Pojęcie prawa cywilnego
Kryterium wyodrębnienia prawa cywilnego jest metoda regulacji.
Metoda cywilistyczna, w odróżnieniu od metody administracyjnej i karnistycznej, opiera się na następujących założeniach:
1. Autonomia woli podmiotu prawa cywilnego (wzajemna sytuacja prawna jest wyznaczona przez swobodę decyzyjną stron) - autonomiczność nie musi oznaczać równorzędności podmiotów względem siebie.
2. Równorzędność podmiotów prawa cywilnego (nie zachodzi stosunek podporządkowania).
3. Miejsce ulokowania normy prawnej - UWAGA na kompleksowe akty prawne, np. Prawo o ruchu drogowym.
4. Spory rozstrzyga niezawisły sąd (por. art. 1 Kodeksu postępowania cywilnego).
Podmiot prawa cywilnego nie musi szukać podstawy prawnej dla swoich działań. Wynika to z art. 58 i 353 (1) KC.
Art. 58 § 1. Czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
§ 2. Nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Art. 353 (1) Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Kodeks cywilny nie jest jedynym źródłem prawa cywilnego i nie normuje całości stosunków cywilnoprawnych. Poza kodeksem istnieją liczne akty normatywne wyrażające normy prawa cywilnego. Należą do nich np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawa o księgach wieczystych i hipotece, o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, Kodeks spółek handlowych, Prawo wekslowe, ustawa o własności lokali.
Ustawy szczególne mają często charakter kompleksowy (zawierają normy prawa cywilnego, administracyjnego, karnego, np. ustawa – Prawo spółdzielcze).
Podmioty prawa cywilnego:
1. osoby fizyczne 2. osoby prawne
3. jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną (ułomne osoby prawne, ustawowe osoby prawne).
Atrybuty osoby fizycznej:
zdolność prawna
zdolność do czynności prawnych
miejsce zamieszkania
imię i nazwisko
stan cywilny
dobra osobiste Zdolność prawna
Jest to możliwość bycia podmiotem praw i obowiązków w sferze prawa cywilnego, np. poprzez dziedziczenie.
Jest to atrybut każdej osoby fizycznej.
Nie można się jej zrzec.
Nie można zostać pozbawionym na mocy orzeczenia sądowego – nie istnieje śmierć cywilna.
Zdolność prawna przysługuje od chwili żywego urodzenia do śmierci.
Żywe urodzenie jest to stan, w którym dziecko znalazło się poza organizmem matki, tj.
całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki noworodka, niezależnie od czasu trwania ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu oddycha lub wykazuje jakiekolwiek inne oznaki życia (pkt 3 załącznika do rozporządzenia Ministra Zdrowia z 21.12.2006 r. w sprawie rodzaju i zakresu dokumentacji medycznej w zakładach opieki zdrowotnej oraz sposobu jej przetwarzania (Dz. U. Nr 247, poz. 1819, ze zm.).
Urodzenie martwe a poronienie
Martwym urodzeniem jest zgon płodu – całkowite wydalenie lub wydobycie z ustroju matki płodu, o ile nastąpiło po upływie 22. tygodnia ciąży, który po takim wydaleniu lub wydobyciu nie oddycha ani nie wykazuje innego znaku życia.
Poronienie następuje przed upływem 22. tygodnia ciąży.
Domniemanie prawne wzruszalne z art. 9 KC
W razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono na świat żywe.
Domniemanie wynikające z art. 9 KC będzie miało w praktyce największe znaczenie dla usunięcia wątpliwości w dwóch sytuacjach: znalezienia martwego już noworodka nieznanych rodziców oraz porodu odbytego bez udziału lekarza, którego konsekwencją był szybki zgon dziecka.
Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego
Art. 52. 1. Akt urodzenia sporządza się w dniu zgłoszenia urodzenia dziecka, a jeżeli zgłoszenie urodzenia nastąpiło w sposób określony w art. 17 – w następnym dniu roboczym po dniu zgłoszenia urodzenia.
2. Jeżeli dziecko urodziło się martwe, nie sporządza się aktu zgonu, a sporządza się akt urodzenia z adnotacją, że dziecko urodziło się martwe.
Art. 53. 1. Akt urodzenia sporządza się na podstawie karty urodzenia lub karty martwego urodzenia przekazanej przez podmiot wykonujący działalność leczniczą oraz protokołu zgłoszenia urodzenia.
2. Podmiot wykonujący działalność leczniczą pozyskuje i przetwarza dane dotyczące: miejsca zamieszkania rodziców dziecka, w tym okresu przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na obszarze danej gminy, o ile są znane, wykształcenia rodziców dziecka, informacje o stanie zdrowia dziecka dotyczące: długości, ciężaru ciała, punktów w skali Apgar, oraz informacje o ciąży i porodzie dotyczące: okresu trwania ciąży i wielorakości oraz dane o poprzednich ciążach i porodach matki dziecka. 3. Podmiot wykonujący działalność leczniczą przekazuje, dla potrzeb statystyki publicznej, dane, o których mowa w ust. 2, służbom statystyki publicznej.
