Międzynarodowe kształcenie specjalistów w zakresie konserwacji

Italo C. Angle

Międzynarodowe kształcenie

specjalistów w zakresie konserwacji

Ochrona Zabytków 24/2 (93), 89-95

ITALO С. ANGLE

M IĘ D Z Y N A R O D O W E K S Z T A Ł C E N IE S P E C J A L I S T Ó W W Z A K R E S IE K O N S E R W A C J I

I. W STĘP

M ożna by u trz y m y w a ć , że n a pozór k o n se rw a ­ cja, ja k o p roces p rz y w ra c a n ia jed n o ści obrazu dzieła sztu k i, je s t zw iązan a z tra d y c ją rz e ­ m ieślniczą, a rty s ty c z n ą jak ieg o ś k r a ju — k r ó t­ ko m ów iąc, z jeg o tra d y c ją k u ltu ra ln ą . M ożna by je d n a k s tą d w nioskow ać, że k ształc en ie k o n se rw a to ró w m iało b y stan o w ić p rz ed m io t tro sk i i odpow iedzialności każd ego k ra ju , k tó ­ re m u zależy n a zach o w an iu jego dziedzictw a a rty sty c z n e g o i k u ltu ra ln e g o . J e s t to, m a się rozum ieć, stw ie rd z e n ie częściow o błędne, lecz m im o w sz y stk o z a w ie ra ją c e część p ra w d y , gdyż dzieło sz tu k i je s t n ie w ą tp liw ie zw iązane z h isto rią k u ltu r y i s z tu k i jak ieg o ś k ra ju , to ­ też w k sz ta łc e n iu k o n se rw a to ró w przezn aczo ­ n y ch do p ra c y n a d d zieła m i sz tu k i ich k ra ju p o w in n o się w n a jw y ż sz y m sto p n iu wziąć pod uw agę szczególny c h a ra k te r tra d y c ji a rty s ty c z ­ nej. A le pow ied ziaw szy to trz e b a n a ty c h m ia s t p rzypom nieć, że k o n se rw a c ja ,,będąc zabiegiem techniczn ym , o d d ziału jąc y m n a m a te rię dzieła sz tu k i lu b d o k u m e n tu h isto ry czn eg o , je s t p rz e ­ de w szy stk im czynnością k ry ty c z n ą ” 1 i że k ry ty k a h isto ry c z n a i a rty s ty c z n a je s t oczy­ w iście pow szechna.

Należy również dorzucić, że dzieło sztuki i do­ kument historyczny mają — co jest samo przez się zrozumiałe — znaczenie powszechne. Powszechny charakter kultury i sztuki był ja­ sno rozumiany przez kulturę Oświecenia; a także dzięki Goethemu, dokonało się prokla­ mowanie istnienia literatury światowej, która

zresztą z a w iera ła w sw y m p o jęciu ta k ż e sz tu ­ kę ś w ia to w ą 2. W o k re sie O św iecen ia zaw sze w y stęp o w a ło z a g ad n ien ie o dpow iedzialności zbiorow ej w za ch o w an iu d zied zictw a a r ty ­ stycznego, u w a żan e g o za p o w s z e c h n e 3. Is tn ia ł n a koniec, w ciąż w ra m a c h u n iw e rsa listy c z n e j k u ltu r y O św iecenia, p ie rw sz y za czą te k m ię d z y ­ naro do w eg o k sz ta łc e n ia k o n se rw a to ró w . A le now oczesne k sz ta łc e n ie k o n se rw a to ra , n ie z a ­ leżn ie od tego, czy chodzi o k o n s e rw a to ra o b ra ­ zów, rzeźb, za b y tk ó w a rc h ite k to n ic z n y c h , m iast

zab y tk o w y ch , k siążek i p a p ie r u czy te ż jeszcze ob iek tó w arch eo lo g iczn y ch lu b etn o g ra ficzn y c h , n ie je s t ty lk o zag ad n ien iem po w zięcia św iado­ m ości k ry ty c z n e j. J e s t to ró w n ie ż s p ra w a zn a­ jom ości w ciąż ro sn ącej lic z b y in fo rm a c ji, o p a ­ n o w a n ia coraz to b ard ziej złożonych m eto d o ­ logii i — p o w ied ziałb y m — ro z w ija n ia n a d e w szy stk o w rażliw o ści k o n s e rw a to ra , p o szerza­ n ia i p o g łę b ia n ia w id ze n ia p ro b lem ó w d o ty ­ czących czynności k o n se rw a to rsk ic h . T a k w ięc b a rd z o znaczna część ty c h w y m o gó w k o n s e r­ w a cji no w oczesnej m oże (i często m usi) b yć za sp o k ajan a p rz e z k ształc en ie o c h a ra k te rz e m ięd zy n aro d o w y m .

P o ty m w stęp ie m ożna b y ju ż p rz y s tą p ić do jak ieg o ś w y o d rę b n ie n ia z a d ań i do d ia le k ty k i k sz ta łc e n ia k o n se rw a to ra :

a. W p ro w ad ze n ie w znajom ość za g ad n ień k o n ­ se rw a c ji w k r a ju k o n s e rw a to ra : je s t to czy n­ nik, k tó ry m o żn a b y n az w a ć „ n a ro d o w y m ” w k ształc en iu k o n s e rw a to ra ; oznacza to k r y ­ ty czn e p rz y sw o je n ie sobie tra d y c ji a rty s ty c z ­ n ej w łasnego k ra ju , h is to rii te c h n ik a rty s ty c z ­ n y ch i rz em ieśln ic zy ch o k reślo n eg o k o n te k s tu

P a u l P h i l i p p o t La conservation e t la re sta u ­ ration dans les m usées e t la fo rm a tio n des resta u ra ­ teurs et du p ersonnel d u laboratoire „Stages d’études 9r §anisés p a r TUNESOO su r les problèm es re la tifs a la fo rm a tio n des co n serv ate u rs et des techniciens des m u sé es”, A lger 1968, s. 2.

ł J o h a n n W o l f g a n g G o e t h e „S tudien zur

W e ltlite ra tu r, W e rk e”, t. 42, (wyd. w eim arsk ie 1907), s. 503. M ożna znaleźć w dziełach Goethego św iade­ ctw a uw agi, z ja k ą śledził p ra c e narodow ej pracow ni k o n serw ato rsk iej w W enecji.

3 J. G u i l l e r m e La naissance au X V I I I siècle du se n tim en t de responsabilité collective dans la conser­ vation, „G azette des B eau x A rts ” 1964.

k u lt u r a l n e g o 4, k ry ty c z n e s tu d iu m istn ie ją c e j m eto d o lo g ii k o n se rw a to rsk ie j d an e g o k ra ju . b. K sz ta łc e n ie m ięd zy n a ro d o w e: p o ró w n a n ie

d o k try n i m eto d o lo g ii w y szły ch z o d m ie n n y c h k o n te k stó w k u ltu ra ln y c h i ro z m a ity c h k u ltu r,

n a b y c ie w iadom ości u k ie ru n k o w a n y c h n a d o­ k u m e n ta c ję do b o ro w ą, sc e n tra liz o w a n ą i p r o ­ w a d zo n ą n a bieżąco; w y m ia n a p o g ląd ó w z w y ­ k ła d o w c a m i i k o leg am i z ró ż n y ch k ra jó w . J e s t to w ięc m o m e n t n a b y c ia św iadom ości k o n s e r­ w a c ji w ro z u m ie n iu pow szech n y m .

c. R e fle k s ja k ry ty c z n a , w św ie tle d a n y c h u z y ­ sk a n y c h podczas k sz ta łc e n ia ,,m ię d z y n a ro d o ­ w e g o ” i dzięk i p o g łęb ien iu p o ró w n y w a n y c h d o k try n i m eto d o lo g ii w o d n iesien iu do t r a d y ­ cji i m e to d k o n s e rw a c ji sto so w an y c h w k r a ju k o n s e rw a to ra ; d ia le k ty c z n a sy n te z a w y k s z ta ł­ ce n ia n aro d o w eg o z do św iad czen iem w y n ie sio ­ n y m z k sz ta łc e n ia m ięd zy n a ro d o w eg o , je d n y m sło w em — a d a p ta c ja te g o o sta tn ie g o do r e a l­ n e j s y tu a c ji n a ro d o w e j.

