0 n a c h y le n ia ), p o zo stałe łag o d n e. W zb o c za ch g ro d zisk a w id o czn e b yły zagłębienia, g łó w n ie w części z a c h o d n ie j, skąd w łaściciele te re n u p o b ie ra li ziem ię n a ró żn e p o trz e b y n iw elac y jn e, najczęściej d o sto p n io w e g o za sy p y w an ia fosy. C ałą p o w ie rz c h n ię g ro d zisk a p o ra sta ła tra w a , a to dzięki te m u , że p rze z p a rę o s ta tn ic h lat leżało o n o o d ło g iem w sk u te k o c h ro n ia rs k ic h sta ra ń p . T a d e u s z a M ą cz y ń sk ieg o , zam ieszkałego w K o n ie c p o lu sp o łeczn eg o o p ie k u n a za b y tk ó w . D aw n ie j b yło o n o — w ed le in fo rm acji w łaścicielki po la — co ro k u p o d o rk ą i zasiew em . O p ró c z tra w y rosło n a g ro d z isk u p a rę d rze w i k rze w ó w , a w fosie p rz e d e w szy stk im ta tarak .

5. Z ałożono w y k o p b ad a w cz y o c h a ra k te rz e so n d a żo w y m i w y m ia ra ch 2,5 x 22 m , u k ie ru n k o w a n y d łu g o śc ią n a osi p ó łn o c -p o łu d n ie , p rz e c in a ją c y w te n sp o só b całą k u lm in ac ję g ro d zisk a i z n a c z n ą część jego zbo czy (ryc. 3). E k sp lo rac ję p ro w a d z o n o w zasadzie d z ie się c io c e n ty m e tro w y m i w a rstw a m i m e ch a n ic z n y m i. R e z u lta ty b a d a ń i w szelkie sp o strz e ż e n ia re je stro w a n o w d o k u m e n ta c ji o p iso w e j, ry su n k o w ej i fo to g ra ­ ficznej. N a k u lm in a c ji k o p c a p o zo staw io n o w w y k o p ie św iadek o szerokości 30 cm , p o p rz e c z n y do d łu g o śc i w y k o p u (ryc. 4).

232 Z ygm unt W ło d zim ierz P y z ik

6. C e n tra ln ą część g ro d zisk a sta n o w i sto żk o w aty n asy p o śre d n ic y 30 m , a jego o b rze żen ie szeroka fosa zach o w an a fra g m e n ta ry c z n ie . N a s y p je st tw o re m sz tu c z n y m , u sy p a n y m z ziem i p ró c h n ic z n e j k o lo ru b ru n a tn e g o i c z arn eg o o raz z g lin y i p ia sk u . G ro s m a te ria łu b u d u ją c e g o sto żk o w aty n asy p stan o w i ziem ia p r ó c h n ic z n a , p o c h o d z ą ­ ca p ra w d o p o d o b n ie głó w n ie z fosy w tra k c ie jej żło b ien ia. G lin ę i p ia sek n aw ie zio n o n a k opiec spoza te re n u w zn o szo n eg o o b ie k tu o b ro n n e g o . W e w szy stk ich częściach n as y p u g ro d zisk a stw ie rd z o n o w y stę p o w a n ie szczątków b ie rw io n i d re w n ia n y c h słu p ó w o g ru b o śc i d o 20 cm . C zęść relik tó w b ie rw io n i słu p ó w je st p o zo stało ścią p o z a b u d o w ie g ro d u , zw łaszcza po b u d y n k u g łó w n y m , z a p ew n e cz w o ro b o czn ej w ieży m ie sz k a ln o -o b ro n n e j, k tó ra p ra w d o p o d o b n ie została zn iszc zo n a p rz e z p o ż a r, o czym św iadczy fak t, iż w iększość o d k ry ty c h fra g m e n tó w była o p a lo n a lu b n a w e t całkow icie zw ęglona. B ierw io n a i zary sy słu p ó w zn alezio n e n a to m ia st p o n iż ej d w ó ch m e tró w głębokości n ie m iały śladów działania ogniow ego. S tanow iły o n e najpew niej d rew n ia n ą k o n stru k c ję ru szto w ą , u m o c n io n ą p a la m i, m ającą n a celu u tw a rd z e n ie p o d ło ż a p o d n asy p em i zarazem stabilizację sam ego n asy p u . W te n sp osób zap o b ieg n ięto zap ad a n iu się n a s y p u , n a k tó ry m n a s tę p n ie w zn iesio n o o b ie k t m ie sz k a ln o -w a ro w n y .