Art. 54. 1. Kartę urodzenia przekazuje się kierownikowi urzędu stanu cywilnego właściwemu do sporządzenia aktu urodzenia w terminie 3 dni od dnia jej sporządzenia. 2. Karta urodzenia zawiera: 1) nazwisko, imię (imiona), nazwisko rodowe, datę i miejsce urodzenia oraz numer PESEL matki dziecka, jeżeli został nadany; 2) miejsce, datę i godzinę urodzenia dziecka; 3) płeć.
3. Karta martwego urodzenia zawiera dane wymagane w karcie urodzenia oraz informację, że dziecko urodziło się martwe. Kartę martwego urodzenia przekazuje się kierownikowi urzędu stanu cywilnego w terminie jednego dnia od dnia jej sporządzenia. Jeżeli nie jest możliwe ustalenie płci dziecka, karty martwego urodzenia nie przekazuje się.
4. Karta urodzenia i karta martwego urodzenia są przekazywane kierownikowi urzędu stanu cywilnego w formie dokumentu elektronicznego opatrzonego kwalifikowanym podpisem elektronicznym.
5. Minister właściwy do spraw zdrowia, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw informatyzacji, określi, w drodze rozporządzenia, wzór karty urodzenia oraz wzór karty martwego urodzenia, sporządzanych w formie dokumentu elektronicznego, uwzględniając przejrzystość i kompletność wymaganych danych.
Art. 55. 1. Zgłoszenia urodzenia dziecka dokonuje się w terminie 21 dni od dnia sporządzenia karty urodzenia, a w przypadku gdy dziecko urodziło się martwe – w terminie 3 dni od dnia sporządzenia karty martwego urodzenia.
2. Jeżeli nie dokonano zgłoszenia urodzenia w terminie 21 dni od dnia sporządzenia karty urodzenia lub w terminie 3 dni od dnia sporządzenia karty martwego urodzenia, kierownik urzędu stanu cywilnego sporządza z urzędu akt urodzenia na podstawie karty urodzenia albo karty martwego urodzenia, z adnotacją o sporządzeniu aktu z urzędu, oraz informuje rodziców dziecka o jego sporządzeniu.
Art. 56. 1. Akt urodzenia sporządza się z urzędu na podstawie karty urodzenia lub karty martwego urodzenia w przypadku powzięcia wiadomości przez kierownika urzędu stanu cywilnego właściwego ze względu na miejsce urodzenia dziecka o śmierci matki dziecka niepozostającej w związku małżeńskim i braku uznania ojcostwa jej dziecka lub śmierci
rodziców dziecka przed sporządzeniem aktu urodzenia albo w sytuacji zagrożenia życia i zdrowia dziecka, z adnotacją o sporządzeniu aktu z urzędu.
2. Kierownik urzędu stanu cywilnego w przypadkach wymienionych w ust. 1 i art. 55 ust. 2 wybiera dziecku imię z urzędu, z adnotacją zamieszczoną w akcie urodzenia o wyborze imienia z urzędu.
Art. 57. 1. Zgłoszenia urodzenia dokonują matka lub ojciec dziecka posiadający pełną zdolność do czynności prawnych. Matka lub ojciec dziecka, którzy ukończyli 16 lat, dokonują zgłoszenia urodzenia, jeżeli posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
W pozostałych przypadkach zgłoszenia urodzenia dokonują przedstawiciel ustawowy lub opiekun matki.
2. Zgłoszenia urodzenia można dokonać przez pełnomocnika.
3. Zgłoszenie urodzenia dokumentuje się w formie protokołu, który jest podpisywany przez osobę zgłaszającą i kierownika urzędu stanu cywilnego.
Nasciturus
Nasciturus (mający się urodzić) to dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone.
Kodeks cywilny nie wskazuje jednoznacznie na status cywilnoprawny nasciturusa. Uznaje się, że nasciturus ma warunkową zdolność prawną – nabywa prawa podmiotowe pod warunkiem prawnym, że urodzi się żywe.
Przyjmuje się zasadę, że dziecko nienarodzone należy traktować jako już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyść.
Mimo braku regulacji normatywnej nasciturusa istnieją przepisy prawne chroniące jego sytuację prawną:
art. 927 § 2. Jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe.
Art. 446 (1) Z chwilą urodzenia dziecko może żądać naprawienia szkód doznanych przed urodzeniem.
Art. 75 KRO § 1. Można uznać ojcostwo przed urodzeniem się dziecka już poczętego.
Dla dziecka poczętego można ustanowić kuratora (curator ventris), jeśli jest to potrzebne dla strzeżenia jego praw. Kuratela ustaje z chwilą urodzenia się dziecka (art. 182 KRO).
Orzecznictwo w kwestii nasciturusa
Dziecku przysługuje odszkodowanie od zakładu ubezpieczeń, jeśli urodziło się po śmierci ojca, wskutek wypadku drogowego, objętego umową ubezpieczenia (III CRN 255/71).
Dziecko ma prawo do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy, gdy ojciec dziecka zginął w czasie, zanim ono się urodziło (III PZP 36/87).
Darowizna na rzecz dziecka poczętego, lecz jeszcze nie urodzonego, mająca na celu zabezpieczenie przyszłych jego interesów, jest dopuszczalna (III SA 1183/85).
