Przedmiot filozoficznych dociekań / Mieczysław A. Krąpiec.

PRZEDMIOT FILUZOI1CZNTCH DOCIEKAŃ 9

S to s u n e k do d r u g ie g o c z ło w ie k a o g a r n ia z a s a d n ic z o p o r z ą ­ d ek p o s tę p o w a n ia m oraln ego» a do z a s t a n e j przyrnriy • / a m i « . n e j t a k ż e p r z e z k u l t u r ę / w y ra ża s i ę p r z e d e w s z y s tk im w r ó ż n o r a k ie j w y t w ó r o z o ś c i• Zarówno p o r z ą d e k p o s tę p o w a n ia m oralnego» ja k i wy-

tw ó r stw a ' ł ą c z n i e z d z ia ła n ie m tw órczym wymagają n a tu r a ln e g o 1 p o s p o l i t e g o / w ł a ś n i e z d r o w o r o zsą d k o w e g o / r o z u m ie n ia r z e c z y w i­ s t o ś c i , o d r ó ż n ia j ą c e g o b y t r z e c z y w i s t y od n ie b y t u c z y t e ż b y tu u r o j o n e g o , prawdę od f a ł s z u , d o b ro od z ł a , u c z c iw o ś ć od n i e u c z ­ c i w o ś c i , c e l od ś r o d k a doń p r o w a d z ą c e g o , c a ł o ś ć od j e j c z ę ś c i i t p . Ż y c ie l u d z k i e w k o n t e k ś c i e p r z y r o d y , k t ó r ą w yk orzystu jem y d l a n a s z y c h p o t r z e b /M . H e id e g g e r n a z y w a ł t o " b e s o r g e n " /, ja k 1 n a s z e w s p ó ł - ż y c i e z d r u g im i lu d ź m i / m i t - s e i n / o b f i t u j ą c e w b a r­ d z i e j 1 m n ie j d o n i o s ł e " s p o t k a n ia ” o so b o w e, p ok ryw ając s i ę z a ­ s a d n ic z o z e zdrow orozsądkow ym p o zn a n ie m , p o z o s t a w ia jakby na p l a ­ n i e g łę b s z y m i w c i e n i u p ro b lem a ty k ę p y ta ń i s t o t n y c h i fundam en­ t a ln y c h r o z w ią z a ń r a c j o n a ln y c h p o k r y w a ją cy c h s i ę z t r e ś c i ą p ie r w ­ s z y c h z a s a d b y tu i p o z n a n ia . W normalnym bowiem b ie g u r z e c z y zd ro w orozsądkow e p o z n a n ie r o z w ij a s i ę w k ie r p n k u ró żn o r o d n y ch nauk o r a z t e c h n ic z n y c h o b ró b ek ś w ia t a n a t u r y . D okonuje s i ę t o p r z e z u j e d n o z n a c z n ie n ie / a p r z e z t o t a k ż e t z w . naukowe u ś c i ś l e n i e / po­ z n a n ia , p o z w a la j ą c e n a w y k o r z y s t a n ie p rzy r o d y d l a p o tr z e b c z ł o ­ w ie k a . Im b a r d z i e j j e d n o z n a c z n ie ujmierny u k ła d t r e ś c i r z e c z y n a s o t a c z a j ą c y c h , -tym b a r d z ie j b ęd ziem y m o g li " p o s łu ż y ć s i ę " ty m i r z e czarni d l a n a s z y c h p o t r z e b i c e ló w .. J e s t bowiem sprawą b a rd zo ch a ­ r a k t e r y s t y c z n ą , ż e p oznajem y r z e c z y w p r z e w a ż n e j m ie r z e po t o , by móc j e j a k o ś " u ż y ć " , a p r z e z t o z in s t r u m e n t a liz o w a ć i p o s łu ż y ć s i ę n im i do s w o ic h c e ló w . Można t o zauw ażyć - w d u ż e j m ie r z e - zarów no w n a j p r o s t s z y c h a k ta c h p o zn a w czy ch i za ch o w a n iu s i ę d z i e ­ c k a , j a k i w w ysoko w y s p e c j a liz o w a n y c h p r o c e s a c h p ozn aw czych nau­ kow ca. D z ie c k o bowiem t a k ż e p o z n a je p r z e d m io ty o t a c z a j ą c e g o go ś w ia t a p r z e z i c h u ż y w a n ie , n i e k i e d y naw et b o l e s n e , ja k n p . p o - p a r z e n ie s i ę wodą lu b o g n ie m . Ś w ia t zabaw 1 zabaw ek d z i e c i ę c y c h k s z t a ł t u j e n i e t y l k o " c z y s t ą " w y o b r a ź n ię , a l e w y o b r a ź n ię p rzy p o ­ rządkow aną u o b e c n ia n iu s i ę w ś w i e c i e lu d z k im , g d z i e ż y c i e j e s t m o żliw e d z i ę k i w ła ściw em u u ży w a n iu p rzed m iotów ś w ia t a r e a l n e g o . A w s p ó łc z e s n a n a u k a , z w ła s z c z a w d o b ie p o k a r t e z j a ń s k i e j , j e s t s z c z e g ó l n i e z w ią z a n a z p r o d u k c ją i d o s k o n a le n ie m n a r z ę d z i pod­ tr z y m u ją c y c h l u d z k i e ż y c i e . Zarówno bowiem n a u k i t e o r e t y c z n e - m atem atyk a, f i z y k a , c h e m ia , b i o l o g i a , ek o n o m ia , p s y c h o lo g ia - ja k

10 MIECZYSŁAW A. DIĄPrEC

i n a u k i t e c h n ic z n e s ą przyporządkow ano d o s k o n a le n iu n a jr o z m a it ­ s z y c h " n a r z ę d z i" p o tr z e b n y c h 1 d l a p r z e t r w a n ia , 1 d la c o r a z t o ł a t w i e j s z e g o t y c i a c z ło w ie k a . I p o z n a n ie naukow e, z w ła s z c z a p r z y ­ r o d n ie z o - t e c h n i c z n e , z m ie r z a do u ch w y cen ia w r z e o z y t y c h k o n ie ­ czn y ch r e l a c j i , k tó r e p o z w a la ją daną r z e o z u ży ć / u c z y n i ć j ą na­ r z ę d z ie m / d l a lu d z k ic h p o t r z e b . E r z e c le ż lu d z k i e domy, o s i e d l a , m ia s t a , u b r a n ie , p o ż y w ie n ie , ś r o d k i ł ą c z n o ś c i , f a b r y k i są . n a r z ę ­ d z ia m i w ytworzonym i p r z e z c z ło w ie k a d l a za ch o w a n ia sw ego t y c i a .