W u w a rstw ie n iu g ro d zisk a w y stę p o w a ła licznie p o le p a i w ęgiel d rze w n y . D u ż e ilości p o le p y pozw alają d o m n ie m y w ać , iż lico d rew n ia n ej b u d o w li w aro w n ej, p rz y n a j­ m niej w jej p rz y z ie m iu , b yło w y lep io n e g lin ą , co m iało n a celu u sz cz eln ie n ie i o ciep len ie o b ie k tu oraz zab ez p ie cze n ie go p rz e d p o ża rem .

N ale ży stw ie rd z ić , iż cały n asy p g ro d zisk a w e w szy stk ich jego p o zio m ac h o d sp ą g u p o k u lm in a c ję , ze w zg lę d u n a w y stę p u jąc e w n im ele m e n ty k o n stru k c y jn e lu b in n e p rze jaw y działaln o ści lu d z k iej, m iał c h a ra k te r w arstw y k u ltu ro w e j o n astęp u jące j

Ryc. 3. Stary K o n iecp o l, w oj. częstoch ow skie. G rod zisk o stożkow ate w czasie badań arch eologicznych

G rodzisko średniowieczne w S ta ry m Koniecpolu 233

R yc. 4. Stary K o n iecp o l, woj. częstochow skie. G rod zisko stożkow ate. Profil ściany w schodniej w ykopu badaw czego; 1 — hu m u s, 2 — piasek, 3 — próchnica z piaskiem , 4 — glina z próchnicą, 5 — piasek z gliną, 6 — ciężka gleba typu bagienn ego, 7 — grząska gleba bagienna, 8 — szczątki

bierw ion , 9 — pozostałości śłup ów

zaw arto ści. O p ró c z szczątków b ie rw io n i słu p ó w w b ity c h w p o d ło ż e g r u n tu p o d n a s y p e m o raz p o le p y i w ęgla d rze w n e g o w w y ek sp lo ro w an ej części g ro d zisk a zn a le zio n o 195 fra g m e n tó w n a c z y ń g lin ia n y c h , 6 gw oździ że lazn y ch , haczy k żelazny, sk o b e l, sp rzączk ę d o p asa, fra g m e n t rad licy (?) i kości zw ierzęce.

7. S p o śró d zn a le zio n e g o p o d cz as ek sp lo ra cji g ro d zisk a m a te ria łu zabytk o w eg o n ajlic zn ie jsz ą g ru p ę sta n o w i c e ram ik a , za ch o w a n a w yłącznie w e fra g m e n ta c h , co jest zjaw iskiem ty p o w y m d la o g ó łu sta n o w isk o sa d n ic z y c h b ez w zg lę d u n a ich c h ro n o lo g ię i c h a ra k te r. T r z e b a zaznaczyć, że jak n a tego ty p u sta n o w isk o arch eo lo g ic zn e m a te ria ł k u ltu ro w y jest tu ilościow o sk ro m n y . P rz y cz y n ą m ałej liczeb n o ści znalezisk c e ram ic z­ n y c h i in n y c h je st za p ew n e n ie ty lk o fra g m e n ta ry c z n y zakres b a d a ń , złożyć się m ogły n a te n fakt i in n e p rz y c z y n y , n a p rz y k ła d d b a ło ść o estety k ę najb liższeg o o to czen ia b u d o w li m ieszk aln ej w czasie jej fu n k c jo n o w a n ia , sk u tk ie m czego w szelkie o d p ad k i u su w a n o p o za o b r ę b g ro d u .