Czyn niedozwolony wyrządzony kobiecie ciężarnej, który spowodował zmiany w normalnym rozwoju płodu i w następstwie kalectwo dziecka jest czynem
niedozwolonym wyrządzonym dziecku, o ile urodzi się żywe. W takim przypadku dziecko uprawnione jest do żądania odszkodowania od osoby odpowiedzialnej za skutki czynu niedozwolonego. Nie może być ono bowiem w gorszej sytuacji od dziecka, które doznało szkody w czasie porodu lub bezpośrednio po nim. (II PR 120/67).
Ustanie zdolności prawnej: śmierć, stwierdzenie zgonu, uznanie za zmarłego
Zgon to trwałe nieodwracalne ustanie czynności pnia mózgu (śmierć mózgu) - z art. 9 ust. 1 ustawy z 1.07.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.).
Art. 9 ust. 4 ustawy z 1.07.2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów: Trwałe nieodwracalne ustanie czynności mózgu stwierdza jednomyślnie, na podstawie kryteriów, o których mowa w ust. 3, komisja złożona z trzech lekarzy, posiadających specjalizację, w tym co najmniej jednego specjalisty w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz jednego specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii.
Akt zgonu wystawia się na podstawie karty zgonu albo pisemnego zgłoszenia dokonanego przez organ, gdy okoliczności zgonu były przedmiotem postępowania prowadzonego przez organ państwowy (uznanie za zmarłego i sądowe stwierdzenie zgonu).
Ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. – Prawo o aktach tanu cywilnego
Art. 92. 1. Akt zgonu sporządza się w dniu, w którym dokonano zgłoszenia zgonu, a jeżeli zgłoszenie zgonu nastąpiło w sposób określony w art. 17 – w następnym dniu roboczym po dniu zgłoszenia zgonu.
2. Akt zgonu sporządza się na podstawie karty zgonu oraz protokołu zgłoszenia zgonu.
Art. 93. 1. Zgłoszenie zgonu następuje przez złożenie kierownikowi urzędu stanu cywilnego karty zgonu w terminie 3 dni od dnia jej sporządzenia. Jeżeli zgon nastąpił na skutek choroby zakaźnej, zgłoszenia zgonu dokonuje się w ciągu 24 godzin od zgonu.
2. Zgłoszenia zgonu dokonuje podmiot uprawniony do pochówku na podstawie art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 2015 r. poz.
2126 i 2281 oraz z 2016 r. poz. 749 i 1250).
3. Jeżeli zwłoki mają zostać przekazane do celów naukowych, zgłoszenia zgonu może dokonać upoważniony pracownik publicznej uczelni medycznej albo uczelni publicznej prowadzącej działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych.
4. W przypadku niedokonania zgłoszenia zgonu przez podmiot uprawniony do pochówku lub przez upoważnionego pracownika publicznej uczelni medycznej albo uczelni publicznej prowadzącej działalność dydaktyczną i badawczą w dziedzinie nauk medycznych zgłoszenia zgonu dokonuje przedstawiciel podmiotu obowiązanego do pochówku zgodnie z art. 10 ust. 3 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych.
5. W przypadku znalezienia zwłok w stanie lub w okolicznościach uniemożliwiających ich identyfikację prokurator lub Policja zawiadamia o tym gminę właściwą ze względu na miejsce znalezienia zwłok.
6. W przypadku zgonu osoby o nieustalonej tożsamości przebywającej w podmiocie leczniczym lub w jednostce organizacyjnej pomocy społecznej kierownik podmiotu lub jednostki zawiadamia o tym gminę właściwą ze względu na miejsce zgonu.
Art. 95. 1. Akt zgonu zawiera: 1) nazwisko, nazwisko rodowe, imię (imiona), datę i miejsce urodzenia osoby zmarłej; 2) stan cywilny; 3) nazwisko, nazwisko rodowe, imię (imiona) małżonka osoby zmarłej, jeżeli w chwili śmierci pozostawała ona w związku małżeńskim; 4)
datę, godzinę oraz miejsce zgonu albo jeżeli nie są znane – datę, godzinę oraz miejsce znalezienia zwłok; 5) nazwiska, nazwiska rodowe, imiona rodziców osoby zmarłej; 6) nazwisko i imię lub nazwę zgłaszającego zgon; 7) nazwisko i imię biegłego lub tłumacza, jeżeli brał udział w czynności.
2. Akt zgonu osoby o nieustalonej tożsamości sporządza się w sposób opisowy, zamieszczając w nim: 1) datę i godzinę oraz miejsce zgonu; 2) datę, godzinę, miejsce i okoliczności znalezienia zwłok; 3) płeć oraz przypuszczalny wiek osoby zmarłej; 4) opis zewnętrznego wyglądu zwłok; 5) opis odzieży oraz innych przedmiotów znalezionych przy osobie zmarłej; 6) oznaczenie jednostki Policji lub wskazanie prokuratora w przypadku dokonania zawiadomienia o znalezieniu zwłok w stanie lub w okolicznościach uniemożliwiających ich identyfikację lub oznaczenie podmiotu leczniczego lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej.