Zdrowy r o z s ą d e k s ta n o w i p o d sta w ę ro zw o ju n i e t y l k o pozn a­ n i a naukow ego, a l e t a k ż e sam ej f i l o z o f i i . V zdroworozsądkowym p o zn a n iu m ie s z c z ą s i ę 1 p ro b lem a ty k a n a c z e ln y c h p y t a ń , 1 t r e ś ć p ie r w s z y c h i n a c z e ln y c h z a s a d b y tu i p o z n a n ia . A w ię c n a t u r a l ­ ny j ę z y k w zdroworozsądkowym p o z n a n iu j e s t ję z y k ie m u n i w e r s a l l - zu jącym , będącym p od staw ą naukowego p o z n a n ia , i t r a n s c e n d e n t a l i - zu jącym , k tó r y w f i l o z o f i c z n y m p o z n a n iu c o r a z b a r d z ie j s i ę p r e ­ c y z u j e i u j a ś n l a . C ałą t ę p r o b le m a ty k ę , o b ejm u ją c ą r o z u m ie n ie 1 a n a l i z ę p y ta ń n a c z e ln y c h , ja k o t e ż t r e ś ó

i a r t y k u ło w a n ie

PRZEDMIOT FILOZOFICZNYCH DOCIEKAŃ ₁₁

t w ie r d z e ń p o s z c z e g ó ln y c h n au k , 1 w r e s z c ie m u s la ły być n ie sp r a w ­ d z a ln e , ja k o g e n e r a l i z a c j a i e k s t r a p o l a c j a o s i ą g n i ę ć poznaw­ c z y c h d an ych n a u k . W ta k im s t a n i e r z e c z y f i l o z o f i a m u s la ła s i ę sta w a ć i d e o l o g i ą "ad usum d e lp h i n i " w s ł u ż b i e r o z m a ity c h s y s t e ­ mów*

Ba s z c z ę ś c i e je d n a k h is t o r y c z n y b i e g rozw ojow y b y ł in n y , n a t u r a ln y , wywodzący s i ę z e zd row orozsąd kow ego p o zn a n ia ja k o r a c j o n a ln e j b azy lu d z k ic h d z ia ła ń * Ow podstaw owy p orząd ek r a ­ c j o n a ln y , w y r a ż a ją c y s i ę w t r e ś c i n a c z e ln y c h z a s a d : tożsam o­ ś c i , n i e s p r z e c z n o ś c i , r a c j i b y t u , w y łą c z o n e g o śr o d k a , s ta n o w i w ew n ętrzn ą . I s t o t n ą , c h o ć u k r y tą jak b y "w g ł ę b i ” tk a n k ę z d r o ­ w orozsądkow ego p o z n a n ia , k t ó r e będąc punktem w y j ś c i a w s z e lk ic h zab iegów p o zn a w c zy c h , ż y c io w o d o n i o s ł y c h , t y l k o w w yjątkow ych wypadkach s k u p ia s i ę n a r o z u m i e n i u , p o g ł ę b i a ­ n i u i u z a s a d n i a n i u t e g o w s z y s t k i e g o , co s t a ­ now i I s t o t n ą t r e ś ć "zdrow ego r o z s ą d k u " . ?o w ła ś n ie c z y n i ł a i c z y n i f i l o z o f i a , t a , k tó r a u k s z t a ł t o w a ła s i ę w s t a r o ż y t n e j Gre­ c j i i trw a do d z i s i a j w swym za sa d n icz y m n u r c ie : f i l o z o f i i by­ t u r e a l n i e i s t n i e j ą c e g o *

13 MIECZYSŁAW A. KRĄP1EC '

do spraw dzalnych, czyn n ik ów n a tu ry * c z y l i do r a c j i d o s t a t e c z n e j "z t e j z ie m i" - PHYSEI THEOS. Taką o d p o w ie d z ią t y ł a p r o p o z y c ja T a lesa * ż e t o w ła ś n ie woda s ta n o w i p o c z ą t e k 1 osnow ę / I s t o t n ą t r e ś ć / ż y j ą c e g o ś w i a t a . I tam* g d z i e j e s t woda* j e s t zarazem b ó g . A n a lo g ic z n ą I s t o t n ą t r e ś c i ą i " p oczątk iem " m ia ło b y t y ć po­ w ie t r z e - "oddech k osm iczny" - PSYCHE A naksym enesa i o g i e ń u H e- r a k l i t a z E fez u s y m b o liz u ją c y w s z e c h o g a r n ia ją o e rozumne b ó stw o LOGOS. W skazanie na c z y n n ik i sp ra w d za ln e / " z t e g o ś w ia t a " /* n a wodę* p o w ie tr z e * o g ie ń i t p . * ja k o n a p o c z ą t e k - r d z e ń w s z e c h r z e ­ c z y t y ł o p ie r w s z ą g e n e r a ln ą p ró b ą d a n ia o d p o w ie d z i n a p o d sta w o ­ we p y ta n ia " d la -c z e g o " w y s tę p u ją c e w p o s t a c i p y t a n ia o p o c z ą t e k - - r d z e ń - ARCHE - w s z y s tk ie g o * co s ta n o w i ś w ia t c z ł o w i e k a . I po­ d o b n ie ja k o d p o w ie d z i dawane d z ie c io m s ą n i e k i e d y d a l e k i e od p r e c y z j i* t a k i o d p o w ie d z i p ie r w s z y c h m y ś l i c i e l i g r e c k i c h b y ły n a iw n e .i u p ro szczo n e* a p r z e z t o n ie p r a w d z iw e . A le w ażne b y ło to * że s t a w i a n o p y t a n i a * i . s t o s u j ą c r ó ż n e me­ to d y p o z n a n ia , wskazywano na d o stę p n e * sp r a w d z a ln e c z y n n ik i ma­ j ą c e w y ja ś n ić skom plikow any f a k t r z e c z y w i s t o ś c i l u d z k i e j . A py­ t a n i e o p o c z ą te k ARCHE - b y ło u ja w n ie n ie m p y t a n ia DIA T l: " d la -c z e g o " c o ś j e s t i j e s t t a k i e , j a k i e j e s t ?

U ja w n iła s i ę w n ś s z e j k u lt u r z e " p y ta jn o ś ć " c z ło w ie k a wobec fak tów ważnyoh* a zarazem n ie z r o z u m ia ły c h lu b n i e z u p e ł n i e z r o z u ­ m ia ły c h . N a s ta w ie n ie c z ło w ie k a * d o o ie k a j ą c e g o s t r u k t u r y r z e c z y i s z u k a ją c e g o o d p o w ie d z i na p o s ta w io n e p y ta n ie * s t a ł o s i ę o d tą d "duszą" w a r to śc io w e g o p o z n a n ia zarówno naukowego* j a k i f i l o z o ­ f ic z n e g o * k tó r e p rzy z a s to s o w a n iu r ó ż n y c h "dróg p o z n a n ia " /m e t a h o d o s / może próbować w y ja ś n ia ć r a c j o n a l n i e spraw y w a ż n e . P akt sta w ia n ia * p y t a n ia i z a s t o s o w a n ia o d p o w ie d n ic h " d róg poznaw czych"* c z y l i metod p ozn an ia* s t a n ą ł u p od staw naukow ej k u lt u r y - " d zieck a " s t a r o ż y t n y c h Greków. Mimo bowiem d a w a n ia b łę d n y c h o d p o w ie d z i

lu b o d p o w ie d z i n ie p r e c y z y j n y c h sam f a k t za d a w a n ia p y ta ń z a s a d ­ nych o r a z daw ania — na p o d s ta w ie sp r a w d z a ln e g o rozum ow ania — od­ p o w ie d z i j u ż za d ecy d o w a ł o i s t n i e n i u w a r to ś c io w e g o pA«nAm a — n a u k i. A ona b y ła na p o c z ą tk u z a s a d n ic z o f i l o z o f i ą . U sa m o d z ie l­ n i a ł a s i ę p o w o li i z b ie g ie m c z a s u s t a w a ła s i ę c o r a z b a r d z i e j . zab orczą* do t e g o s t o p n ia * że p o c z ę ł a n egow ać sam s e n s uprawi a — n i a f i l o z o f i i ; na s z c z ę ś c i e n i e s k u t e c z n i e .