O m aw ia n a ce ram ik a zró ż n ico w an a je st ch ro n o lo g ic z n ie i p o d w zględem te ch n ik i w y k o n an ia. N ajlic z n ie jsz ą sp o śró d niej g ru p ę sta n o w ią okazy ty p o w e dla p ó źniejszej fazy w czesnego średniow iecza, k tó re d atu ję ogólnie n a w iek X I I I . B ardziej szczegółow e ro z w a rstw ie n ie ch ro n o lo g ic z n e w o b rę b ie stu lec ia jest tu ta j z b ra k u p o d sta w n ie ­ m ożliw e. W ięk szo ść sk o ru p p o c h o d z i z n a c z y ń b a rw y b rązow ej z ró żn y m i o d cien ia m i, w ty m sp o ro z b r u n a tn y m , śre d n io ś c ie n n y c h (0 ,5 -1 cm ), sta ra n n ie j o b to c z o n y c h w yłącznie w części b rz e g u w ylew u n aczy ń . B yły o n e w y k o n an e z m asy c e ram ic zn e j, zaw ierającej p o sp o lite o d m ia n y g lin ze sc h u d za jąc ą d o m ie sz k ą p ia sk u i d ro b n e g o tłu c z n ia g ran ito w e g o . Je śli c h o d z i o o rn a m e n ty k ę n a c z y ń , to jest o n a skąpa i poleg a na lekkim w y p ro filo w a n iu nieco z g ru b io n y c h b rze g ó w w ylew ów i z d o b ie n iu b rzu śc ó w k ilk o m a żło b k am i p o zio m y m i (tab l. A , 6, 7 i ta b l. C , 10, 13). D n a ty c h n ac zy ń są p ła sk ie ze śla d em p o d sy p k i p iaskow ej. N a c z y n ia te b yły p ra w d o p o d o b n ie b ez u c h e , k sz ta łtu w p rz y b liż e n iu jajo w ateg o , w y p alo n e w a tm o sfe rz e u tle n ia jąc ej.

M ło d sz ą i m n ie j lic ze b n ą g ru p ę c e ram ik i sta n o w ią fra g m e n ty n ac zy ń o b ta c z a n y c h na całej p o w ie rz c h n i. P o c h o d z ą o n e z cie n k o śc ie n n y c h (do 0,5 cm g ru b o ści) d z b a n k ó w w y p alo n y c h ró w n ie ż w atm o sfe rz e u tle n ia jąc ej i d e k o ro w a n y c h szerokim i n a p ół c e n ty m e tra d o o k o ln y m i lin iam i m a lo w an y m i fa rb ą k o lo ru brązo w eg o u n asad y k ró tk ie j szyjki o ra z g ru p ą p o z io m y c h żło b k ó w n a b rz u ś c u (tab l. B , 8 i ta b l. C , 11). D o tej sam ej g ru p y te ch n o lo g ic z n e j należy te ż d n o k u b ec zk a lu b sp o d k a z b a rd z o w klę­ sły m d n e m (ta b l. C , 12) i cz o p o w ata zaty czk a z sz ero k im u c h w y te m . Są to p ra w d o p o ­ d o b n ie w y tw o ry X IV -w ie c z n e , p o d o b n ie jak fra g m e n ty ce ram ik i siw ionej w ilości

234 Z ygm unt W ło d zim ierz P y z ik

Tabl. A. Stary Koniecpol, woj. częstochowskie. Grodzisko stożkowate; 1 — sprzączka do pasa, 2 — skobel, 3 — gwóźdź, 4 — haczyk wędki, 5 — fragment gwoździa, 6 — ułamek