3. W przypadku ustalenia tożsamości niezidentyfikowanych zwłok przez podmioty prowadzące czynności identyfikacyjne przed sporządzeniem aktu zgonu zawiadamia się o tym kierownika urzędu stanu cywilnego właściwego do sporządzenia aktu zgonu.
4. Na podstawie zawiadomienia oraz dotychczasowego aktu zgonu, jeżeli był sporządzony przed ustaleniem tożsamości niezidentyfikowanych zwłok, sporządza się nowy akt zgonu z adnotacją o zastąpieniu przez ten akt dotychczasowego aktu, który nie podlega ujawnieniu.
Z dotychczasowego aktu zgonu wydaje się na żądanie sądu odpis zupełny tego aktu.
5. Akt zgonu sporządzony na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu o stwierdzeniu zgonu albo uznaniu za zmar- łego zawiera dane, o których mowa w ust. 1 pkt 1–5, oraz adnotację zawierającą oznaczenie sądu wydającego orzeczenie i sygnaturę akt sprawy.
6. W przypadku uchylenia orzeczenia sądu o stwierdzeniu zgonu albo o uznaniu za zmarłego akt zgonu nie podlega ujawnieniu i nie wydaje się odpisów tego aktu.
7. Jeżeli sąd uchyli prawomocne orzeczenie o stwierdzeniu zgonu albo o uznaniu za zmarłego, odpis zupełny aktu zgonu sporządzonego na podstawie tego orzeczenia wydaje się na żądanie sądu lub na wniosek osoby, której zgon stwierdzono albo która została uznana za zmarłą.
Postanowienie stwierdzające zgon Postanowienie takie wydawane jest:
gdy akt zgonu nie został sporządzony
śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC).
Przykład: brak zwłok w przypadku katastrofy górniczej
W postanowieniu sąd ściśle oznacza chwilę śmierci zmarłego, przyjmując w braku
dostatecznych danych chwilę najbardziej prawdopodobną. Postanowienie to ma charakter deklaratoryjny.
Postanowienie o uznaniu za zmarłego
Postanowienie to wydawane, gdy człowiek zaginął. Ma charakter konstytutywny, ponieważ orzeczenie sądu dopiero wywołuje skutki prawne. Jednak skutki prawne nie następują od chwili wydania orzeczenia (ex nunc), lecz od chwili oznaczonej w orzeczeniu jako chwila
śmierci (ex tunc) – chwila domniemanej śmierci (najbardziej prawdopodobna). Z tą chwilą np. następuje otwarcie spadku, ustaje małżeństwo.
W prawie występują domniemania:
domniemanie, że zmarły zmarł w chwili oznaczonej w orzeczeniu o uznania za zmarłego,
domniemanie równoczesności śmierci (art. 32 KC).
Zdolność do czynności prawnych
Jest to możliwość nabywania praw i zaciągania zobowiązań w sferze prawa cywilnego przez własne działanie (przez osobiste składanie oświadczeń woli).
Nie jest atrybutem każdej osoby fizycznej – przysługuje dopiero po uzyskaniu pewnej dojrzałości umysłowej, niezbędnej do podejmowania decyzji.
Pełna zdolność do czynności prawnych 1. Osoba pełnoletnia
Art. 10 § 1. Pełnoletnim jest, kto ukończył lat osiemnaście.
§ 2. Przez zawarcie małżeństwa małoletni uzyskuje pełnoletniość. Nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa.
Art. 10 KRO
§ 1. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba niemająca ukończonych lat osiemnastu. Jednakże z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie małżeństwa kobiecie, która ukończyła lat szesnaście, a z okoliczności wynika, że zawarcie małżeństwa będzie zgodne z dobrem założonej rodziny.
2. Ograniczona zdolność do czynności prawnych:
Osoba, która ukończyła lat 13, a nie ukończyła 18.
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo.
3. Brak zdolności do czynności prawnych:
Osoba, nie ukończyła 13 lat.
Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie.
Ubezwłasnowolnienie całkowite Ubezwłasnowolnienie częściowe Osoba, która ukończyła 13 lat Osoba pełnoletnia.
Wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Z powodu choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzenia psychicznego, w szczególności pijaństwa i narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz
potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw (nie tylko w dokonywaniu czynności prawnych, ale także czynności życia
codziennego).
Ustanawia się opiekę, chyba że osoba jest pod władzą rodzicielską.
Ustanawia się kuratelę.
Ubezwłasnowolnienie służy wyłącznie ochronie interesów majątkowych i niemajątkowych osoby chorej, nie służy natomiast dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie, np.
współmałżonka, dzieci.
Orzeczenie o częściowym lub całkowitym ubezwłasnowolnieniu jest uzależnione od wieku i stopnia nasilenia choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych.
Nie każda choroba psychiczna będzie podstawą do ubezwłasnowolnienia – osoba chora psychicznie potrzebuje pomocy w prowadzeniu jej osobistych lub majątkowych, bądź w ogóle nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.
Stan choroby musi mieć charakter trwały. Krótkotrwała, przemijająca poprawa stanu zdrowia (lucidum intervalum) nie wyłącza możliwości orzeczenia ubezwłasnowolnienia.