J e s t rzeczą o czy w istą ze w zględów , k tó re zo­ sta n ą w y tłu m a c z o n e pon iżej, że n ie w szyscy k o n s e rw a to rz y m ogą k o rz y sta ć z d o b ro d z ie j­ stw a k sz ta łc e n ia m ięd zy n a ro d o w eg o , k tó re za w ­ sze b ęd zie k sz ta łc e n ie m za re z e rw o w a n y m , j e ­ śli idzie o za sad niczy k ie ru n e k , d la k o n se rw a ­ to ró w ju ż w y se le k c jo n o w a n y c h p rz e z in s ty tu ­ cje o c h a ra k te rz e n aro d o w y m lu b re g io n a ln y m . K sz ta łc e n ie k o n s e rw a to ró w w in s ty tu c ja c h m ię d z y n a ro d o w y c h będ zie w ięc d o k o n y w a n e n a rzecz p rz y sz ły c h k a d r k o n se rw a to rs k ic h , to je s t osób zd o ln y ch do szko lenia z kolei in ­ n y c h k o n se rw a to ró w w in s ty tu c ja c h n a ro d o ­ w y c h lu b re g io n a ln y c h . Co zw ażyw szy, nic n ie stoi n a przeszkodzie, aby — p o ro z w ią z a ­ n iu p o w a żn y ch za g ad n ień n a tu r y eko nom icz­ nej i a d m in is tra c y jn e j — w szy stk ie osoby b ez­ p o śre d n io z a in te re so w a n e k o n se rw a c ją m o gły odb y w ać p o d ró ż e za g ra n ic ę i u cz estn iczy ć je ś li n ie w k u rsie , to p rz y n a jm n ie j w s ta ż u p rz y ja k ie jś in s ty tu c ji m ięd z y n a ro d o w e j lu b in s ty ­ tu c ji in n eg o k ra ju , w ła śn ie w celu n a b y c ia ty c h u m iejętn o ści, tej do jrzało ści, k tó rą u si­ ło w a liśm y naszk ico w ać p o k ró tc e w p u n k c ie b.

II. PIERW SZE O SIĄ G N IĘC IA W M IĘDZY NARODO­ WYM K SZTA ŁC EN IU SPE C JA L IST Ó W W ZA K R E­ SIE K O NSERW AC JI.

U N ESC O , ja k o św ia to w a o rg a n iz acja do sp ra w k u ltu ry , n a u k i i o św iaty , n ie m ogła n ie o k a­ zać z a in te re so w a n ia ty m z a g ad n ien iem o p o d ­ sta w o w y m zn aczen iu d la sk u tecz n ej o ch ro n y a rty s ty c z n e g o i h isto ry c z n e g o d zied z ictw a lu d z ­ kości. N ie b ędąc je d n a k uczelnią, U N E SC O n ie

4 P or. w zw iązku z tym : T he T raining of B uilding T echnicians for H istoric P reservation in Japan, r a p o rt p rze d staw io n y przez d ra B u n j i K a b a y a s h i na „S p o tk an iu m iędzynarodow ych ek sp ertó w w sp raw ie

zechciała zająć się b ez p o śred n im n au c zan iem , a le m im o to sp e łn iła k a p ita ln ą ro lę pod w ielo ­ m a w a żn y m i w zględam i.

P rz e d e w szy stk im U N ESC O n a d a ła o statecz­ n y k sz ta łt w y p ra c o w a n y m w ro z m a ity c h śro ­ d o w isk ach ideom i k o n cep cjo m co do k s z ta ł­ c e n ia k o n se rw a to ró w , zw łaszcza p o p rzez zgro­ m ad ze n ia ek sp e rtó w . P ra g n ą łb y m tu p rz y to ­ czyć, sp ośród ty lu in n y ch , ,,staż stu d ió w celem ro z w ija n ia b a d a ń n ad za g ad n ien iam i d o ty czą­ c y m i k s z ta łc e n ia k o n se rw a to ró w i tech n ik ó w m u z e a ln y c h w szelk ich k a te g o rii” , zo rg an izo w a­ n y w A lg ierze w k w ie tn iu 1968 r. W ra m a ch teg o sta ż u zastęp ca d y re k to r a M ięd zy n a ro d o ­ w ego O śro d k a B ad ań n ad o ch ro n ą i k o n se rw a ­ c ją d ó b r k u ltu ra ln y c h p rz e d sta w ił p o d sta w o ­ w y d o k u m en t, w o d n iesien iu do k sz ta łc e n ia k o n s e rw a to ra . D o k u m en t ten, w sp o m n ian y ju ż tu ta j w p rz y p is ie *, je s t o p ra co w an y po n o w n ie w to m ie „C o n serv atio n in M u seu m s” . In n a k o n fe re n c ja o tak im że zn aczen iu zo stała zw o­ ła n a p rz e z U N ESC O w 1968 r. w P is to i w e W łoszech, ja k o „ S p o tk an ie m ię d zy n a ro d o w y ch e k sp e rtó w od k ształc en ia a rc h ite k tó w i te c h n i­ kó w w dziedzinie k o n se rw a c ji zab y tk ó w i m iejsc z a b y tk o w y c h ” . U ch w ały i zalecen ia teg o s p o tk a n ia m iały w ażn e zn aczenie d la w y ­ p ra c o w a n ia p ro g ra m ó w stu d ió w p ośw ięconych k o n s e rw a c ji zespołów o w a rto ściach h is to ry c z ­ n y c h i a rty s ty c z n y c h . O ile U N ESC O n ie ze­ chciała, czy n ie m ogła b ez p o śred n io zająć się o rg a n iz a c ją k u rs ó w i stażó w d la k sz ta łc e n ia sp e c ja listó w w zak resie k o n serw acji, to je d n a k p o p ie ra ła ta k ie k ształc en ie p rz y z n a ją c b ard zo zn aczną liczbę sty p en d ió w , p o zw alający c h r e ­ s ta u ra to ro m , k o n se rw a to ro m i d y re k to ro m g a­ le rii lu b p lacó w ek słu żb o c h ro n y zab y tk ó w u czestn iczy ć w k u rs a c h bądź staża ch o rg an izo ­ w a n y ch , w z g lę d n ie o b ję ty c h p a tro n a te m p rzez M ięd zy n a ro d o w y O środ ek B ad ań n a d och ron ą i k o n se rw a c ją d ó b r k u ltu ra ln y c h , alb o też zw iedzać p ra c o w n ie k o n se rw a to rsk ie , la b o ra ­ to ria i p lacó w k i służb o ch ro n y d ziedzictw a a rty sty c z n e g o w ro z m a ity c h k o n ty n e n ta c h i k ra ja c h . N a koniec U N ESC O , p rz ez u tw o rz e ­ n ie M iędzy n aro d o w eg o O śro d k a rzy m sk ieg o i ośro d k ó w re g io n a ln y ch , o k tó ry c h będzie d a ­ lej m ow a, p rz e ja w iła d ziałalno ść n a rzecz k sz ta łc e n ia k o n s e rw a to ró w w sposób ja k n a j ­ b ard ziej k o n k re tn y i trw a ły .