G rodzisko średniowieczne w S ta ry m Koniecpolu 235

T a b l. B Stary K o n iec p o l, woj. częstochow sk ie. G rod zisk o stożkow ate; 8— — fragm ent w ylew u dzbana z ornam entem m alow anym , 9 — fragm ent dna

2 3 6 Z ygm un t W ło d zim ierz P y z ik

T ab l.C Stary Koniecpol, woj. częstochowskie. Grodzisko stożkowate: 10 — ułamek naczynia, 11 — fragment wylewu dzbana z ornamentem malowanym, 12 — dno naczynka, 13 — ułamek wylewu naczynia, 14 — fragment pokrywki z uchwytem

G rodzisko średniowieczne w S ta ry m Koniecpolu 237

k ilk u n a s tu fra g m e n tó w d zb a n k ó w , talerzy i fra g m e n t p o k ry w k i (tab l. C , 11, 13, 14), to c z o n y c h n a kole i w y p alo n y c h w atm o sferze re d u k c y jn ej.

T rz e c ią g ru p ę c e ram ik i, n ajm n ie j liczną, re p re z e n tu ją fra g m e n ty n a c zy ń w y k o n a­ n y c h z czystej i tłu ste j glin y , to c zo n e i z ze w n ą trz z d o b io n e g lazu rą b arw y żółtej i b rąz o w e j. Są to p ro d u k ty z w czesnej fazy o k re su n o w o ży tn eg o .

Z w y ro b ó w c e ram ic zn y c h zn alezio n o jeszcze n a g ro d zisk u kilka sk o ru p z ok resu w p ły w ó w rz y m sk ic h , w ty m fra g m e n t w ylew u g ru b o śc ie n n e g o naczy n ia zasobow ego b a rw y ceglastej z p rz e ło m e m b ru n a tn y m . Ic h om ó w ien ie p o m ija m , p o n ie w a ż p rz y ­ p ad k o w o p rzy w ie zio n e tu z p iask iem lu b g liną z m iejsca, skąd d o b y w an o te n m a teria ł w tra k c ie w zn o szen ia n a s y p u p o d g ró d , stan o w ią tak zw any w trę t k u ltu ro w y .

8. Z p rz e d m io tó w żelazn y ch zn alezio n o w zb ad an ej części g ro d zisk a 6 gw oździ (tab l. A , 3, 5), p ó łk o listy skobel (tab l. A , 2), haczyk (tab l. A , 4), fra g m e n t rad licy (?) i sprzączkę d o p asa (tabl. A. 1). W szystkie pow yższe w yroby w ykonano tech n ik ą kucia. S p o śró d n ic h najciekaw iej p re z e n tu je się sprzączka. J e s t to eg z em p larz z ram ą p r o ­ s to k ą tn ą o w y m ia ra ch 7,5 x 5 cm w y k o n an y z trz e c h ta śm o g ru b o śc i do 0,7 cm . C zęść słu żąca d o za p in a n ia pasa jest ru c h o m a i z a o p a trz o n a w kolec d łu g o ści 1,8 cm . P o d w zględem typ o lo g iczn y m op isan y okaz znacznie różni się o d sprzączek w czesn o śred n io ­ w iec zn y c h (A. Ż aki Archeologia M a łopolski wczesnośredniowiecznej. W ro c ław 1974, s. 2 9 7 ryc. 245), u k tó ry c h kolec je st u m o c o w a n y d o je d n eg o z d łu ż szy c h b o ków ram y , a w p rz y p a d k u sprzączki z g ro d zisk a sta ro k o n iec p o lsk ie g o kolec stanow i in te g ra ln ą część ru c h o m e g o p rę ta d o d atk o w e g o , o sad zo n eg o w o b u p rze ciw le g ły ch k ró tszy c h częściach ram y sprzączk i. J e s t to te c h n ic z n e u d o sk o n a le n ie sp rzączki w p o ró w n a n iu z o d p o w ie d n im i o kazam i w cz esn o śre d n io w iec zn y m i.