Mimo istnienia przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego, sąd może odmówić ubezwłasnowolnienia, gdy osłabiło by ono w większym stopniu pozycję tej osoby, niż przyniosło jej pomoc, w szczególności pozostawienie osobie chorej możności prowadzenia przez nią jej spraw i decydowania o nich może być dla tej osoby korzystniejsze od pomocy kuratora (I CR 8/74).
Sąd może oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia całkowitego, gdy sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia wbrew interesom chorego korzystanie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej (I CR 450/76).
Sąd przy wyborze rodzaju ubezwłasnowolnienia powinien wziąć pod uwagę nie tylko rodzaj choroby umysłowej, ale również sytuacje życiową osoby, której postępowanie dotyczy, a w szczególności: skąd czerpie środki na utrzymanie, czy pracuje zarobkowo, jak daje sobie radę w zwykłych sprawach życia codziennego, czy ma rodzinne mogącą zapewnić je pomoc i opiekę (I CR 580/74).
Podstawę ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego stanowić może nie pijaństwo w ogóle, ale pijaństwo mające charakter zaburzeń psychicznych (to samo dotyczy narkomani, nawet wywołaniem stosowaniem leków).
Marnotrawstwo i hulaszczy tryb życia nie stanowi podstawy ubezwłasnowolnienia, chyba że jest wynikiem istniejącej choroby psychicznej lub innych zaburzeń psychicznych (II CR 58/78).
Formy zachowań nieodpowiadające przyjętym w społeczeństwie kanonom obyczajowym i moralnym (np. wstąpienie do sekty religijnej, zmiana światopoglądu), jeżeli nie wiążą się z przyczyną w postaci niedorozwoju umysłowego, choroby psychicznej albo innych zaburzeń
psychicznych nie uzasadniają ubezwłasnowolnienia osoby, która takie zachowanie prezentuje (I Acr 143/94).
Ten, kto nie ma zdolności prawnej, nie ma zdolności do czynności prawnej, ale ten kto nie ma zdolności do czynności prawnej, może mieć zdolność prawną.
Stan cywilny
W ujęciu wąskim jest to określona sytuacja prawna człowieka, ze względu na jego przynależność do rodziny (status familiae), tj. pochodzenie od rodziców i związanie z małżeństwem (stan rodzinny).
W ujęciu szerokim obejmuje ponadto cechy ściśle osobowe (stan osobowy, tj. wiek, płeć, stan zdrowia).
Akty stanu cywilnego (akt urodzenia, małżeństwa, zgonu) są wyłącznymi dowodami zdarzeń w nich stwierdzonych. Ich niezgodność z prawdą może być udowodniona jedynie w postępowaniu sądowy, np. zaprzeczenie ojcostwa, a następnie jego ustalenie.
Stan cywilny może przysługiwać tylko osobom fizycznym. Można mieć tylko jeden stan cywilny (zasada niepodzielności i niezbywalności stanu cywilnego).
Miejsce zamieszkania
Miejscem zamieszkania jest miejscowość, w które osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (art. 25 KC).
Na pojęcie miejsca zamieszkania składają się:
corpus – element obiektywny: faktyczne przebywanie w danej miejscowości;
animus – element subiektywny: zamiar stałego przebywania w danym miejscu.
Dla przeciętnego obserwatora dana miejscowość powinna jawić się jako centrum życiowe danej osoby. Zamiar stałego pobytu nie wymaga złożenia oświadczenia woli. Wystarczy, że z zachowania danej osoby wynika, że w danej miejscowości koncentruje się jej aktywność życiowa.
Miejsce zameldowania jest kategorią prawa administracyjnego. Może wskazywać miejsce zamieszkania, ale niekoniecznie musi. Zameldowanie na pobyt stały nie jest równoznaczny z ustaleniem miejsca zamieszkania osoby fizycznej (II CO 62/54).
Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.
Nauka prawa cywilnego wyróżnia dwa miejsca zamieszkania:
Domicilium voluntarium (na zasadach ogólnych) – art. 25 KC.
Domicilium necessarium (miejsce zamieszkania pochodne) – miejsca zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską i osoby pozostającej pod opieką – art. 26 i 27 KC.
Osoby prawne
jednostka organizacyjna, a więc pewna organizacja ludzka
zdolność prawna – mogą mieć prawa i obowiązki
mogą posiadać majątek
odpowiadają swoim majątkiem za niewykonanie zobowiązań
nie mogą być podmiotem praw i obowiązków, które z natury swej odnoszą się do człowieka
Funkcje osoby prawnej
forma koncentracji kapitału (posiada swój majątek)
ograniczona odpowiedzialność uczestników jednostki organizacyjnej posiadającej osobowość prawną
Art. 35 KC
Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych, organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut”
Statut zawsze musi być zgodny z przepisami ustawowymi.
Art. 37
§ 1. Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu do właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
§ 2. Rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne przepisy.
Art. 38. TEORIA ORGANÓW
Działać mogą tylko ludzie, a więc osoba prawna może działać tylko przez swoje organy.
Organy działają zgodnie z ustawą oraz opartym na nim statusie.