III. DZIAŁALNO ŚĆ MIĘDZYNARODOW EGO OŚRODKA BADAŃ NAD OCHRONĄ I K O N SER ­ W A C JĄ DÖBR KULTURALNYCH.

W 1956 r. podczas sw ej 10 sesji w N ew D elhi, Z g ro m ad z en ie G e n e ra ln e U N ESC O p o sta n o w i­ ło u tw o rz y ć M ięd zy n aro d o w y O śro d ek B ad ań

kształcen ia arc h ite k tó w i techników w dziedzinie k o n ­ se rw a c ji zabytków i nrfejsc zaby tk o w y ch ”, Pistoia

n ad ochroną i k o n se rw a c ją d óbr k u ltu ra ln y c h , k tó ry m iał m .in. za zad an ie p rz y czy n ić się do p odniesienia poziom u p rz y g o to w an ia sp ec ja li­ stów w z a k resie k o n se rw a c ji (art. I S ta tu tu O środka). N ie m iejsce tu n a o p isy w an ie s tr u k ­ tu ry i czynności O ś r o d k a 5, w y sta rc z y p rz y ­ pom nieć, że b ezp o śred n ia jeg o działalność ro z­ poczęła się w 1961 r., gdy rz ąd w łoski p o sta ­ wił do jeg o d y sp o zy c ji p e w n ą liczbę s ty p e n ­ diów. D zięki n im O śro d ek b y ł w s ta n ie zo rg a­ nizow ać sta ż e p rz y in s ty tu c ja c h w łoskich. N ależy przy p o m n ieć, że m ocą p o ro zu m ien ia zaw arte g o p o m iędzy U N ESC O i rządem w łoskim O śro d ek m oże liczyć n a w spó ł­ pracę in s ty tu c ji w łoskich sp e c ja liz u ją cy ch się w k o n serw acji, a m ianow icie: l ’I s titu to C en ­ tra le del R e sta u ro (m alarstw o , rzeźb a i obiek­ ty archeologiczne) oraz 1’Istitu to d i P ato lo g ia del L ib ro (książki, p ap ier, p e rg a m in y itp.). W te n sposób O śro d ek m oże zaspo kajać zapo­ trze b o w an ia n a p ły w a ją c e z ro z m a ity c h krajó w , p rz y zn ając s ty p e n d ia i p a tro n u ją c stażom dla k o n serw ato ró w , zw łaszcza p rz y 1’I s titu to C en ­ tra le del R estau ro , podczas gdy w y ja z d y n a u ­ kow e o raz in n e staże są o rg an izow ane przez O środek dla s ty p e n d y stó w UNESCO.

D ziałalność ta um o żliw iła zw łaszcza sp ec ja li­ zację in d y w id u a ln ą bądź n aw ią zan ie k o n ta k tu sp ec ja listó w z in s ty tu c ja m i i m eto d am i stoso­ w a n y m i p rz e d e w szy stk im w e W łoszech, lecz okazała się n ie w y s ta rc z a ją c a w obec rosnących p o trzeb w dziedzinie kształcen ia. T oteż O śro ­ dek p o sta n o w ił w 1965 r. ru szyć do n a ta rc ia na za g ad n ien ie n ajp iln ie jsze: p o trze b ę b ardziej b ez p o śred n ieg o u cz estn iczen ia w k ształcen iu a rc h ite k tó w sp e c ja liz u ją c y c h się w k o n serw acji zabytków .

1. K u r s y s p e c j a l i s t y c z n e w z a k r e ­ s i e k o n s e r w a c j i z a b y t k ó w n i e r u ­ c h o m y c h i m i e j s c z a b y t k o w y c h . Uznano, że architekci i w ogólności każdy, na kim spoczywa odpowiedzialność za badania i ochronę zabytku lub ośrodka historycznego, powinien mieć wykształcenie specjalistyczne. Przede wszystkim zauważono już, że niegdyś wykształcenie architekta obejmowało

pogłębio-5 Por. P a u l P h i l i p p o t , La C onservation com m e problèm e in ternational et le „Centre de R om e” „B ul­ letin de l ’I n s titu t R oyal du P atrim o in e A rtistiq u e ”, X (11967/68). P or. także G. T o r r a c a 11 Centro In ter- nazionale di stu d i per la conservazione dei beni cul- turali „Italia N o stra ” 1968; nowsze — I t a l o С. A n ­ s i e : Il C entro Internazionale di studi per la conser- 1 azione ed il restauro dei beni culturali, „P allad io ” 1969.

й Por. przedm ow ę do p ro g ra m u „K ursu sp ecjalistycz­ nego w zak resie ochrony i konserw acji zabytków nieruchom ych i m iejsc o w artości z a b y tk o w ej”. ' L ite ra tu ra na te m at przejścia od ochrony odosob­ nionego za b y tk u do ochrony zespołu o w artości h is- to ry cz n o -a rty sty c zn ej je st dość skąpa, w ystarczy

ode-ne stu d iu m a r c h ite k tu ry d aw n ej, je j te c h n ik i m ateria łó w ; ta k w ięc a rc h ite k t czuł się do­ brze p rz y g o to w a n y do ro z w iązy w a n ia zag ad ­ nień o ch ro n y i k o n se rw a c ji z a b y tk ó w z od leg­ łych czasów 6. A le odnow a a r c h ite k tu ry , w jej teo rii, w jej m eto d a c h i celach, w u ż y w a n y c h m a te ria ła c h i sto so w an y c h tech n ik a ch , zw ró ­ ciła w y k sz ta łc e n ie te ra ź n ie jsz e g o a r c h ite k ta na in n ą d ro gę i — n a z b y t często — p ro g ra m s tu ­ diów w w ielu k ra ja c h p rz y z n a je zaled w ie d r u ­ g o rzędn e m iejsce zn ajom o ści a r c h ite k tu ry d a w ­ nej. W k o n se k w e n c ji a rc h ite k t n ie je s t ju ż p rz y g o to w a n y do sp ro s ta n ia zag ad n ien io m kom pozycji, k o n s tru k c ji i m a te ria łó w , w łaści­ w ych z a b y tk o m o kresów m inion ych.

S k ądinąd, d o k try n a i te c h n ik i o ch ro n y i k o n ­ se rw a c ji ro z w in ę ły się p okaźnie, bądź w za­ k re sie tego, co d o ty czy te o rii i m etodologii, bądź też tego, co d o ty czy zasto so w an ia n o w o ­ czesnych g ałęzi n a u k i i tech n ik i, ta k ic h ja k chem ia, fizy k a i sposoby w a lk i z zaw ilgoce­ niem . D zięki p o g łęb ien iu te o rii k o n se rw a c ji zrozu m ian o dobrze, że z a b y tk i są zaledw ie częścią, być m oże n a jis to tn ie js z ą h isto ry czn e g o dziedzictw a o b ejm u jące g o z a b y tk i sz tu k i i w szelk ie z a b y tk i n ie ru c h o m e . O toczenie w o­ kół z a b y tk u , ja k rów nież, w sze lk a d a w n a tk a n ­ ka u rb a n isty c z n a , k ażd e d aw n e m iasto , k ażdy zespół m ie jsk i lu b w ie jsk i o w a rto ści h isto ­ ry c z n e j, a rty sty c z n e j, z a słu g u je w rz e c z y w isto ­ ści n a ta k ą sam ą o chro nę ja k z a b y te k odosob­ n i o n y 7. P o trz e b a je s t w ięc ja k ie jś m etodologii dla ochrony, sa n a c ji i p rz y w ró c e n ia do życia ośrodków h isto ry czn y c h . M eto do log ia ta po ­ w in n a m ieć n a uw ad ze n ie ty lk o zag ad n ien ia w y n ik a ją c e z h is to rii a r c h ite k tu ry i u rb a n is ty ­ ki, lecz ró w n ież d o k try n ę now oczesnej u rb a ­ n isty k i, socjologii i e k o n o m ii8.