H a c z y k , p ra w d o p o d o b n ie d o w ędki, p o d o b n y jest d o eg z em p larza znalezio n eg o w S a n d o m ie rz u (A. Ż ak i A rcheologia..., s. 294 ryc. 243 c), a u ła m ek rad licy (?) a n a lo ­ g ic zn y je st d o o k az u z N asz ac o w ic (A. Ż aki A rcheologia..., s. 287 ryc. 240 b).

9. Z a g a d n ie n ie ch ro n o lo g ii g ro d zisk a i czasu fu n k cjo n o w a n ia g ro d u w S ta ry m K o n ie c p o lu p rz e d sta w ia się n astę p u ją c o . W o m a w ian y m g ro d z isk u nie znalezio n o n ie s te ty m a te ria łó w ściślej d a tu ją c y c h . N ie b ra k u je w szak p rze słan e k do d ato w a n ia go w p rz y b liż o n y c h g ra n ic a c h czasu. L o k alizacja g ro d u n a p ła sk im te re n ie , p ie rw o tn ie o b fitu ją c y m za p ew n e w m o k ra d ła , o raz k sz tałt i ro zm iary sz tu cz n eg o n a s y p u , na k tó ry m g ró d w zn ie sio n o , w skazują b e z sp o rn ie , iż o b ie k t p o w sta ł w śred n io w ie cz u . R elaty w n ie najściślejszym elem e n te m d atu jąc y m jest znaleziona w w arstw ach grodziska ceram ika. Je st ona zró żnicow ana chronologicznie. N ajw ięcej znalezionych frag m en tó w n a c z y ń p o c h o d z i z p ó źn e j fazy w czesnego śred n io w ie cz a (w. X I I I ) , m n ie j jest p ó źn o ś re d n io w ie c z n y c h , a n ajm n ie j w cz esn o n o w o ż y tn y ch . Z pow yższego w y n ik a, iż g ró d — być m o ż e — fu n k cjo n o w a ł dość d łu g o . W z n ie sio n o go w poło w ie lu b p o d k o n ie c w ieku X I I I i istn ia ł jako c z y n n a w aro w n ia za p ew n e p rze z całe n a s tę p n e stu lec ie lu b n a w e t nieco d łu żej. P ra w d o p o d o b n ie n ie do końca sw ego istn ie n ia pełnił fu n k c je głów nej sie d zib y rycerskiej czy raczej — w o d n ie sie n iu do K o n iec p o lsk ich n ależ ało b y m ó w ić — m o ż n o w ład czej, p o n ie w a ż w w iek u X IV K o n iec p o lsc y za jm o w a­ li ju ż szereg w a ż n y ch sta n o w isk w P olsce o sta tn ic h P iastó w i n ależeli d o b ard ziej liczących się ro d ó w m a ło p o lsk ich . Jak o je d e n z p o w o d ó w p o d trz y m y w a n ia istn ien ia sta re g o ju ż w X IV - X V w. d re w n ia n e g o g ró d k a w S ta ry m K o n ie c p o lu w y m ien ić m o ż n a fak t, iż g ró d te n był ich g n ia z d e m p ie rw o tn y m . P rz e d łu ż a n o w ięc jego istn ien ie ze w zg lęd ó w p re stiż o w y c h .