PRZEDMIOT FILOZOFICZNYCH DOCIEKAŃ ₁₃

i u s iło w a n ie m d a n ia o s t a t e c z n e j o d p o w ie d z i na t o w ła ś n ie p y ta ­ n i e , k t ó r e n ie k ie d y m ole p r z y b ie r a ć b a r d z ie j s p a r ty k u la r y z o w a - • n ą p o s t a ć , ja k ą n p . b y ło p y t a n ie o p o c z ą te k - ARCHE r z e c z y « Owo *

14 MIECZYSŁAW A.KBĄPIEC

A le t a k f i l o z o f i a , Jak i n a u k i od r ó ż n y o h s t r o n i na r ó ż n e s p o ­ so b y u k a z u ją r a c j o n a ln o ś ć ś w i a t a r e a l n e g o , mimo i ż n i e w s z y s t k o u d a je s i ę r a c j o n a l n i e d o j r z e ć w sk u tek i o p o r u poznaw anego p r z e d ­ m io tu , i s ł a b o ś c i p o zn a w czej c z ło w ie k a r e a l i z u j ą c e g o p o w o li sw ój p r o c e s p o zn a w czy .

Rozwój p o z n a n ia lu d z k ie g o w yw odzący s i ę z e z d r o w o r o zsą d k o ­ w ej bazy p r z e b i e g a ł w h i s t o r i i l u d z k i e j m y ś l i w s w o is ty m p o m ie s z a - n i u elem en tów f i l o z o f i c z n y c h i nauk s z c z e g ó ło w y c h « Ha p o c z ą tk u n i e b y ło J e s z c z e św ia d o m o ś c i r ó ż n i c y m etod i c e ló w o r a z w y s p e c j a ­

liz o w a n y c h p rzed m iotów p o z n a n ia « W szy stk o b y ło J e s z c z e n auk ą 1 f i ­ l o z o f i ą za r a z e m . A le w tym w ie lk im p r o o e s l e poznaw czym k s z t a ł t o ­ w a ły s i ę r o z m a ite " d r o g i p o z n a n ia " , k t ó r e p o c z ą tk o w o w ydaw ały s i ę J ed y n y m i, o g ó l n i e ważnymi m etodam i w a r t o ś c io w e g o l u d z k i e g o p ozn a­ n i a . Z b ie g ie m Jed n ak c z a s u , gd y p o j a w ia ły s i ę nowe m o ż llw o ś o l o r ­ g a n iz o w a n ia p o z n a n ia , w y n a le z io n e 1 s to s o w a n e u p r z e d n io m etody w ią z a ły s i ę o d tą d b ąd ź z J a k im ś Jednym s t y l e m f i l o z o f o w a n i a , b ą d ś

z Jed n ą s z c z e g ó ło w ą d z i e d z i n ą p o z n a w c z ą , s t a n o w ią c ą o d d z i e l n ą g a ­

ł ą ź naukow ą.

Gdy p r z y jr z y m y s i ę - t y l k o s z k ic o w o i d l a p r z y k ła d u - p o­ j a w ia n iu s i ę , fu n k c jo n o w a n iu 1 r e z u l t a t o m poznaw czym p o s z c z e g ó l ­

n y c h m etod i d ró g p o z n a n ia w a r t o ś c io w e g o , t o b ę d zie m y m o g li z a u ­ w a ż y ć , Jak b a rd zo s ą one z w ią z a n e 1 z e zdrow orozsądkow ym p o zn a ­ n ie m , z k t ó r e g o s i ę p i e r w o t n i e w yw odzą, i z r a o jo n a ln y m p o r z ą d ­ k iem b y tu i m y ś le n ia . P o j a w ia ły s i ę o n e n a t e r e n i e d o c ie k a ń f i ­ l o z o f i c z n y c h /b o w ów czas p o z n a n ie n au k ow e, w a r t o ś c io w e b y ło J e s z ­ c z e t y l k o f i l o z o f i ą / , a l e s t a w a ły s i ę t a k ż e w a r to ś c io w y m i m etod a­ mi p o z n a n ia d l a In n y c h - p o z a f i l o z o f i c z n y c h - n a u k , J a k k o lw ie k i na t e r e n i e n i e k t ó r y c h k ieru n k ó w f i l o z o f i c z n y c h n a d a l f u n k c j o ­ n u j ą . § 2« D r o g i p o zn a w cze w a r t o ś c io w e g o m y ś le n ia N a j p r o s t s z ą , s p o n t a n ic z n ą i n a t u r a ln ą d r o g ę l u d z k i e g o p o­ z n a n ia s t a n o w i t z w . e m p i r y z m / z g r e c k a : e m p e i r i a / , k tó r y o z n a c z a p r o c e s p o zn a w a n ia p r z e b i e g a j ą c y p i e r w o t n i e w n a­

s z y c h z m y s ła c h : w zrok u , s ł u c h u , d o ty k u , w ęc h u , smaku l t d . 1 p r z e ­

c h o d z i w f a z ę r o z u m i e n i a t e g o , c o s i ę w i d z i , s ł y s z y ,

d o t y k a , c z u j e , sm a k u je« •» J e s t t o n a j b a r d z i e j d o s t r z e g a l n y , s p e ­

c y f i c z n i e l u d z k i r o d z a j p o z n a n ia zarów no p r z e d n a u k o w e g o , c z y l i

z d r o w o r o z s ą d k o w e g o , Jak i p ó ź n i e j w y s p e c j a liz o w a n e g o p o z n a n ia

PRZEDMIOT FILOZOFICZNYCH DOCIEKAŃ 15

n auk ow ego. C h o cia ż bowiem z w i e r z ę t a /p o d o b n ie Jak c z ło w ie k ? / w i­ d z ą , s ł y s z ą , c z u j ą / n i e k i e d y n ie z m ie r n ie d o s k o n a le j od c z ł o w i e ­ k a / , t y l k o c z ło w ie k r o z u m i e s p o s t r z e g a n e zm ysłam i t r e ­ ś c i . A z w i e r z ę t a u jm ują w sw ych zm ysłow ych s p o s t r z e ż e n i a c h t o t y l k o , co s z c z e g ó ło w o d o ty c z y i c h b i o l o g i c z n y c h /J e d n o stk o w y c h i g a tu n k o w y c h / r e a k c j i . Gdy c z ło w ie k swymi zm ysłam i "ogląda** Ja­ k o ś r z e c z , t o J ą r o z u m i e w o k reślo n y m a s p e k c ie : w ie . Jak można t ę r z e o z u ży ó do c e ló w t a k ż e p o z a b io lo g ic z n y c h ; w ie , Jak J e s t on a sk o n s tr u o w a n a , a za tem w i e , c z y m - r z e c z J e s t sama w s o b i e , a n i e t y l k o w k o n k r e tn e j r e l a c j i do b i o l o g i c z n e j s t r o n y J e d n o s t k i , praw da, ż e r o z u m ie ją c e p o z n a n ie J e s t o g ó l ­ n e , p o w ie r z c h o w n e , a p o g ł ę b i a n i e p ie r w o t n ie u j ę t y c h t r e ś c i może

16 n ą o F i l o z o f bowiem p o s t r z e g a ś w i a t n a o g ó ł t a k sam o, j a k i i n ­ n i l u d z i e w e s p ó ł z nim ż y j ą c y s o d r ó ż n ia i r o z r ó ż n i a j e d n e p r z e d ­ m io ty od d r u g ic h « ■ 1 w tym n i e r ó ż n i s i ę w swym f i l o z o f i c z n y m p p -t z n a n iu od in n y c h l u d z i » A le r ó ż n i s i ę w ty m « ż e s t a r a sl@ o d k r y ć i z r o z u m ie ć " t o , d l a —c z e g o " ś w i a t j e s t t a k i « j a k i j e s t . A d o ­ s t r z e ż e n i e " te g o « b e z c z e g o " d any b y t n i e b y łb y tym bytem « k t ó ­ r y j e s t - w ie ń c z y f i l o z o f i c z n ą w i z j ę r z e c z y w i s t o ś c i .