Na koniec n ależ y zau w ażyć w ty m m iejscu , że o ch ro n a bądź to zab y tk ó w , bądź też „o śro d ­ ków h isto ry c z n y c h ” je s t d ziała ln o śc ią m ięd zy - d y sc y o lin a rn ą : a rc h ite k t m u si u m ieć w sp ó ł­ p raco w ać z u rb a n is tą i h is to ry k ie m sztu ki, ja k ró w n ie ż z socjologiem , ek o n o m istą i sp e c ja ­ listą od k o n se rw a c ji k a m ie n ia lu b d re w n a . Nie n ależ y też zapom inać, że w w ielu k ra ja c h od­ po w ied zialno ść za o ch ro n ę z a b y tk ó w i o śro d

-słać czytelnika do A. G i u l i a n i : M onum enti, centri storici, a m biente, M ilano 1966, gdzie zarysow ano his­ toryczny aspekt p roblem u; także — J. H r u z a: H is­ torie P reservation in Urban C enters. P lanners V iew „The P roblem s and T echniques of H istoric P re s e rv a ­ tion in U rban C e n te rs” (M ateriały sym pozjum zor­ ganizow anego przez stałą sesję m iast jugo sło w iań ­ skich, S plit, grudzień 1970).

8 Por. ra p o rt końcow y „S potkania m iędzynarodo­ wych eksp ertó w w sp ra w ie k ształcenia arc h itek tó w i techników w dziedzinie k o n se rw ac ji zabytków i m iejsc zabytkow ych”, cyt. w yżej; ta k że — I t a l o C. A n g l e : E ducation and H istorie P reservation. S o ­ m e N otes on the Training of Specialists „The P roblem s

and T echniques of H istoric P re se rv a tio n in U rban C e n te rs”, o.c.

kó w h is to ry c z n y c h b y w a p o w ie rz a n a h is to ry ­ ko w i sz tu k i lu b archeologow i, je ś li m a ją b a r ­ dzo p o g łęb io n ą znajom ość h is to rii a r c h ite k tu ­ ry . C zęsto je d n a k b ra k im w iad o m o ści n a u k o ­ w y c h , te c h n ic z n y c h i u rb a n is ty c z n y c h , n ie o d ­ zo w n y ch do z ro z u m ie n ia i w y k o n a n ia d o b rej ro b o ty k o n s e rw a to rsk ie j. K o n iec zn e je s t w ięc, ab y h is to ry k s z tu k i p o siad ł w y k s z ta łc e n ie u z u ­ p e łn ia ją c e w ta k ie j m ierz e, aż eb y m ógł n a w ią ­ zać w sp ó łp ra c ę i dialog z a rc h ite k te m , u rb a n i­ stą i sp e c ja listą od k o n s e rw a c ji m a te ria łó w . J e s t zu p e łn ie o czyw iste, że chodzi o n a u c z a ­ n ie b a rd z o złożone i że w k o n se k w e n c ji t r u d ­ n o je s t w ielu k ra jo m zorgan izo w ać p o d o b n e k u rs y , p o n iew a ż n ie zaw sze ła tw o je s t znaleźć w k a ż d y m k r a ju w szy stk ich sp e c ja lis tó w p o ­ trz e b n y c h do ta k ie g o n au c zan ia. N a le ży je sz ­ cze dorzucić, że n ie w sz y stk ie k r a je m a ją za­ so b y fin a n so w e d la ta k k o szto w n e g o n a u c z a ­ n ia. Z ty c h w sz y stk ic h w zg lęd ó w w y d a je się, że zo rg an izo w a n ie n a u c z a n ia n a b a z ie m ię d z y ­ n a ro d o w e j p o zw o liło b y zgro m ad zić c ia ło p r o ­ fe so rsk ie złożone z w y b itn y c h sp e c ja listó w w ro z m a ity c h d y sc y p lin a c h i p o ch odzących z ró ż­ n y c h k ra jó w ; jed n o cz eśn ie m o żn a by zn aczn ie zm n iejszy ć k o sz ty te g o n a u c z a n ia , a za raz em u m o żliw ić k o n fro n ta c ję ró ż n ią c y c h się m ięd zy sobą m etodolog ii. Z w ażyw szy, że n a u c z a n ie ta k ie is tn ie je od p a r u la t p rz y W y d z ia le A rc h i­ t e k t u r y u n iw e r s y te tu w R zy m ie w p o sta c i „ S cu o la d i p e rfe z io n a m e n to p e r lo stu d io ed il r e s ta u r o del m o n u m e n to ” , k ie ro w a n e j p rz e z p ro fe s o ra G u g lielm o D e A n gelis d ’O ssat, w y ­ d a w a ło się o d tą d , że rozw ój i sze ro k ie u m ię ­ d z y n a ro d o w ie n ie te g o n a u c z a n ia s ta n o w iły b y n a jle p sz e ro z w ią z a n ie p ro b le m u . N ależy za­ u w aży ć, że R zy m p rz e z sw e położenie w se rc u b a se n u śró d z iem n o m o rsk ieg o , p rz ez ciągłość, ro z m a ito ść i b o gactw o sw eg o d zied z ictw a za­ b y tk o w eg o , p rz e z d y n a m ik ę ro z w o ju sp ołecz­ n o -g o sp o d a rcze g o (i w k o n se k w e n c ji ró w n ie ż u rb a n isty c z n e g o ) w ielu ze sw y ch regionó w , d y n a m ik ę , k tó ra z d ru g ie j s tro n y stw a rz a p o ­ w ażn e p ro b le m y o c h ro n y i a d a p ta c ji, o fe ru je w a c h la rz w y ją tk o w y c h m ożliw ości, co p r e d e ­ s ty n u je go n a sied zib ę n a u c z a n ia te g o ro d z a ju . W te n sposób u s ta liła się ścisła w sp ó łp ra c a p o ­ m ię d z y O śro d k ie m m ię d z y n a ro d o w y m , w s p ie ra ­ n y m p rz e z jeg o k r a je członkow skie, a W y d z ia ­ łem A rc h ite k tu ry u n iw e r s y te tu rzy m sk ieg o ; w sp ó łp ra ca, k tó r a d o p ro w a d ziła w 1965 r. do u tw o rz e n ia „ K u rs u sp e c ja listy c z n e g o w z a k re ­ sie o c h ro n y i k o n s e rw a c ji za b y tk ó w n ie ru c h o ­ m y c h i m iejsc o w a rto śc i z a b y tk o w e j” , a k tó ­ rego k ie ro w n ic tw o n a u k o w e je s t za p ew n io n e p rz e z p ro fe so ra D e A n g elis d ’O ssat, zaś o rg a n i­ za cja a d m in is tra c y jn a i p a tro n a t m ię d z y n a ro ­ d o w y — p rz e z O środek. K u rs te n , zo rg an izo ­ w a n y z m y ślą o a rc h ite k ta c h , u rb a n is ta c h , h i­ s to ry k a c h s z tu k i i arch eo lo g ach , o b e jm u je sześ­ ciom iesięczne n a u c z a n ie w R zym ie. A rc h ite k ci, k tó rz y p o m y śln ie złożą eg z am in y i p rz e d s ta ­ w ią w n a s tę p n y m ro k u n a k u rs ie p ra c ę k o ń ­ cow ą (p e łn y p ro je k t k o n s e rw a c ji z a b y tk u ,