G r ó d w S ta ry m K o n ie c p o lu n ie ste ty n ie jest p o św ia d cz o n y w e w sp ó łc ze sn y ch m u ź ró d ła c h p isa n y c h . Jak o p o te n c ja ln y c h jego założycieli i fu n d a to ró w należy b ra ć p o d u w ag ę P rz e d b o ra K o n iec p o lsk ieg o — sta ro s tę w ielkopolskiego i Ja k u b a K o n ie c ­ p o lsk ieg o — w o jew o d ę sie ra d zk ieg o , o k tó ry c h p o d ro k iem 1309 w sp o m in a n a p is na

238 Z ygm un t W ło d zim ierz P y z ik

tab licy w kościele k o n iecp o lsk im . N a ta b lic ę tę p o w o łu je się n asz X V I-w ie c z n y h e ra ld y k (B arto sz P ap ro c k i H erby rycerstw a polskiego, zebrane i w ydane r.p. 1584; reed . K ra k ó w 1858, s. 231).

10. W św ietle p rze p ro w ad z o n y ch b ad a ń w ykopaliskow ych w ydaje się, iż zab u d o w a g ro d u w S ta ry m K o n ie c p o lu by ła w yłącznie d rew n ia n a . B io rąc p o d u w ag ę szczu p ło ść m iejsca n a k u lm in ac ji sz tu cz n eg o w zn ie sie n ia, n ależy d o m n ie m y w a ć , iż z a b u d o w ę g ro d u stanow ił w zasadzie je d en obiekt. Była to p ra w d o p o d o b n ie b u d o w la czw orokątna o ch a ra k te rz e p a ru k o n d y g n a cjo w ej w ieży m ieszkalnej i straż n ic ze j, analogicznej do ob iek tó w w W ito w ie, P o d d ę b ic a c h i S ied lątk o w ie w S ierad z k iem i w K iełb o w ie S ta ry m , w oj. rad o m sk ie (Z. P yzik G rodzisko stożkow ate w K iełbow ie S ta ry m . „R o c z n ik M u z e u m Ś w ięto k rzy sk ieg o ” t. 6, s. 477 i J. K a m iń sk a Obronność siedzib

rycerskich w świetle archeologii. P ra c e N a u k o w e In s t. H is to rii i A rc h it., S z tu k i i T e ­

chniki P o lite c h n ik i W rocław skiej n r 12 „ S tu d ia i M a te ria ły ” 1978 n r 5, s. 29). Za ta k im o b ie k te m w aro w n y m w S ta ry m K o n ie c p o lu p rze m aw ia ją w szy stk ie sp o strz e ż e ­ n ia , p o cz y n io n e n a b ad a n y m g ro d z isk u , oraz cy to w an e w yżej an a lo g ie , a tak że d an e to p o n im ic z n e u trw a lo n e w starej tra d y c ji m iejscow ej. Istn ie ją c e tu m ia n o w icie g ro ­ dzisko m ieszk ań cy S ta re g o K o n ie c p o la nazy w ali z d aw ien d a w n a „ w ie ż ą ” . Je st to nazw a w ysoce sugestyw na i sądzę, że adek w atn a do k sz tałtu pierw o tn ej b u d o w li g rodu. N azw y in n y c h g ro d zisk ta k ie, jak: „ k o p ie c ” , „ g ó ra ” , „ k ó łk o ” , „ g ro d z is k o ” i „ z a m ­ czysko” m ają m ło d szą m e try k ę , zn a cz en ie o g ólniejsze i m niej in fo rm a ty w n e . N a j­ ciekaw szą z w y m ie n io n y ch jest n ie w ą tp liw ie n azw a „ w ie ż a ” , n a jsta rsz a i je d n o cz eśn ie żyw a p o dziś d zień . Ś w iadczy o z a ch o w a n iu ciągłości tra d y c ji w S ta ry m K o n ie c p o lu .