U s t a r o ż y t n y c h g r e c k i c h f i l o z o f ó w b y ł t o w r z e c z y sa m ej n aiw ny z a b i e g p ozn aw czy« p r z y p o m in a ją c y n a w e t m a g ic z n e o b r z ę d y « w k t ó r y c h j a k i ś p r z e d m io t o d p o w ie d n io n azw any m i a ł s i ę s t a ć tym« czym go nazw a s t a n o w iła » J e ś l i c a ł a r z e c z y w i s t o ś ć / ś w i a t w ra z z c z ł o w i e k i e m / m ia ła b y b yć w s w e j o s n o w ie w odą l u b p o w ie tr z e m « j a k t o utrzym yw ano w s k u te k o d p o w ie d n ie g o p o z n a n ia « t o d okon yw a­ no b a r d z o ś m i a ł e j i za ra zem n a iw n e j g e n e r a l i z a * c j i e m p ir y c z n e g o p o z n a n ia « g d z i e j a k i ś j e d e n c z y n n ik t łu m a c z ą c y o k r e ś lo n ą i l o ś ć z j a w i s k m ia łb y t łu m a c z y ć w s z y s t k o to « c o j a w i ł o s i ę ja k o r z e c z y w i s t o ś ć . P o w ie d z ie ć « ż e w s z y s t k o j e s t w odą, i d l a t e g o o n a z n a j d u j e s i ę ta m , g d z i e j e s t d o s t r z e g a l n e ży c i e - j e s t g e n e r a l i z a c j ą n ie d o z w o lo n ą , n a iw n ą , j e s z c z e n i e o b l e ­ c z o n ą w form ę i n d u k c j i n au k ow ej» D la t e g o u z y s k a n e r e z u l t a t y p o ­ zn a w cze b y ły m ylne» N ie m n ie j je d n a k z a c z ę ł a s i ę k s z t a ł t o w a ć me­ t o d a i n d u k c j i e m p ir y c z n e j , k t ó r ą p r z y j ę ł y n a u k i e m p ir y c z n e z l e ­ p sz y m i i u z a s a d n io n y m i r e z u l t a t a m i p ozn aw czym i»

17

^nam ienne j e s t je d n a k i t o , ż e m etody em p iry c zn e z o s t a ł y zachow an e w n ie k t ó r y c h p rą d a ch f i l o z o f i c z n e g o m y ś le n ia z w ią z a ­ n y ch i s t o t n i e lu b p o z o r n ie z naukam i p r z y r o d n ic z y m i i o g ó ln y m i r e z u l t a t a m i t e o r e t y c z n y m i i c h badali« Ba t e r e n i e t a k p o j ę t y c h n urtów f i l o z o f i c z n y c h t e o r e t y c z n e t w i e r d z e n i a naukowe p o d le g a ­ j ą j e s z c z e d o d a tk o w e j g e n e r a l i z a c j i /m n ie j lu b b a r d z ie j u s p r a - ' w l e d l i w i o n e j / p o l e g a j ą c e j j u ż t o n a p o s z e r z e n i u za k resó w t e o r e ­ t y c z n y c h o g ó ln y c h p o j ę ó n auk ow ych , j u ż t o n a e k s t r a p o l a c j i u zy­ sk a n y c h wyników b a d a ń , i p r z e d s t a w io n e j w p o s t a c i o g ó ln y c h zdań - praw n a u k i« G e n e r a l l z a c j a wyników b adań e m p iry c zn y ch j e s t z j e d ­ n e j s t r o n y p ozn aw czo c ie k a w a , naw et d o n i o s ł a , a l e n i e s t e t y n i e ­

s p r a w d z a ln a , a za tem a -p r a w d z lw a ; c o w i ę c e j , b ę d ą c a objawem "my­

ś l e n i a n a ż y c z e n ie " / w i s h f u l l - t h i n k i n g / .

I n n ą , c ie k a w ą " d rogą p o z n a n ia " p o w s t a łą w s t a r o ż y t n e j Gre­ c j i n a k a n w ie f i l o z o f i c z n y c h d o c ie k a ń b y ł c z y s t y r a c j o n a liz m , a p r io r y c z n y w s t o s u n k u do d an ych zm ysłow ego p o z n a n ia . U je w n ił s i ę w p o g lą d a c h B a r m e n id e sa 1 " s z k o ły e l e a c k i e j " ja k o t r o s k a o u z y s k a n ie w a r to ś c io w e g o i n ie p o d w a ż a ln e g o p o z n a n ia . % o c z a c h B arm en id esa p o z n a n ie zm ysłow e /e m p ir y z m / in fo r m u je n a s j e d y n ie o ś w i a c i e zm iennym , m nogim , g d z i e w s z y s tk o p r z e m ija i n i c n i e j e s t s t a ł e ; z a te m i r e z u l t a t y t a k i e g o p o z n a n ia s ą r ć w n ie ż zm ien ­ n e i n i e s t a ł e , a w ię c b e z w a r t o ś c io w e . A je d n a k w naszy.n p ozn a­ n i u s ą e le m e n ty w a r t o ś c io w e , za tem n i e mogą o n e p o c h o d z ić od p o ­

z n a n ia z m y sło w e g o , k t ó r e w y zn a cza " d ro g ę g łu p c ó w " , a l e z in n e r e ź r ó d ł a , p o z a z m y sło w e g o . J e s t nim r o z u m , k tó r y jed y n y i n ­ fo rm u je n a s w a r t o ś c io w o , a w ię c k o n ie c z n o ś c io w o i n ie z m ie n n ie , o p r z e d m io c ie sw ego p o z n a n ia . A p rzed m iotem t e g o p o z n a n ia j e s t i może byó t y l k o t o , c o w ł a ś n i e j e s t n ie z m ie n n e , k o n ie c z n e , w ie ­ c z n e , j a k t o w y n ik a z t r e ś c i a p r io r y c z n e g o , n i e z a l e ż n e g o od zmy­ słó w p o z n a n ia , p r z e j a w ia j ą c e g o s i ę w fo rm u ło w a n iu p ie r w s z y c h k o n ie c z n y c h są d ó w , j a k im i s ą t a u t o l o g i a i n i e s p r z e c z n o ś ć . J e ­ d y n ie n i e z a l e ż n e c a ł k o w i c i e od i n f o r m a c j i zm ysłow ych p o z n a n ie r a c j o n a ln e może byó p o d sta w ą p e w n o ś c i i w a r to ś c io w e g o p o z n a n ia . I ta k im w ł a ś n i e sądem j e s t o d p o w ie d ź d ana na p y t a n ie : "co t o j e s t " - " j e s t t o , c o j e s t " . J e ś l i " t o , c o j e s t " nazwiem y " b y - tem " , t o otrzym am y o d p o w ie d ź , ż e w s z y s tk o " j e s t b ytem " , a lb o ­ wiem o k a ż d e j r z e c z y można p o w l e d z ie ó , ż e j e s t ona "tym , co j e s t " , c z y l i b y te m . s k o ro k a ż d a r z e c z j e s t b y tem , t o " w s z y s t­ ko j e s t tym samym", bo w s z y s tk o o tr z y m u je t ę samą d e f i n i c y j n ą