Kiedy osoba prawna działa przez swoje organy?
struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania uznanych za działania osoby prawnej np. zarząd spółki akcyjnej, rektor uniwersytetu,
nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to stanowisko np. wybór rektora przez ciało elekcyjne; zarządu przez walne zgromadzenie,
osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym charakterze dla osoby prawnej np. rektor podejmuje decyzję dot. spraw uczelni a nie robi zakupów dla rodziny.
Odpowiedzialność organów
Działanie organu osoby prawnej jest traktowane jako działanie samej osoby prawnej odpowiedzialność osoby prawnej także za czyny niedozwolone jej organu (art. 416 KC).
Rzekomy organ, czyli bezpodstawne występowanie w roli organu:
Osoba nie została powołana jako organ
Przekroczenie kompetencji
Umowa zawarta z rzekomym organem nie wywołuje skutków prawnych. Gdyby jednak druga strona nie wiedziała o tym, że zawiera umowę z rzekomym tylko organem, wówczas ustawa chroni jej dobrą wiarę - obowiązek zwrotu tego co otrzymała oraz naprawienie szkody.
Odpowiednio zasadę tę stosujemy, gdy umowa została zawarta w imieniu osoby prawnej, która nie istnieje.
Siedziba
Odpowiednikiem miejsca zamieszkania osoby fizycznej. Jeżeli ustawa lub statut nie stanowi inaczej, siedzibą osoby prawnej jest miejscowość, w której ma siedzibę organ zarządzający (art. 41 KC).
Nie musi być to samo miejsce, w którym faktycznie wykonywana jest działalność.
Nazwa
Odpowiednik imienia i nazwiska. U przedsiębiorców – firmą osoby fizycznej jest jej nazwa (art. 43 (5) KC).
Ułomne osoby prawne
art. 1 KC w zw. z art. 33 (1) KC „Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych”.
Ustawa wyposaża je w zdolność prawną. Nie musi być wprost wyrażona, ale musi wynikać z przepisu (por. art. 8 KSH i art. 860 KC).
Ułomne osoby prawne od osób prawnych odróżnia inny reżim odpowiedzialności! (art. 33(1) KC).
Zdarzenie cywilnoprawne
Jest to stan faktyczny, z którym norma prawna wiąże określony skutek prawny, polegający na powstaniu, zmianie, ustaniu stosunku cywilnoprawnego.
Stanowi warunek konieczny dla powstania stosunku prawnego. Jednak nie jest wystarczający, ponieważ niezbędne jest zaistnienie dodatkowo stanu prawnego (np.
zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych) i stanu psychicznego (dobra wiara, działanie pod wpływem błędu).
Zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu – niezależne od woli człowieka, np. upływ czasu, śmierć.
Działania – zachowania człowieka jako wynik jego woli (działanie + zaniechanie).
CZYNNOŚĆ PRAWNA – stan faktyczny, którego koniecznym elementem jest co najmniej jedno
oświadczenie woli podmiotu prawa cywilnego, które zmierza do wywołania skutków prawnych.
Czynność prawną nie można utożsamiać z oświadczeniem woli, ponieważ niekiedy samo oświadczenie woli nie jest wystarczające do wywołania skutków prawnych przez czynności prawną (np. zgoda osoby trzeciej, wydanie rzeczy).
Oświadczenie woli (art. 60 KC)
akt woli (wola wewnętrzna)
przejaw woli (wola zewnętrzna)
Oświadczenia woli nie są to oświadczenia wiedzy ani przejawy uczuć.
Konstytutywne orzeczenia – powodują powstanie, zmianę, ustanie stosunku prawnego;
kształtują nowy stan prawny, np. wyrok rozwodowy, wyrok zastępujący oświadczenie woli.
Tylko konstytutywne orzeczenia stanowią zdarzenia prawne. Przeciwieństwo orzeczeń deklaratoryjnych, które jedynie stwierdzają zaistnienie zdarzenia cywilnoprawnego, np.
postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, wyrok zasądzający odszkodowanie.
Konstytutywne decyzje administracyjne – mogą stanowić przesłankę konieczną do
powstania stosunku cywilnoprawnego lub wprost wywołać skutki cywilnoprawne, np. decyzja wywłaszczeniowa.
Czyny zgodne z prawem – przejawy woli podobne do oświadczeń woli, nie zmierzają wprost do wywołania skutków prawnych, np. wezwanie dłużnika do zapłaty
(wymagalność), uznanie roszczenia(przedawnienia), zawiadomienie o wadzie – pośrednio wywołują skutki prawne.
Czyny niezgodne z prawem – niewykonanie lub nienależyte wykonania zobowiązania (dłużnik nie spełnił świadczenia, spełnił świadczenie ale wadliwie, np. w niewłaściwym terminie.
Stosunek cywilnoprawny
Stanowi odmianę stosunku prawnego, w którym podmiot prawa ze względu na obowiązującą normę prawną ma obowiązek zachowania się względem drugiego podmiotu w określony sposób.
Wyróżnia się stosunki cywilnoprawne:
proste – jednej stronie przysługuje prawo, a na drugiej ciąży odpowiadający mu obowiązek, np. umowa darowizny; po każdej stronie może występować więcej niż jeden podmiot, np. dwóch kupujących i sprzedających.
złożone – oba podmiotowy występują zarówno w roli uprawionych jak i zobowiązanych, np. umowa sprzedaży.