bądź też stu d iu m ogólne sa n a c ji i k o n se rw a c ji m iejsca o w a rto śc i za b y tk o w ej) u z y s k a ją d y ­ plom „S cu o la d i p e rfe z io n a m e n to p e r lo stu d io ed il re s ta u ro del m o n u m e n to ” w R zym ie. P r o ­ g ra m o b e jm u je cy k le w y k ład ó w te o re ty c z n y c h , se m in a ria , zw ied zanie p o łączon e z o p ro w a d za­ n iem , u czestn icze n ie w te re n o w y c h p ra c a c h k o n se rw a to rsk ic h i w po g łęb io n y ch b a d a n ia c h ośro d k a h isto ry czn eg o , ja k ró w n ie ż n a sta n o ­ w isk u w y k o p a lisk archeo lo giczny ch. J a k w i­ dać, je s t to p ro g ra m złożony i zró żnicow any , Doprzez k tó ry p ró b u je się u czy n ić zadość ro z ­ m a ity m w y m ag a n io m k sz ta łc e n ia ponoszący ch od p ow ied zialn ość za o ch ro n ę h isto ry czn e g o dzied z ictw a n ierucho m ego .

Z g o d n ie z tra d y c ją „S cuo la di p e rfe z io n a m e n ­ to ” g łó w n y m k ie ru n k ie m n a u c z a n ia je s t d ok­ t r y n a h is to ry c z n o -k ry ty c z n a , k tó ra u w z g lę d ­ nia, m a się rozum ieć, p ew n e w y m a g a n ia w sp ó ł­ czesne. Z a b y te k (a tak że i d a w n e m iasto) je s t u w a ż a n y za tw ó r h isto rii, za p rz e s ła n ie w y p ły ­ w a ją c e z przeszłości. D la a u te n ty c z n e j zaś i r y ­ g o ry sty c z n e j in te rp re ta c ji n a le ż y go b ad a ć w je g o u w a ru n k o w a n ia c h h isto ry czn y c h . J e s t to w a ru n e k n ie z b ę d n y i p rz e d w stę p n y , a b y w szcząć dialog z sam y m za b y tk ie m , ażeby go zro zu m ieć i ab y in terw e n io w ać, je ż e li zacho­ d zi ta k i p rz y p a d e k , w celu w zm o cn ien ia go lu b zak o n serw o w an ia, bez sk aż en ia o b ra z u p rz e k a ­ z y w an eg o ze stu le c ia n a stu lecie. Z a b y te k je s t n a d e r często p rz e sła n ie m p ię k n a , a i n te r p r e ta ­ c ja tego p rz e sła n ia w y m ag a n ow o czesn y ch i b a rd z o p o g łęb io n y ch m eto d k ry ty c z n y c h , zro­ z u m ie n ia w a rto ś c i i fu n k c ji za b y tk u w jego epoce i w n aszej. W obec tego je d n a k , że w r a ­ m ach k u rs u nie m ożna w y k ład a ć h is to rii a rc h i­ te k tu r y , z a k ła d a się z g ó ry je j znajo m ość i w n a u c z a n iu o g ran icza się po p ro s tu do p rz y p o m ­ n ie n ia w y d a rz e ń je j h isto rii, w m ia rę ja k w y ­ m a g a te g o s tu d iu m z a b y tk u lu b zag ad n ien ia k o n se rw a to rsk ie g o .

W łaściw e n a u c z a n ie zaczyna się od h isto rii te o rii k o n se rw a to rs k ic h i od stu d iu m ogólnych zasad k o n s e rw a c ji w szelk iego dzieła sztu k i. T en p ie rw s z y cy k l s k ła d a się p o n a d to z n a u c z a n ia m eto d o lo g ii sy ste m a ty c z n e j w zasto so w an iu do b a d a n ia za b y tk u , w łączn ie z za g ad n ien iem do­ k u m e n ta c ji i zasto so w an ia n a rz ę d z i p o zn a w ­ czych, ta k ic h ja k zdjęcie p o m iaro w e, fo to g ra ­ m e tria i zdjęcia lotnicze. W n a s tę p n y m cy klu n au c z a się ro z m a ity c h m eto d d o k o n y w a n ia za­ biegów p rz y za b y tk u : u sta le n ia p rz y c z y n znisz­ czenia, sposobów zabezpieczania, zag ad n ień g ru n tó w i p o sad o w ień oraz m e to d y b a d a ń i za­ b iegów co raz to b ard ziej tech n ic zn y ch , ja k od­ w o d n ien ie, u trw a la n ie k am ien i, cegieł i w y ­ p ra w .

P ra w ie je d n o cz eśn ie p ro w a d zi się cyk le w y k ła ­ dów o b a d a n ia c h ośrodków h isto ry c z n y c h w p rz e k o n a n iu , ja k tu ju ż p o w ied zieliśm y u p rz e d ­ nio, że z a b y te k i o śro d e k h isto ry c z n y stan o w ią

-re, z a b y te k je s t „sło w em ” a d aw n a tk a n k a u r ­ b a n isty c z n a — „ośrodek h isto ry c z n y ” — je s t „ ję z y k ie m ” ; d o p iero oba tw o rz ą m ow ę, n ieza­ stą p io n ą i n a jisto tn ie jsz ą , h isto ry czn e g o i a r ­ ty sty czn e g o dzied zictw a nieru ch o m eg o . O środek h isto ry c z n y ta k ż e je s t tw o re m h i s t o r ii 9, ta k ja k za b y tk i, i stu d iu m h isto ry czn e g o ro zw oju jeg o tk a n k i je s t je d n y m z p ierw szy ch sposo­ bów p o d ejścia do niego. O śro dek h isto ry czn y je s t ró w n ie ż obrazem , k tó reg o uch w y cen ia trz e b a się n au c zy ć 10; n a koniec je s t to s tr u k ­ t u r a n ie ty lk o u rb a n isty c z n a , ale tak że socjal­ na, ekonom iczna, k tó rą n a le ż y się nau czy ć a n a ­ lizow ać i oceniać. W te n sposób n au c z a się m e­ tod o lo g ii b a d a n ia d aw n y ch m iast z u w z g lę d n ie­ n ie m w szy stk ich jego elem entó w , podo b n ie ja k m etodo lo gii o p ra co w y w a n ia p ro je k tó w k o n se r­ w a c ji i san acji.