18 MIECZYSŁAW A . K ftĄ ń E C

-19

śo lo w o 1 a s p e k t o w a n i e l z a w a r ta w a k ta c h p o z n a n ia s t r e ś ć j e s t t y l k o a s p e k to w a n ie to żsa m ą z p rzed m iotem n a s z e g o p o z n a n ia . V r z e c z y poznaw anej j e s t bowiem w ię c e j t r e ś c i , a n i ż e l i t o u j ­ mujemy w naszym p r o c e s i e poznawczym«

P arm en id es je d n a k o d k r y ł i z a s a d ę t o ż s a m o ś c i , i z a s a d ę n l e s p r z e o z n o ś c l i p o ł o ż y ł p o d w a lin y pod in t e r s u b ie k t y w n e do­

c i e k a n i a n a u k o w o -p o zn a w cze. O d k rył nową d r o g ę lu d z k ie g o p o z ­ n a n ia , k t ó r ą z a s to s o w a n a do ś w i a t a r e a ln e g o i zm ien n ego« n i e o k a z a ła s i ę d r o g ą w ła ś c iw ą i w y s t a r c z a j ą c ą , a l e j u ż p o z o s t a ­ ł a w h i s t o r i i l u d z k i e j m y ś l i j a k o c ie k a w a "droga" p ozn aw cza m ająca swe Z a s to s o w a n ie j u ż n i e do ś w ia t a r e a l n e g o , j e d n o s t ­ kowo i s t n i e j ą c e g o 1 zm ien n ego« a l e do ś w i a t a p rzed m iotów i n ­ t e n c j o n a ln y c h , a w ię c dó- p r z e d m io tu , k t ó r y s o b i e w y zn a cza 1 o - g 1 k a 1 m a t e m a t y k a « C z y s to rozumowe o p e r a c j e poznaw cze p o s ia d a j ą sw e z a s a d n ic z e z a s t o s o w a n ie n a t e r e n i e t y c h w ł a ś n i e d z i e d z i n p ozn aw czych i o s i ą g a j ą z n a m ie n it e r e ­ z u l t a t y « O c z y w iś c ie n i e p r z e s ą d z a t o z a g a d n ie n ia , c z y c z y s t y r a c j o n a liz m j e s t w ł a ś c i w i e p ozn an iem a b s o l u t n i e a p r io r y c z n y m , i c z y

u c z ło w ie k a n i e w yw odzi s i ę on t a k ż e z p ie r w o tn y c h em­

S p ór m ięd zy empiryzmem a r a c jo n a liz m e m z n a l a z ł in n e j e ­ s z c z e r o z w ią z a n ie w k o n c e p c j i f i l o z o f i i H e r a k l i t a z E f e z u , k tó r e g o p o m y sł z o s t a ł p ó ź n ie j z a s to so w a n y p r z e z A r y s t o t e l e s a w d z i e d z i n i e p o z n a n ia m o r a ln e g o . D la H e r a k lit a o a ł y ś w ia t j a ­ w i ł s i ę ja k o r a d y k a ln i e zm ie n n y , g d y ż w s z y s tk o m ia ło być w n i e ­ ustannym p r z e p ły w ie - PANTA RHEI - i n i c n i e t r w a ło n ie z m ie n ­ n ie « V tym je d n a k n ie u sta n n y m r u c h u , ja k b y w o j n ie w s z y s t k ie g o

z e w s z y s tk im /POLBÄOS PATER TON PANTON/, p a n u je ł a d w y ż sz e g o r z ę d u a n i ».«,11 w ś r ó d r o z e d r g a n y c h elem en tów ś w i a t a , p o d o b n ie ja k w y ż sz e g o r z ę d u j e s t m e lo d ia r o z e d r g a n e j s t r u n y l i r y « T r ze­ ba s i ę t y l k o s w o i ś c i e i n t e l e k t u a l n i e w p a tr z e ć - P H S O N E I X w zm ienny ś w i a t , aby d o s t r z e c i u ch w y cić in n y , w y ższy sen s-p ra w o LOGOS p r z e n ik a j ą c y zm ienn e e le m e n ty r z e c z y w i s t o ś c i . Owo FltSONHIN

2 0 MIECZYSŁAW A KRĄHEC

zn an e w l i t e r a t u r z e s t a r o g r e c k l e j / n p . w A n ty g o n ie S o f o k l e s a / b y ło poznawczym , n i e r a z b o lesn y m p r z e ż y c ie m , k ie r u j ą c y m wybo­ rem o d p o w ie d n ie g o d z i a ł a n i a . C z ło w ie k w sw e j d u s z y d o s t r z e g a ł t a k i e c i ą g ł e i z m ie n ia j ą c e s i ę p s y c h ic z n e n a p i ę c i a 1 u m ia ł

je

um ieć s i ę w s k u p ie n iu " w p a tr z e ć " , a b y d o s t r z e c g ł ę b s z y , u k r y ­ t y , a l e t e i 1 k i e r u j ą c y , w y ż s z y s e n s zm ysłow o d o s t r z e g a n e j z m ie n n o ś c i.

-PRZEDMIOT FILOZOFICZNYCH DOCIEKAŃ 21

t e g o t e ż « a g a p o z n a n ia f r o n e t y c z n e g o , zw anego t a k ż e p r z e z A r y - s t o t e l e e a " p o zn a n iem p ra k ty c zn y m " , j e s t n i e z m i e r n i e d o n i o s ł a . S tą d t e ż l u d z i * k t ó r z y u s z l a c h e t n i l i s w o j e d z i a ł a n i e m oraln e o p i e r a j ą c s i ę n a p ra k ty c z n y m /r o z t r o p n o ś c io w y m / p o z n a n iu , n a­ zywamy " lu d ź m i m ądrym i". P r a k ty o z n a m ąd rość b y ł a z a w sz e n a j ­ b a r d z i e j c e n i o n a , g d y ż on a c z y n i ą c c z ł o w ie k a d o sk o n a ły m w tym , c o j e s t i s t o t n i e l u d z k i e , o s t a t e o z n i e u s e n s o w n ia j e g o ż y c i e . U ja w n io n a n a t e r e n i e h e r a k l i t e j s k l e j f i l o z o f i i " d roga po­ z n a n ia " f r o n e t y c z n e g o n i e s t a ł a s i ę m etod ą t e o r e t y c z n e g o po­ z n a n ia a n i w f i l o z o f i i , a n i t e ż w ż a d n y c h in n y c h n au k ach s z c z e ­ g ó ło w y c h , a l e o k a z a ł a s i ę d e c y d u j ą c ą form ą p o z n a n ia w d z i e d z i ­ n i e l u d z k i e g o p o s t ę p o w a n ia , ą p r z e z t o d o s k o n a le n ia c z ło w ie k a ja k o c z ł o w i e k a w tym , c o j e s t i s t o t n i e l u d z k i e , t j • w u ży w a n iu w o l n o ś c i i ro zu m u . P o z n a n ie p r a k t y c z n e / f r o n e t y c z n e / w ch ó d z ą - o e w s k ła d l u d z k i c h a k tó w d e c y z y j n y c h s t a j e s i ę \ s z c z e g ó l n y m p rze d m io tem z a i n t e r e s o w a ć n a t e r e n i e e t y k i i t e o r i i m o r a ln o ś c i . A k i e r u j ą c lu d z k im p o s tę p o w a n ie m , s t a j e s i ę t e ż fundam entem n a j b a r d z i e j c e n i o n e j " m ą d r o śc i p r a k t y c z n e j " j a k o m ą d r o śc i ż y ­ c i o w e j , k t ó r a t a k ż e n i e z m i e r n i e pomaga wydawać wyważone są d y w d z i e d z i n i e t e o r e t y c z n e j , a w ię c w ś c i ś l e f i l o z o f i c z n y m w id z e ­ n i u ś w i a t a . P o c z ą t k i f i l o z o f i i g r e o k l e j i j e j r o z k w it u P la t o n a d o s t a r o ż y ł y k u l t u r z e l u d z k i e j j e s z c z e in n y c h " d ró g p o z n a n ia " w a r to ­ ś c io w e g o , k t ó r e j u ż p o z o s t a ł o na z a w sz e .o b e c n e i w f i l o z o f i i , 1 w ln n y o h d z i e d z i n a c h n a u k i . To P l a t o n vw y r ó ż n ił. ja k o w a r to ­ ś c io w e d r o g i p o z n a n ia i n t u i c j ę i n t e l e k t u a l n ą , . c z y l i n o e - z ę , d y s k u r s rozum ow y, c z y l i d l a ń o e z ę , i p o z n a n ie p r z e d m io tó w z m ie n n y c h w z m ie n ia ją c y m s i ę ś w l e c l e , c z y l i p o z­ n a n ie d o k s a l n e - DOXA. O c z y w iś c ie w ią z a ł o s i ę t o z ob­ razem ś w i a t a , j a k i m ia ł sam P l a t o n , a l e j e g o r o z r ó ż n i e n i a s t a ­ ł y s i ę w d z i e d z i n i e a n a l i z y " d r ó g p o z n a n ia " n ie z m ie n n ie d o n io ­ s ł e 1 n a z a w s z e w a r t o ś c i o w e , c h o c i a ż P la t o n a o b r a z ś w ia t o i r o ­ z u m ie n ie r z e c z y w i s t o ś c i b y ły w d u ż e j m ie r z e j e g o spraw ą o s o b i ­ s t ą / c o n i e z n a c z y , ż e n i e w yw arły on e p rzem ożn ego wpływu na d z i e j e k u l t u r y l u d z k i e j / .