O p ró c z g łów nego i c e n tra ln ie stojącego b u d y n k u g ro d o w e g o , k tó ry m by ła zapew ne w ieża m ieszk aln a, nieco poniżej k u lm in ac ji sz tu cz n eg o w zn ie sie n ia m ogły znajdow ać się jeszcze niew ielk ie b u d y n k i p o m o c n icz e, jak sta jn ia i n a jn ie z b ę d n ie jsz e p o m ie sz cze n ia m agazynow e. G ro s b u d y n k ó w g o sp o d a rc zy c h i m ie sz k an ia d la czeladzi stały zap ew n e poza cz ęsto k o łem w aro w n i. P o ze w n ętrzn e j stro n ie fosy stw ie rd z o n o b ow iem w y stę p o w a n ie ce ram ik i śred n io w ie cz n ej, analogicznej do zn alezio n ej w w arstw ac h g ro d zisk a , a ta k że ślady z a b u d o w a ń m u ro w a n y c h , jak fra g m e n ty k am ien ia b u d o w lan e g o z zap raw ą m u ra rs k ą , p o le p ę i u łam k i cegły „ p a lc ó w k i” , w z n ie sio n y c h m oże w m ie jsc u p ie rw o tn y m o b ie k tó w d re w n ia n y c h .

G lin ę d o u sz cz eln ia n ia b u d y n k ó w d re w n ia n y c h , a w p ó źn iejszy m śre d n io w ie c z u i do p ro d u k c ji cegły, d o b y w a n o ze w zg ó rza m o ren o w e g o od leg łeg o 1 k m n a z a ch ó d od w si, zw anego dziś „ S ta rą C e g ie ln ią ” , k tó rej o b sz a r z b a d a n o p o w ie rz c h n io w o , stw ie rd z ając d u żą rozległość te re n u k o p aln ian e g o i zn a cz n ą ilość d o łó w p o g lin ie oraz ślady p ro d u k c ji cegieł. N a p o w ie rz c h n i „ S ta re j C e g ie ln i” w y stę p o w a ło d u ż o ru m o sz u ceglanego, w ty m także ułam ki cegły „ p a lc ó w k i” . W e d łu g relacji sędziw ych m ieszk ań ­ ców S tareg o K o n ie c p o la ce gielnia ta za ich p am ięci n ig d y n ie była c z y n n a i zaw sze n azyw ano ją sta rą cegielnią. J e s t za te m p ra w d o p o d o b n e , iż m a o n a m e try k ę śred n io w ie cz n ą. Z ap e w n e c z e rp a n o z niej g lin ę n a b u d o w ę g ro d u i z a b u d o w a ń stojących ex tra muros w o k resie fu n k cjo n o w a n ia w aro w n i. R ozw ój „ S ta re j C e g ie ln i” jako o śro d k a w y d o b y cia g lin y i m iejsca p ro d u k c ji cegły n a s tą p ił n ie w ą tp liw ie po lokacji w ro k u 1443 m ia sta N o w o p o la (d aw n a n azw a K o n ie c p o la ) i b u d o w y fo rtalicji w C h rz ą sto w ie (nazw a dzisiejszego p ra w o b rz e ż n e g o K o n ie c p o la ), w zm ian k o w an ej w 1540 r. (K a ta lo g Z a b y tk ó w S z tu k i. P o w iat w łoszczow ski, W a rsza w a 1966, s. 3), gdy g ro d u czy n n eg o w S ta ry m K o n ie c p o lu ju ż n ie było.

W y d a je się, iż jego isto tn e w alory o b ro n n e i stra te g ic z n e — k tó re n ie w ą tp liw ie m iał w d o b ie ro zb icia d zieln ico w eg o P o lsk i, z n a jd u ją c się n a p o g ra n ic z u trz e c h Z iem : S an d o m ie rsk ie j, K ra k o w sk iej i S ierad zk iej — zaczęły sto p n io w o tra c ić n a zn a cz en iu u sc h y łk u te g o o k re su , to jest p o d k o n ie c p a n o w a n ia W ład y sław a Ł o k ie tk a , a

G rodzisko średniowieczne w S ta ry m Koniecpolu 239

zw łaszcza w la ta c h w ielk o p ań stw o w ej m o n a rc h ii K az im ie rz a W ielkiego (1333-:1370), c h a ra k te ry z u ją c y c h się sk ą d in ąd w zro ste m zn aczen ia w aro w n i m u ro w a n y c h z k am ie­ nia i cegły. T r u d n o jest je d n a k d e fin ity w n ie u sta lić , w św ietle m ało p recy zy jn e g o p o d w zględem ch ro n o lo g iczn y m m a teria łu w ykopaliskow ego, kiedy g ródek ty p u rycerskiego w S ta ry m K o n ie c p o lu p rz e sta ł istn ie ć o sta te czn ie.