N ależy je d n a k p rzy zn ać, że pom im o p u b lik o ­ w a n ia b ard zo p o g łęb io n y ch stu d ió w z dziedziny o ch ro n y i sa n a c ji ośrodków h isto ry czn y c h i p o ­ m im o iicznych, w n ajw y ż szy m s to p n iu in te re ­ su jący c h realizac ji, je s t się zaledw ie n a p o ­ cz ątk u w y p ra c o w a n ia o p e ra ty w n e j m eto d y szczegółow ej i n aukow o sp ra w d zo n ej p rzez do­ św iadczenie. J e s t się n a początk u rów nież d la ­ tego, że nasze k o n cep cje w o d n iesieniu do m ias­ ta lu b jeg o dzieln icy sta ro m ie jsk ie j, do h isto rii i d o znaczenia p rzeszłości w naszej k u ltu rz e z n a jd u ją się w s ta n ie szy b k iej ew olucji, a za­ te m rola, ja k ą m ia sto zaby tk o w e pow in no p e ł­ n ić w now oczesnej u rb a n isty c e , s ta ła się p ro ­ b lem aty cz n a. I jeszcze jedno: m etodologia b a ­ d ań i w y k o n a w stw a, k tó ra m oże b y ć p rz y d a t­ n a d la p ew n eg o ty p u m ia sta w ok reślo n y m k o n ­ te k śc ie k u ltu ra ln y m , n ie b y ła b y ju ż w iążąca w z u p e łn ie o d m ien n ej s y tu a c ji k u ltu ra ln e j, ja k n a p rz y k ła d cy w iliza cja in d iań sk a. Z ty c h w szy stk ich w zględ ów cy k le w y k ład ó w i sem i­ n arió w , ja k ró w n ież ćw iczenia p ra k ty c z n e , po­ św ięcone b ad a n io m i p ro je k to m k o n serw acji o środków h isto ry czn y c h , m a ją c h a ra k te r po­ szukiw aw czy, co zresztą dobrze o dpo w iad a po­ d y p lo m o w em u ro d ż ajo w i sam ego k u rsu . M ożna w ięc pow iedzieć, że k u rs o b ejm u je, z grubsza b iorąc, p o d staw o w y trz o n d o k try n i m etodologii w sp ó ln y ch d la w szy stk ich , k tó rz y ' in te re su ją się k o n se rw a c ją h isto ry c z n o -a rty sty c z n e g o dzie­ d zictw a n ieru ch o m eg o , o raz gałęzie bardziej sp ec ja listy cz n e, n asta w io n e każd a z osobna n a k o n se rw a c ję zab y tk ó w a rc h ite k tu ry , k o n s e r­ w a cję za b y tk ó w archeologicznych i czyn ną k o n serw ację , ja k ró w n ie ż n a sa n a c ję za b y tk o ­ w ych m ia st i dzielnic staro m iejsk ich . W szyscy je d n a k m u szą poznać w z ajem n e o d d ziały w an ie

9 L e w i s M u m f o r d „The C u ltu re of th e C ity”, N ew Y ork 1938, s. 4.

19 J e s t p ra w ie zbyteczne odsyłać do pracy K. L y n c h „The Im age of th e C ity”, H arv a rd 1960; zob. też — T. S i e v e r s S ta d tb ild , „S ta d tb a u m e iste r” 1969. Co do znaczenia, ja k ie problem stosunku o b ra­ zu do fo rm y i s tr u k tu r a m ia sta m a ją w zakresie

zachodzące m ięd zy za b y tk ie m i ośro dk iem h is­ to ry czn y m . S łuszność ta k ie j fo rm u ły została p o tw ierd z o n a p rzez ciągły n a p ły w s tu d iu ją c y c h : do ro k u ak ad em ick ieg o 1969/1970 uczęszczało n a k u rs 179 słuch aczy, w ty m o koło 150 a rc h i­ te k tó w p ochodzących z ró ż n y c h k ra jó w . Ciało p ro feso rsk ie je s t ró w n ież „m ięd z y n aro d o w e” : trz y d z ie stu p ro feso ró w z 9 k ra jó w (w łączając P oiskę).

Je śli ta złożona s tr u k tu r a p o w o d u je p ew n e tru d n o ś c i n a tu r y p ra k ty c z n e j, to je d n a k z d r u ­ giej s tro n y u m o żliw ia s ta łą k o n fro n ta c ję ró ż­ n o ra k ic h d o św iad czeń k u ltu ra ln y c h . W te n sposób d la słu ch ac zy u cz estn icze n ie w k u rsie je s t n ie ty lk o d o sk o n alen ie m zaw odow ym , ale ró w n ież o k az ją do p rz e ż y c ia k u ltu ra ln e g o i g łę­ boko h u m an isty czn e g o , je d y n e g o w sw oim ro ­ dzaju.

2. S t a ż e s p e c j a l i s t y c z n e w z a k r e ­ s i e b a d a ń i k o n s e r w a c j i m a l a r ­ s t w a ś c i e n n e g o . M ięd zy n aro d o w e k s z ta ł­ cenie sp ec ja listó w w d ziedzin ie k o n se rw a c ji m alo w id eł ścien n y c h je s t p o d y k to w a n e tą sam ą tro ską, co k s z ta łc e n ie sp e c ja listó w w zak resie k o n se rw a c ji z a b y tk ó w n ieru c h o m y ch , aczkolw iek w in n ej p e rs p e k ty w ie . M ożna b y pow iedzieć, że — ogólnie b iorąc — m alo w id ła ścienn e często n ie b y ły tra k to w a n e z całą u w a ­ gą, n a ja k ą zasłu g u ją. „P o d w zg lęd em te c h ­ n iczn y m i este ty c z n y m zw iązan e z a r c h ite k tu ­ rą, n a s trę c z a ją one p ro b le m y k o n serw ato rsk ie, k tó re im są w łaściw e i k tó ry c h ro zw iązan ie m oże p rz ek ra cza ć zak res k o m p e te n c ji sam ego re s ta u ra to ra m alo w ideł. Z b y t też często m alo ­ w idło ścien n e b y w a ro z p a try w a n e z p u n k tu w id zenia czysto d e k o ra c y jn e g o i — pod p r e ­ te k s te m rozległości p o w ierzch n i i n a tu r y m a te ­ ria łó w — tra k to w a n e w sposób pob ieżn y, z le ­ k cew ażeniem w y m ag a ń estety c zn y ch , k tó re je d n a k są w jeg o w y p a d k u n ie m n iejsze, a n i­ żeli w w y p a d k u in n y ch ro d z a jó w m a la r s tw a ” n . W yd aw ało się, że n a jle p sz y m śro d k iem z n a le­ zienia w y jścia z tej s y tu a c ji i p rz y c z y n ie n ia się w y d a jn ie do p o d n iesien ia jak o ści k o n se rw a c ji m alo w id eł ścien n y ch n a św iecie będzie zo rg a­ nizo w an ie sta łe g o k u rs u sp ec ja liz acji w te j dziedzinie. P o ro zu m ien ie z a w a rte w ty m celu m ięd zy O śro d k iem i T ls titu to C e n tra le del R e s ta u ro pozw oliło oddać w słu żb ę te j m isji m ięd zy n aro d o w ej d łu g ie dośw iad czen ie in s ty ­ tu tu w łoskiego w p o stęp o w a n iu z m alo w id ła­ mi ścienn ym i, ich b a d a n iu i n au c zan iu ich k o n ­ serw acji. Z o rg an izo w an y p rzez O śro dek i o d

da-kształcenia specjalistów , zob. też — I t a l o C . A n g l e Education and H istorie P reservation o.e.

11 P or. przedm ow ę do p ro g ra m u „Stażu sp e cja listy cz­ nego w zakresie b ad a ń i kon serw acji m alow ideł ściennych”, w ydanego przez O środek M iędzynarodo­ wy.

n y po d k ie ro w n ic tw o n a u k o w e i te c h n ic z n e r i s t i t u t o C e n tra le del R e sta u ro , w p o ro z u m ie n iu z w ło sk ą S łu ż b ą S ta ro ż y tn o śc i i S z tu k P ię k ­ n y ch , „S taż sp e c ja listy c z n y w za k re sie b a d a ń i k o n se rw a c ji m a lo w id e ł śc ie n n y c h ” odb y w a się coro cznie n a w io sn ę w R zym ie. C elem jeg o je s t p rz e k a z a n ie k o n se rw a to ro m , w fo rm ie t e ­ o re ty c z n e j i p ra k ty c z n e j, u m ie ję tn o śc i n ie z b ę d ­ n y c h do te c h n o lo g icz n y ch b a d a ń m alo w id eł ścien n y c h , do z ro z u m ie n ia m ech a n izm ó w p o ­ w s ta w a n ia zm ian i do w d ra ż a n ia ro z m a ity c h ty p ó w zabiegów .