P l a t o n u s i ł o w a ł z ł a g o d z i ć s p ó r p om ięd zy sk rajn ym r a c j o ­ n a liz m e m F a r m e n ld e sa i s ta r y m empiryzmem u zn a ją cy m z a s a d n ic z o w a r t o ś ć p o z n a n ia z m y s ło w e g o . R o z r ó ż n i ł za tem p o r z ą d k i b y t o w e ,

2 2 MIECZYSŁAW A . MLĄTIEC

s z y i n a j w a r t o ś c io w s z y p o r z ą d e k u z n a ł ś w i a t n ie z m ie n n y c h , k o n i e ­ c z n y c h i o g ó ln y c h I d e i . One m ia ły s t a n o w ić p raw dziw ą r s e o z y w l - s t o ś ó i ś w ia t sam -z s i e b i e r a c j o n a l n y • Sposobem I c h p o

zn an ia

J e s t bowiem praw dą, t e my p ozn ajem y p o j ę c io w o r z e o s y

jednostko­

d —

t r w a n ia I s t o t .

Obok i n t u i c j i - I n t e l e k t u a l n e j , z w ią z a n e j z e św ia te m I d e i , P la t o n p r z y j ą ł raniej d o s k o n a ły s p o s ó b p o z n a n ia I n t e l e k t u a l n e g o - " d ia n o e z ę " , c z y l i rozum ow anie z w ią z a n e z b ytem m atem atycznym , a w ię c z e św ia te m l i c z b i f i g u r g e o m e tr y c z n y c h « R ozum ow anie - d ia n o e z a - " z b l i ż a ł a " ś w ia t I d e i do ś w ia t a z m ie n n e g o , m a t e r i a l ­ n e g o , p o d k s ię ż y c o w e g o , a lb o w iem o n a p o m a g a ła w r o z u m ie n iu t z w .

" p a r t y c y p a c j i" , c z y l i u c z e s t n i c z e n i a ś w i a t a je d n o s tk o w e g o 1 zm ień n eg o w ś w i e c i e i d e i . Za pomocą m a te m a ty k i m ożna g r o g mn-łę ć u w l e -

2 3

' ... ■ ■ ■ ■ ■ ■»

W re szo le P la t o n n i e p o g a r d z ił św iatem m a t e r i i , ja k o św ia ­ tem c i e n i 1 o d b it e k eam ozrozu m lałych i d e i , a l e u w a ż a ł, ż e p oz­ n a j emy j e n a d r o d z e j u ż n i e p o z n a n ia n ie p o w ą tp le w a ln e g o , a l e "mniemań", c z y l i d o k s a ln e g o sp o so b u p o z n a n ia . Ś w ia t bowiem r z e ­ c z y zm ien n ych n i e s ta n o w i w a r to ś c io w e j / k o n i e c z n e j i o g ó l n e j / r z e c z y w i s t o ś c i , l e c z j e s t m ie jsc e m n ie u s t a n n y c h p rze m ia n . S tąd p o z n a n ie ś w ia t a p rzem ien n ego n i e może b yś w a r to ś c io w e , k o n ie c z ­ n e , bo b y ło b y p ozn aniem n i e lic z ą c y m s i ę z ch a ra k terem p rzed ­

m io tu . J e d y n ie można o ta k im ś w i e c i e s t a w ia ć "mniemanie" - d o k - s ę - z z a sa d n ic z y m ład u n k iem p o z n a n ia zm y sło w eg o . T ak i ś w ia t

n a d a je s i ę do t w o r z e n ia "mitów" 1 " b a je k " , z a pomocą k tó r y c h można wychowywać /PAIDBLEIN/ l u d z i do l e p s z e g o , t j . rozumnego

ż y c i a . P la t o ń s k a d o k sa p o s ia d a ła p ra w d ziw ie c h a r a k t e r poznaw­ c z y , l e o z o g r a n ic z o n y c h a ra k tere m zm ienn ego p r z e d m io tu . A le t e ­ mu p o z n a n iu można n a o g ó ł " z a u fa ć" / p i s t i s / , a co w i ę c e j , na p o d s ta w ie t e g o ty p u p o z n a n ia można t a k ż e c z y n ić k o n ie k t u r a c j e /BIKASIA/ o p r z y s z ły c h spraw ach i z d a r z e n ia c h . A w ię c d o k sa ln e p o z n a n ie s t a j e s i ę ważnym elem en tem w yohowania i ła d u s p o ł e c z ­ n e g o .