Elementy konstytutywne stosunku cywilnoprawnego:
PODMIOT - osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym ustawa przyznaje zdolność prawną.
PRZEDMIOT – zachowania podmiotów stosunku cywilnoprawnego (np.
świadczenie usług) oraz dobra materialne i niematerialne, jeśli są przedmiotem stosunku cywilnoprawnego (np. nieruchomość, energia).
TREŚĆ – prawa i obowiązku stron stosunku cywilnoprawego; pozwala na rozróżnienie poszczególnych typów stosunków cywilnoprawnych (np. umowy sprzedaży, umowy darowizny); na treść stosunku prawnego składają się nie tylko postanowienia czynności prawnej (np. umowy), ale również przepisy prawa, zasady współżycia społecznego i ustalone zwyczaje (art. 56 K.C.)
Prawo podmiotowe
Prawo podmiotowe to sytuacja prawna określonego podmiotu wyznaczona normami prawnymi, które chronią uznane prawnie interesy tego podmiotu.
Wyznaczona przez prawo podmiotowe sfera możności postępowania wynika z przepisów prawa przedmiotowego oraz norm pozaprawnych, do których odsyłają przepisy prawne, np. zasady współżycia społecznego, ustalone zwyczaje; normy prawne wyznaczają zdarzenia prawne, które skutkują powstaniem prawa
podmiotowego.
Ochrania interes podmiotu uprawnionego
Wynika ze stosunku cywilnoprawnego, którego koniecznymi elementami są po jednej stronie prawo podmiotowe, a po drugiej stronie korelatywnie z nim sprzężony
obowiązek
Zaskarżalność – w razie naruszenia prawa podmiotowego podmiot uprawniony może na drodze sądowej dochodzić jego ochrony (istnieją jednak prawa podmiotowe pozbawione sankcji – uprawnienie w zobowiązaniu naturalnym).
UPRAWNIENIA WYNIKAJĄCE Z PRAWA PODMIOTOWEGO:
1)ROSZCZENIA
2)UPRAWNIENIA PRAWNOKSZTAŁCUJĄCE 3)ZARZUTY
ROSZCZENIE
Uprawnienie polegające na tym, że podmiot uprawniony może od konkretnej osoby żądać konkretnego zachowania się.
Istnieje więc z góry oznaczony adresat obowiązków oraz jego powinne zachowanie, które wyznacza „sferę możności” uprawnionego.
Roszczenie musi mieć podstawę w przepisie prawnym, np. „może żądać”, „może domagać się”, „przysługuje uprawnienie”.
Roszczenie materialnoprawne należy odróżnić od roszczenia procesowego (mają samodzielny byt; roszczenie procesowe przysługuje podmiotowi również wtedy, gdy po jego stronie nie występuje roszczenie materialnoprawne; jednak powodzenie postępowania sądowego zależy od rzeczywistego istnienia roszczenia
materialnoprawnego).
ROSZCZENIA WYMAGALNE I NIEWYMAGALNE
Wymagalność roszczenia to ostatni dzień, w którym dłużnik może spełnić świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania.
Pierwsza chwila, z której upływem wierzyciel może domagać się od dłużnika spełnienia świadczenia.
W okresie pomiędzy dniem wymagalności świadczenia a terminem jego spełnienia wierzyciel nie ma żadnych możliwości prawnego dochodzenia swoich roszczeń.
Sądowe zgłoszenie takiego roszczenia musiałoby zostać uznane za przedwczesne. Nie można dochodzić przed sądem spełnienia świadczenia, co do którego dłużnik jeszcze się nie opóźnia.
UPRAWNIENIE KSZTAŁTUJĄCE
Uprawnienie do zmiany lub ustania stosunku prawnego mocą jednostronnej czynności prawnej.
Wywołuje skutek niezależnie do woli drugiej strony.
Np. wypowiedzenie, odstąpienie od umowy, uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli, wybór świadczenia przemiennego.
ZARZUTY
Uprawnienie polegające na odmowie spełnienia świadczenia.
Podmiot, któremu zarzut przysługuje, przeciwstawia swoje uprawnienie uprawnieniu drugiej strony. Ich cel, to ochrona podmiotu, przeciwko któremu kieruje się roszczenie innej osoby.
Zarzut paraliżuje cudze uprawnienie, przy czym może pociągać za sobą zarówno czasowe, jak i definitywne ubezskutecznienie roszczenia.
a) Zarzuty dylatoryjne (przejściowe) – zarzut skutkuje czasową bezskutecznością roszczenia, np. zarzut braku zaoferowania świadczenia wzajemnego (tzw. exceptio non adimpleti contractus, art. 488 § 2: Jeżeli świadczenia wzajemne powinny być spełnione jednocześnie, każda ze stron może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia, dopóki druga strona nie zaofiaruje świadczenia wzajemnego.)
b) Zarzuty peremptoryjne (trwałe) – zarzut skutkuje definitywną bezskutecznością roszczenia, np. zarzut przedawnienia, zarzut potrącenia.