S ta ż o b e jm u je s e rię w y k ła d ó w o te o rii k o n s e r­ w a c ji m alo w id eł ścien n y c h , h is to rii te c h n ik t e ­ go ro d z a ju sztu k i, ja k ró w n ie ż cy k le p re le k c ji 0 zn ajom o ści m a te ria łó w sto so w an y c h w m a ­ la rs tw ie ścien n y m , p ro c esac h p o w sta w a n ia zm ian, m e to d a c h d ia g n o sty k i i d o k u m e n ta c ji, a ta k ż e o za b ie g ach k o n se rw a to rs k ic h i r e s ta u - ra to rsk ic h . Jed n o c ześn ie słu ch acze uczęszczają n a ćw iczen ia p ra k ty c z n e , k tó re o b e jm u ją w y ­ k o n a n ie m a lo w id ła ścien n eg o i o djęcie innego m alo w id ła, w y k o n a n e g o ad hoc p rz ez u c z e s tn i­ k ó w p o p rz e d n ie g o k u rsu , ja k ró w n ie ż zbudo­ w a n ie p o d o b ra zia d la p rz e n ie sie n ia o d łączone­ go m alo w id ła. P o ty m ok resie, k tó ry t r w a oko­ ło dw óch m iesięcy , słu ch ac ze u cz estn iczą w p ra c a c h je d n e g o lu b dw óch sta n o w isk k o n s e r­ w a to rsk ic h , gdzie s to s u ją i s p ra w d z a ją n a b y te u m ie ję tn o śc i: d ia g n o sty k ę i d o k u m e n ta c ję , p rz y sp a ja n ie , w z m a cn ian ie, oczyszczanie i u z u ­ p e łn ia n ie u b y tk ó w . D o tychczas te n e ta p p ra c w a rs z ta to w y c h o d b y w a ł się w zam k u S e rm o ­ n e ta , p o łożonym o p ięćd z iesiąt k ilo m e tró w n a p o łu d n ie od R zy m u , w s ta re j sp o k o jn ej w iosce, otoczonej w id o m y m i p a m ią tk a m i sta ro ż y tn o śc i 1 śre d n io w iecza. W te j o p ra w ie w y tw a rz a ła się a tm o sfe ra k o le ż e ń stw a p o m ięd zy słuchaczam i, k tó rz y , ta k ja k k o n s e rw a to rz y z a b y tk ó w n ie ­ ru c h o m y c h , p rz y b y w a ją — p ra k ty c z n ie biorąc — ze w szy stk ich k ra jó w św iata. W te j p r z y ja ­ cielsk iej a tm o sfe rz e uczą się oni n ie ty lk o te c h ­ n ik zaw odo w ych, ale ta k ż e e ty k i — je śli m oż­ n a to ta k n az w ać — k o n se rw a c ji. Z a k o n se rw o ­ w a n ie m a lo w id ła in s itu m a być celem za sad ­ niczym , podczas g d y o d jęcie m a b yć b ra n e pod u w a g ę ty lk o ja k o u lt im a ratio, gd y w y ­ cz erp ie się w sz y stk ie m o żliw e śro d k i d la za­ c h o w a n ia d zieła sz tu k i w otoczeniu, w ja k im zostało p o m y śla n e p rz e z a r ty s tę . I jeszcze je d ­ no: u p o d sta w te j d ziałaln o ści m ię d z y d y sc y p li- n a r n e j, ja k ą je s t k o n s e rw a to rstw o , p o w in n a le ­ żeć b r a te r s k a i p o b u d z a ją c a w sp ó łp ra c a m ię ­ dzy k o n se rw a to ra m i, h is to ry k a m i sz tu k i i sp e ­ c ja lis ta m i la b o ra to ry jn y m i. T en ty p sta ż u ró w n ie ż zdobył o g ro m n e po w o ­ dzenie. Z e w zg lęd ó w zu p e łn ie o cz y w isty c h je s t on p o m y śla n y d la k o n s e rw a to ró w z p e w n y m d o św iad c zen iem (n iek o n ieczn ie w za k re sie m a ­ la rs tw a ściennego), liczba u cz e stn ik ó w je s t o g ra ­ niczo n a z p o w o d u o b ie k ty w n y c h w a ru n k ó w t e ­ re n o w e g o m ie jsc a p ra c y . N iem n iej w staża ch o rg a n iz o w a n y c h p rz e z O śro d ek i 1’I s titu to C en ­

tr a le del R e s ta u ro b rało ud ział do ro k u 1969/70 po n ad 40 k o n serw ato ró w .

3. I n n e f o r m y n a u c z a n i a . J e s t s a m o p rz ez się zro zum iałe, że d w a r e ­ g u la rn ie o rg a n iz o w an e k u rs y O śro d k a nie m ogą całk ow icie zaspokoić coraz to s z e r­ szych w y m ag a ń sp e c ja listó w w ro z m a i­ ty c h d zied zin ach k o n serw acji. Isto tn ie Oś­ ro d e k w d alszy m ciągu o b e jm u je p a tro n a te m i o rg a n iz u je staże in d y w id u a ln e p rz y r i s t i t u t o C e n tra le del R e sta u ro i 1’I s titu to di P a to lo g ia del L ib ro w za k resie d o ty czącym re s ta u ro w a n ia ob razów sztalu g o w y c h o raz k o n s e rw a c ji p a p ie ­ ru i książki. W 1968 r. O śro d ek zorganizow ał, p rz y w sp ó łp ra cy z ty m in s ty tu te m , se m in a riu m s tu d ia ln e w p ro w ad za ją ce w ta k zróżn ico w ane i ta k ciek aw e zag ad n ien ia k o n se rw a c ji p a p ie ru i k siążk i o ra z m a te ria łó w b ib lio g raficzn y ch . Ż y w im y n ad z ie ję, że b ęd ziem y m ogli p ew n eg o d n ia u tw o rz y ć m ię d z y n a ro d o w e k u rs y w tej dziedzinie, ta k w ażn ej d la w szy stk ich k ra jó w . J a k b y ło to ju ż w ielo k ro ć n a ty c h s tro n a c h p o ­ w ied zian e, k o n se rw a c ja je s t działaln o ścią m ię- d zy d y sc y p lin a rn ą , gdzie w ied za i te c h n ik i la ­ b o ra to r y jn e m a ją coraz to w ażn iejsze znacze­ nie. T rz e b a je d n a k , aby ta k ż e p ra c o w n ik lab o ­ r a to riu m zazn ajo m ił się z zasad am i k o n serw acji, z języ k ie m h is to ry k a s z tu k i i z w y m ag a n ia m i p ra co w n i. T rz eb a, je d n y m słow em , aby czło­ w iek n a u k i, p ra co w n ik la b o ra to riu m n rz y sto so - w a ł sw e u m ie ję tn o śc i do w y m a g a ń d zieła s z tu ­ ki i h isto rii. Z d ają c sobie sp ra w ę z tej p o trz e ­ by, O śro d ek m a ju ż w fazie za aw a n so w an y ch stu d ió w sch e m a t k u rs u pośw ięconego zn a jo m o ś­ ci m a te ria łó w w chodzących w sk ład dzieł s z tu ­ ki: d re w n a , m e ta li, k a m ie n ia ltd. K u rs ten, w ciąż o c h a ra k te rz e m ięd zy n aro d o w y m , d o jd zie do s k u tk u za p ew n e w 1972 lu b 1973 r.