D la P la t o n a s z c z e g ó l n i e d o n i o s ł ą b y ła d ro g a " n o ety czn eg o " i n t u i c y j n e g o p o z n a n ia i d e i , gd yż t y l k o n o e t y c z n e p o z n a n ie b y ło poznaniem w łaściw ym f i l o z o f i i . C zło w ie k bowiem w sw ej i s t o c i e b ęd ąc'd uchem /d u s z ą i n t e l e k t u a l n ą / , j e s z c z e zanim u p ad ł i zo ­ s t a ł o b le c z o n y w c i a ł o - k t ó r e b a r d z ie j* p r z e s z k a d z a , n i ż poma­ g a - k o n tem p lo w a ł i d e e same w s o b i e . Po u r o d z e n iu w c i e l e p rzy ­ pomina s o b i e o d w ie c z n e i d e e p ra w d ziw e, s k o r o o g lą d a c i e n i e t y c h i d e i , c z y l i r z e c z y je d n o s tk o w e , m a t e r ia ln e , z m ie n n e. Przedm io­ tem p o z n a n ia naprawdę w a r to ś c io w e g o s ą t y l k o i n t e l i g i b i l n e i d e e . Raz j e u j r z a w s z y , za w sz e j e pam iętam y. S tą d o g lą d / i n t u i c j a / i d e i o b ie k ty w n y c h , b ęd ą cy ch sam ych w s o b i e , j e s t d la ducha n a j ­ w a ż n ie j s z y ; j e s t bowiem ozym ś ż y c io d a jn y m . C a łe p o z n a n ie c z ł o ­ w iek a w m a t e r i i zd ą ż a do c o r a z l e p s z e g o u p r z y to m n ie n ia s o b i e t r e ś c i i d e i . K o n t e m p la c j a - in t u ic j a i d e i g w a r a n tu je , prawdę b e z ­ w z g lę d n ą . I w w ie lk im s y s t e m ie f i l o z o f i c z n y m P la to n a w sz y s tk o j e s t p rzyp orządk ow ane k o n t e m p la c j i i d e i o b ie k ty w n y c h , bo i po­ z n a n ie d o k s a ln e swą w a r to ś ć c z e r p i e z t y c h " r e s z t e k " , k t ó r e w p a rty o y p u ją ćy m zmiennym b y c ie z a w ie r a j ą id e a l n ą t r e ś ć . I p o z­ n a n ie d ia n o e t y c z n e p o ś r e d n ic z y w d ro d ze i n t e l e k t u a l n e j do ro zu m ie­ n i a i d e i . F i l o z o f t o t e n , k tó r y j e d y n ie s i ę s k u p ia na c o r a z w y r a z ie

2 4 MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC

szym I n tu ic y jn y m p o z n a n iu o d w ie c z n y c h prawd — o d w ie c z n y c h I d e i * J a k i e b a rd zo z a c i ą ż y ł a n a c a ł e j f i l o z o f i i p o sta w a P la t o n a 1 w n e o p la t o n iz m le , 1 w f i l o z o f i i p od m iotu od R . D e s c a r t e s ’ a do c z a só w nam w s p ó łc z e s n y c h » D o j ś c i e do k o n te m p la ty w n e g o , b e z d y s k u r - syw nego p o z n a n ia i d e i s t a ł o s i ę z a d a n iem i p o s ła n n ic tw e m c z ł o ­ w ie k a . N a jw y ższy s p o s ó b p o z n a n ia i d e i z a w ie r a s i ę , w e d łu g P lo ­ t y n a , w e k s t a z i e , gdy u m y sł p r z e k r a c z a w y o b r a ż e n ia i d y s k u r s 1 z a t a p i a s i ę w o g l ą d z i e sam ej prawdy d a n e j mu w p o s t a c i i d e i .

D ram atyczny zw r o t w k ie r u n k u s u b ie k ty w iz m u n a s t ą p i ł u D es­ c a r t e s ’ a w XVII w ie k u , gdy t e n m y ś l i c i e l z a p r z e d m io t w a r t o ś c i o ­ wego lu d z k i e g o p o z n a n ia u z n a ł i d e ę s u b i e k t y w n ą , c z y l i m oje o s o b i s t e p o j ę c i e o r z e c z y . A p r z e z " p o j ę c i e " r o z u m ia ł n i e t y l k o I n t e l e k t u a l n y , duchowy o b r a z r z e c z y s a m e j , a l e n aw et 1 w y o b r a ż e n ie J e d n o s tk o w e . Do o z a só w K a r t e z j u e z a u w a ż a n o , ż e w ak c l e p o z n a n ia mamy do c z y n i e n i a z t z w . " p o ję c ie m obiektyw nym "

i " p o ję c ie m su b iek ty w n y m " . P o j ę c i e o b ie k ty w n e m ia ło b yó w o c z a c h f i l o z o f i i s c h o l a s t y c z n e j / a D e s c a r t e s s t u d io w a ł t ę f i l o z o f i ę w k o le g iu m J e z u ic k im w La R i e c h e / tym w s z y s t k im , c o my p o z n a - jeray w r z e c z y ; b y ło w ię c w z a s a d z i e " r z e c z ą Jaką p ozn an ą" i w t a k i e j m ie r z e , w j a k i e j on a J e s t p o z n a n a . N ie w s z y s t k o bowiem w r z e c z y p ozn aw an ej p o zn a je m y ; w i e l ę e le m e n tó w t r e ś c i r z e c z y n i e J e s t o b j ę t y c h naszym a k tem p o z n a n ia . Zatem p o j ę c i e o b ie k ty w n e s t a n o w ił o p ozn an ą w r z e o z y " z a w a r to ś ć " t r e ś c i o w ą . 0 tym , Jak a t o b y ła owa " z a w a r to ś ć " p o z n a w c z a , d e c y d o w a ło t z w . " p o j ę c i e s u ­ b ie k ty w n e " , c z y l i n a s z e o s o b i s t e p o j ę c i a , k t ó r e wytwarzam y w s o ­ b i e i k t ó r e s t a n o w ią " w a r to ść " lu b " s e n s " n a s z y o h w y ra ż eń o g ó l ­ n y c h . O c z y w iś c ie i s t n i e j e a d e k w a tn o ść p o m ięd zy n a sz y m i p o j ę c i a ­ mi su b ie k ty w n y m i a p o j ę c ia m i o b ie k ty w n y m i; z n a c z y t o , ż e t y l e poznajem y w sam ej r z e c z y p o z n a n e j , i l e p o z w a la nam n a s z e p o j ę ­ c i e su b ie k ty w n e p o w s t a łe w w y n ik u p r o c e s u p o z n a w c z e g o .

K a r t e z j ü s z rozum ow ał w t e n s p o s ć b : J e ś l i i s t n i e j e d o sk o n a ­ ł a a d ek w a c ja p om ięd zy p o j ę c ie m o b iek ty w n y m i p o j ę c ie m s u b ie k t y w ­ nym, i n i e możemy w sam ej r z e c z y u j ą ć w i ę c e j t r e ś c i p o z n a n e j , n i ż t o p o zw a la nam n a s z e p o j ę c i e s u b ie k t y w n e , t o owo " z d w o je ­ n ie " na p o j ę c i e s u b ie k ty w n e 1 o b ie k ty w n e j e s t z b ę d n e . I n i e t r z e b a w c a le poznaw ać t z w . " o b ie k ty w n e g o p o j ę c i a " , s k o r o c a ł a t r e ś c i o w a z a w a r to ś ć p ozn aw cza m i e ś c i s i ę w p o j ę c i u s u b ie k t y w ­ nym. Zatem p rzed m io tem n a s z e g o p o z n a n ia w a r t o ś c io w e g o j e s t n a ­ s z e p o j ę c i e s u b ie k ty w n e , p o j ę t e j a k o i d e a j a s n a 1

PRZEDMIOT FILOZOFICZNYCH DOCIEKAŃ 25

n i e p o d l e g ł e g o błędom * j e s t n a s z a s u b ie k ty w n a I d e a j a s n a 1 wyraźna* zy sk u jem y ja k b y "areh lm ed esow y punkt o p a r c ia " * d z i ę k i którem u

można r u s z y ć z p o sa d z ie m ię * C ały bowiem p r o c e s p o z n a n ia dokonu­ j e s i ę w duchu i n a tym samym p o z io m ie * p r z y b e z w z g lę d n e j n ie p o ­ d l e g ł o ś c i p om ięd zy aktem p o z n a n ia * p rzed m iotem p o z n a n ia 1 r e z u l ­ t a t e m sam ego p o z n a n ia . W s z e lk ie b łę d y s ą spowodowane r ó ż n i c ą po­ ziom u a k tu p o z n a n ia 1 j e g o p r z e d m io tu ; a w wypadku zaproponow a­ n e g o p r z e z D e s o a r t e s * a " r o z w ią z a n ia " p o z n a n ie s t a j e s i ę p r o s t e 1 n i e p o d le g a sk ażen iom * g d y ż z a c h o d z i p r o p o r c j a m iędzy j a s n ą t r e ś c i ą p o z n a n ia * aktem i p r z e d m io te m . I n aw et p o tę ż n y demon n i e może t u s i ę " w c isn ą ć" * gd yż w s z y s tk o j e s t j a s n e i o c z y w is t e - a s p e ł n i a s i ę n a t e j sam ej p ł a s z c z y ź n i e d u c h a .