240 Z ygm un t W ło d zim ierz P y z ik С РЕД Н ЕВ ЕК О ВО Е ГО РО Д И Щ Е В СТА РО М К О Н Е Ц П О Л Е , Ч Е Н С Т О Х О В С К О Е ВОЕВОДСТВО Городищ е в С таром Конецполе бы ло исследовано работникам и Государственного музея в г. Кельце в 1970 г. С точки зрения морфологического анализа оно представляет собой кругообразный холм диам етром в 30 м и высотой в 3 м, окруженный рвом шириной в 14 м. Оно бы ло расположено на подмокш ей луговой местности. Н асыпь городищ а была искусственным образованием , возведенным из земли, происходящей из рва, а также из навезенной глины и песка. В пластах городищ а были откры ты реликты бревен и деревянных столбов, а также древесного угля и глинобитного пола, 195 ф рагм ентов глиняной посуды, 6 железных гвоздей, железный ры боловный крючок, железная пряжка для пояса и часть железного сошника. К ром е того в культурном пласте находились кости животных. В свете проведенных археологических исследований кажется, что застройка городищ а в С таром Конецполе бы ла только деревянной. Г лавны м сооружением бы ла, по всей вероятности, насчитывающ ая несколько ярусов ж илищ но-оборонная баш ня. О б этом свидетельствую т наблюдения, сделанные во время раскопок городищ а, а также знам е­ нательный ф акт, что жители С тарого Конецполя назы ваю т существующее здесь городищ е именно «башней». Это название убедительно и наверно адекватно первоначальной форме городищ а. В свете найденного на городищ е керамического м атери ала мож но судить, что поселение в С таром Конецполе бы ло основано в пол. 13 в. О но являлось ры царской резиденцией и бы ло связано с семьей Конецпольских. R U IN S O F A M E D IA E V A L C A S T L E IN S T A R Y K O N IE C P O L , P R O V IN C E O F C Z Ę S T O C H O W A

T h e ruins o f a castle in Stary K oniecpol w ere excavated by the archaeologists from the N ational M useum in K ielce in 1970. In respect o f m orphology, it appears as a spherical m ound o f 30 m in diam eter and 3 m in height, su rro u n d ed by a m oat o f 14 m w ide. T h e castle was situated on a w et m eadow soil. T h e m o u n d o f the castle was an artificial form ation m ade up of the earth from the m oat, clay and sand. In the layers o f th e castle ruins, th e archaeologists found relics o f logs, charcoal, and pugging, and am ong artefacts — 195 fragm ents o f clay vessels, 6 iron nails, iron hook for fishing, iron buckle, and a fragm ent o f iron coulter. B esides, anim al bones were found in the cu ltu re layer.

In the light o f the excavations m ade, it appears th a t the building o f the castle at Stary K oniecpol was exclusively w ooden. A m ulti-storey dw elling-and-defensive tów er was probably th e m ain building, w hich is testified by the observations m ade d u rin g the excavation w ork and a significant fact th a t the inhabitants o f Stary K oniecpol have always referred to th e ruins o f the old castle as “ the tow er” . It is a suggestive nam e and probably adequate to the shape o f the original castle. T h e excavated ceram ic m aterial seem s to suggest th a t the castle at Stary K oniecpol was built in the m id- 14th century. It was a k n ig h t’s seat connected w ith the K oniecpolski family.