IV. W NIOSKI

B ez c z y n ie n ia ja k ieg o k o lw iek u s tę p s tw a n a rzecz re to ry k i, m o żn a by p o ró w n a ć b a ta lię o ra to w a n ie h isto ry c z n o -a rty sty c z n e g o dziedzi­ ctw a lu d zk o ści do w alki, za le d w ie za p oczątk o­ w a n e j, ze sk aż en iem n a tu ry : w ty m w y p a d k u chodzi o o ch ro n ę śro d o w isk a n a tu ra ln e g o , k tó ­ re je s t is to tn e d la życia człow ieka. A le otocze­ n ie h isto ry c z n o -a rty s ty c z n e je s t ró w n ie ż is to t­ ne, ab y u czy n ić życie człow ieka bog atsze i p e ł­ n iejsze. W obu w y p a d k a c h w a lk a to czy się n a p łaszc zy źn ie m ięd zy n a ro d o w ej i w k o n se k ­ w e n c ji k ształc en ie sp ec ja listó w m u si b yć ró w ­ n ież p ro w a d zo n e n a płaszczyźnie m ię d z y n a ro d o ­ w ej. A le u m ię d z y n a ro d o w ie n ie za k ła d a — p o ­ w ied z ie liśm y to — d alek o p o su n ię te i po g łęb io ­ ne k sz ta łc e n ie n a p łaszczy źn ie n a ro d o w e j. N a­ leża ło b y zaś p o d k re ślić ró w n ie ż bardzo w ażn ą ro lę k s z ta łc e n ia n a poziom ie re g io n a ln y m , szcze­ gólnie n a k o n ty n e n ta c h gdzie jeszcze n ie is t­ n ie je d łu g a tra d y c ja k o n se rw a to rstw a . J e s t to p rz y p a d e k o śro d k a reg ion aln ego , u tw o rz o n eg o p rz e z U N ESC O w M eksyku d la A m e ry k i Ł a c iń ­

skiej, a k tó ry okazał się in s tru m e n te m n ie ­ zm iern ie sk u te c z n y m dla k ształc en ia k o n se rw a ­ to ró w p ochodzących z k ra jó w A m e ry k i Ł ac iń ­ skiej. Jed n o c ześn ie w tra k c ie o rg an izacji je st

ośrodek re g io n a ln y d la A zji w N ew D elhi; oś­ ro d ek re g io n a ln y dla A fry k i w Jo s (N igeria) podejm ie, n ależ y się spodziew ać — n ieb aw em , sw ą działalność. W ty c h ram ach , ta k obszer­ n y ch i w ielo k szta łtn y ch , w y d a je n a m się, że in ic ja to rsk a i k o o rd y n a to rsk a rola M ięd zy n a ro ­

dow ego O śro d k a rz y m sk ie g o b ędzie jeszcze b ard ziej isto tn a i p od staw o w a. P rz y c z y n i się on ró w n ież do w y k sz ta łc e n ia o rg a n iz ato ró w i w y k ład o w có w k u rs ó w n a ro d o w y c h i regio­ n aln y ch .

dr Italo C. Angle S ecré taire E xécutif C en tre de Rome

przełożył: d r Z d zisła w B ieniecki

INTERNATIONAL TRAINING OF SPECIALISTS IN THE FIELD OF CONSERVATION

In his a rtic le th e au th o r deals w ith p roblem of in te r ­ natio n al tra in in g of specialists in th e field of c o n ser­ vation m aking a p a rtic u la r stre ss on activities of the In te rn a tio n a l C en tre of S tudies for p re se rv a tio n and conservation of C u ltu ra l P ro p e rty having its residence in Rome. A note has b een given w ith in in tro d u c to ry p a rt of a rtic le sta tin g th a t conservation of every kind is abpve th e all a c ritica l tre a tm e n t and both historic and a rtistic criticism are as u n iv e rsa l as un iv ersal is th e im p o rtan ce of a w ork of a r t as a do­ cum ent of c u ltu re and history. T he m odern education of a conservator, in addition to w ork aim ed a t deve­ loping his critica l conscience, forces him to acquire a w ide ran g e of know ledge and to m a ste r a num ber of ever m ore com plicated m ethods. It follow s from the above th a t re q u 're m e n ts p u t fo rw ard now adays to c o n serv ato rs m ay be fulfilled by ed u catio n in te r ­ natio n al as to its c h a ra c te r w hich th e fact by no means reduces th e im portance of know ledge of local a rtistic trad itio n s in p a rtic u la r cpuntries. Thus, in a deepened ed ucation of a conservator m ay be d is­ tinguished the follow ing th re e stages: (a) acquisition of know ledge of conservation problem s and critical adoption of conservation m ethodology e x istin g in a given country, re p re se n tin g a ’’n a tio n a l” factor, (b) in te rn a tio n a l tra in in g based on a com parison of various foreign doctrines and m ethodologies and th e exchange of view s w ith rep re se n ta tiv e s of other m i­ lieux, re p re se n tin g a fac to r of ’’the u n iv ersal con­ se rv a to r conscience”, (c) d ialectical synthesis of n atio ­ nal ed ucation w ith experiences gained from in te rn a ­ tional tra in in g o r, in oth er w ords, the a d a p ta tio n of the la tte r to ac tu a l situ atio n existing in th e co n ser­ v a to r’s country.

The 1‘m itatio n s of in te rn a tio n a l train in g being r e s e r ­ ved for ca ndidates selected by n ational or regional in stitu tio n s give i t ch a ra c te r ,of sta ff p re p a ra tio n for fu rth e r ed ucation u n d er conditions c h a racteristic of th eir n ativ e country. The f irs t achievem ents ûn in te r ­ n ational tra in in g of co n serv ato rs are t,o b e owed to the in itia tiv e u n d e rta k e n by UNESCO and leading

in its fin al re s u lt to cre atip n of th e In te rn a tio n a l C entre in Rome and also of reg io n a l centres. In his fu rth e r considerations th e au th o r gives general ch a racteristics of activities c a rrie d by th e C entre in Rome w hich are based on co -o p e ra tio n w ith Ita lia n i n s t i t u o n s as, for exam ple, Istitu to C e n trale del R e­ sta u ro or I s titu to di P atologia del L ibro. In addition, a d etailed ac count has been given by him on the C e n tre ’s activ ities in th e th re e m ain lines, i.e. conser­ vation of m onum ents and sites, co n serv atio n of m u ra l pain tin g s and oth er form s of train in g . The cu rric u la and th e course of studies and p ractices in p a rtic u la r lines are d ealt w ith by th e author, who, discussing the tra in in g in th e ra n g e of c o n ser­ vation of m onum ents and sites has laid sp ecial accent upon im p o rtan ce of links ex istin g b etw e en in d iv i­ dual objects and u rb a n com plexes or environm ents, and w hile considering the tra in in g in th e ran g e of conservation of m u ra l p ain tin g s stressed the im p o r­ tance of p rese rv in g th e object in those p a rtic u la r conditions for w hich it w as once designed, th u s m a ­ king its tra n s fe r to le rab le o nly in a case of an ex tre m e need. No less im p o rta n t seems to be to the au th p r the co-operation of specialists rep re se n tin g d iffe ren t ranges in view of an in te r-d is c ip lin a ry n a ­ tu re of the m o d ern a r t of conservation.

C om paring the attem p ts m ade in b a ttle fought to save th e c u ltu ra l h eritag e to th a t ag a in st th e con­ ta m in a tio n of n a tu ra l en v iro n m en t the a u th p r ex p re s­ ses opinion th a t th is struggle, if to be fo u g h t in te r ­ n ationally, req u ires th e in te rn a tio n a l tra in in g of specialists w hich in tu rn needs to deepen th e ir tra in in g at n atio n al level. F inally, th e need and im portance of ac tu a lly gr,owing reg io n al cen tres has been p o in ­ ted out by the au th o r w ho advances a view th a t the w orldw ide im p o rtan ce of th e In te rn a tio n a l C entre in Rome w ill enable it to co n trib u te considerably to ed u catio n of the fu tu re teach ers for n atio n al cen­ tres.