ZARZUT MATERIALNOPRAWNY A ZARZUT PROCESOWY
Od zarzutów w sensie materialnoprawnym odróżnia się zarzuty procesowe, rozumiane jako sposoby obrony pozwanego.
Zarzut procesowy ma na celu wygranie procesu przez pozwanego, który nie powołuje się na swoje prawo podmiotowe, lecz jedynie wskazuje na brak takiego prawa po stronie powoda.
Zarzuty procesowe mogą mieć podstawę zarówno materialnoprawną (np. zarzut przedawnienia), jak i formalnoprawną (np. zarzut niewłaściwości sądu).
NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO (art. 5 KC)
Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
2 teorie nadużycia prawa:
1) teoria zewnętrzna – podmiot wykonuje prawo podmiotowe, ale nie zasługuje na ochronę prawną, ponieważ jego zachowane jest czynem niedozwolonym.
2) teoria wewnętrzna – działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i społeczno- gospodarczym przeznaczeniem prawa nie jest wykonywaniem prawa podmiotowego i nie należy do treści tego prawa.
Art. 5 KC dotyczy wszelkich rodzajów praw podmiotowych (uprawnień), a więc zarówno praw majątkowych, jak i niemajątkowych, a także mających względny, jak i bezwzględny charakter.
Art. 5 KC obejmuje swym zakresem wszystkie kategorie stosunków
cywilnoprawnych, niezależnie od ich przynależności do określonej części prawa cywilnego (prawo rzeczowe, rodzinne, spadkowe, zobowiązania itp.).
Art. 5 KC musi być stosowany ostrożnie i tylko w wyjątkowych wypadkach, po wnikliwym rozważeniu wszystkich okoliczności.
Zarzut nadużycia prawa podmiotowego ma charakter ochronny.
Przepis art.5 KC nie może stanowić samodzielnej podstawy roszczenia lub powództwa, np. roszczenia odszkodowawczego (V CKN 126/00, II CSK 78/13).
Art. 5 KC służy obronie przed nieuzasadnionym roszczeniem, a sam nie jest źródłem jakichkolwiek roszczeń o prawnomaterialnym charakterze.
Art. 5 KC nie może prowadzić ani do zmiany treści normy prawnej, ani do nabycia, zniweczenia bądź modyfikacji prawa podmiotowego.
Uwzględnienie zarzutu nadużycia prawa oznacza jedynie, że w konkretnych
okolicznościach faktycznych przyznane normą prawo podmiotowe zostaje uznane za wykonywane bezprawnie, wskutek czego nie podlega ochronie.
ART. 5 A PRZEPISY SZCZEGÓLNE
Jednolite jest stanowisko, że nie można stosować konstrukcji nadużycia prawa, gdy ustawodawca przez przepisy szczególne wystarczająco chroni sytuację prawną podmiotu powołującego się na nadużycie prawa. Konstrukcja nadużycia prawa jest wyłączona, gdy w inny sposób można zabezpieczyć interesy osoby dotkniętej nieprawidłowym
postępowaniem drugiej strony.
Niedopuszczalne jest np. zmniejszenie kary umownej na podstawie art.5 KC (wyr. SN z 22.05.2002 r., I CKN 1567/99).
Instytucję obniżenia kary umownej ustawodawca uregulował bowiem w art. 484 § 2 KC, szczegółowo określając przesłanki jej obniżenia (miarkowania). Nie można zastępować konkretnej regulacji prawnej przez stosowanie art. 5 KC, przepis ten nie ma bowiem charakteru nadrzędnego w stosunku do pozostałych przepisów prawa cywilnego.
Art. 484 § 2. Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.
Sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a zatem niemoralne, należy uznać żądanie męża matki zaprzeczenia ojcostwa dziecka, poczętego w wyniku dokonanej za zgodą tego męża sztucznej inseminacji nasieniem innego mężczyzny (wyr. SN z 27.10.1985 r., III CZP 35/83).
Art. 68 KRO Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne, jeżeli dziecko zostało poczęte w następstwie zabiegu medycznego, na który mąż matki wyraził zgodę.
Podobnie też ocenić wypada powództwo o zaprzeczenie macierzyństwa w sytuacji, gdy macierzyństwu stwierdzonemu w akcie stanu cywilnego odpowiadają zgodne z nim, istniejące od wielu lat stosunki rodzinne, a poza przesłankami natury biologicznej, brak jest innych przesłanek o charakterze niemajątkowym, które przemawiałyby za zmianą stanu cywilnego (uchw. SN (7) z 7.6.1971 r., III CZP 87/70).
Wyjątkowo, gdy za tym przemawiają szczególne okoliczności (np. długotrwałe i prawidłowe funkcjonowanie małżeństwa oraz pochodzenie z małżeństwa zdrowych, dorosłych dzieci) zasady współżycia społecznego mogą przemawiać za oddaleniem powództwa
o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej (art. 5 KC) (IV CR 557/84).
Niemoralne jest wystąpienie z powództwem o unieważnienie małżeństwa z powodu choroby psychicznej małżonka w przypadku, gdy żądanie to poprzedzało wieloletnie, zgodne pożycie małżonków i ponadto z małżeństwa pochodzą zdrowe dzieci (wyr. SN z 4.2.1985 r., IV CR 557/84).