2 6 MIECZYSŁAW A. KAĄWEC

f i l o z o f ó w g e r m a ń sk ic h , z w ła s z c z a H e g la , j a k 1 n e o k a n ty stó w o r a z f e n o m e n o lo g ii p o s t h u s s e r l i a ń ś k i e j • W ła śc iw ie w s z y s t k o , e o b y ło z n a c z ą c e w h i s t o r i i f i l o z o f i i czasów n o w o ży tn y ch po d z i ś d z i e ń , u z n a je m niej lu b b a r d z ie j s ta n o w is k o pozn aw cze P la t o n a 1 z e u b ia k ­ tyw izow any I d e a liz m poznaw czy K a r t.e z ju s z a . U w s z y s t k ic h t y c h my­ ś l i c i e l i przedm iotem p o z n a n ia j e s t z a w a r ta w t a k lu b I n a c z e j r o ­

zu m ianej I d e i p odm iotow ej t r e ś ó b ą d ś o g ó ln a 1 k o n ie c z n a , b ą d ź k o n k r e tn a . Do t y c h spraw t r z e b a b ę d z ie j e s z c z e w i e l o k r o t n i e w r a - oaó parzy o k a z j i om aw iania p r z e d m io tu 1 sp o so b u o r a z w a r t o ś c i po­ z n a n ia . A le t u t a j r z e c z ą n ie z m ie r n ie d o n i o s ł ą j e s t u św ia d o m ie­ n i e s o b i e , ż e zarówno o b ie k ty w n y , j a k su b ie k ty w n y I d e a liz m t e o - r io p o z n a w c z y s t a n o w i ł n ie u s t a n n e z a g r o ż e n ie t a k d l a s t a n o w is k a zd row orozsąd kow ego w p u n k c ie w y j ś c i a sam ego f i l o z o f o w a n i a , j a k 1 d la o r y g in a ln y c h ^ g ło ś n y c h r o z w ią z a ń w i e l k i c h m y ś l i c i e l i . A le i c h p r o p o z y c j e n i e s t a ł y s i ę s ł u s z n e p r z e z 'samo to» ż e b y­ ł y i o r y g i n a ln e , 1 zarazem b u d zą ce tym w ię k s z y p o d z iw , Im m n ie j b y ły r o z u m ia n e •

Z s u b le k ty w iz o w a n le p o z n a n ia lu d z k i e g o , r o z p o o z ę t e mocnym ak cen tem p r z e z D e s e a r t e s ’ a , m ia ło swe e ta p y - c o r a z b a r d z ie j z a w ę ż a ją c e k o n ta k ty z r e a ln y m św ia tem - u em piryków a n g i e l s k i c h , d l a k tó r y c h / J . l o c k e , D. Hume/ zm ysłow e w r a ż e n ie 1 z n ie g o

" w y c ię ta " id e a s t a n o w iły p r z e d m io t p o z n a n ia . I c h o c ia ż g ł o s i l i o n i empiryzzn, t o jed n a k t e n ż e em plryzm n i e d o c i e r a ł d o sam ej r z e c z y , a l e j e d y n ie do w r a ż e n ia z m y sło w e g o , k t ó r e c z ło w ie k s o ­ b ie f o n n u j e , gdy w i d z i , s ł y s z y , o z u j e . I t y l k o t r e ś ó m oich wra­ że ń m ia ła b y być moim św ia te m r e a ln y m , k t ó r y p o z n a j ę . K le m ógł d o t r z e ć do ś w ia t a r o ln e g o I . K a n t. U n ie g o p rze d m io tem p o z n a n ia s t a ł o s ię - E m p f i n d u n g , t r e ś ó je d n o stk o w e g o w r a ż e n ia , k t ó r e - aby s i ę s t a ł o z r o z u m ia łe - dom agało s i ę " u m ie s z c z e n ia " go w a p r io r y c z n y c h ram ach k a t e g o r i i s u b ie k ty w n y c h , ziq ysłow ych 1 rozum ow ych. Owe k a t e g o r i e u m o ż liw ia ły I n t e r s u b le k t y w n ą " c z y ­ t e l n o ś ć " je d n o stk o w e g o w r a ż e n ia d o s t a r c z a j ą c e g o t r e ś c i m o ż li­

w ie d o s t ę p n e j d la c z ł o w i e k a . D o t a r c ie do b y t u , do ś w ia t a r e a ln e g o b y ło n ie m o ż liw e , z e w zg lę d u na t o , ż e n i e b y t m ia ł być p r z e d ­ m iotem p o z n a n ia , a l e su b ie k ty w n e "E m pfindung", ja k o j e d y n i e do­ s t ę p n a , w a r to ś c io w a t r e ś ć p o zn a w cza .

-2 7

c l i d e i . A n a liz a t e j ż e I d e i u H eg la m ia ła o k a za ć n i e j e j p o la r n ą /d w u b iegu n ow ą, n i e s p r z e c z n ą / s t r u k t u r ę , a l e d i a l e k t y c z ­ ną t r ó j f a z o w o ś ć w p o s t a c i t e z y , a n t y t e z y i s y n t e z y , ja k o że " id e a " s t a j e s i ę n i e u s t a n n i e . I n eok an tyzm , i próby j e g o p r z e ­ z w y c ię ż e n ia p r z e z ru ch fe n o m e n o lo g ic z n y n ig d y n i e w y s z ły p oza " id e ę " , c h o c ia ż z a w a r to ś ć i d e i u s iło w a n o nazywać " r z e c z ą samą w s o b i e " , do k t ó r e j m iano rzekom o p o w r ó c ić w b ezp o śred n im o g lą ­ d z i e obwarowanym " e p o c h e " , c z y l i oderw aniem s i ę od r e a l n e j e g z y ­ s t e n c j i , od h i s t o r i i

i od t e o r i i .

J ak w ię c w id zim y , od c h w i l i , gdy P la t o n p r z e z swą k o n c e p - o j ę w a r to ś c io w e g o p o z n a n ia z w ią z a ł f i l o z o f i ę z t r e ś c ia m i o g ó l ­ n ym i, k o n ie c z n y m i i s t a ł y m i , zaw artym i w i d e i o g lą d a n e j "b ezpo­

ś r e d n io " , I n t u i c y j n i e , w y r o b iło s i ę n iczym n i e u z a sa d n io n e p r z e ­ k o n a n ie , ż e ś w ia t f i l o z o f i c z n y , o n t o l o g i a " z a w ie r a s i ę " w I d e i p o j ę t e j b ądź o b ie k t y w n ie , b ąd ź t e ż s u b ie k t y w n ie , ja k o ż e j e s t ona p rzed m iotem aktów I n t e n c y j n y c h n a sz e g o a p a r a tu p o zn a w czeg o . Podstawowy b łą d P la t o n a , p o le g a j ą o y na u p r z e d m io to w ie n iu 1 z r e i - zow anlu s p o s o b u I n t e l e k t u a l n e g o p o ję c io w e g o pozn a­ n i a , trw a n ie z m ie n n ie w w ie l u " l i c z ą c y c h s i ę " sy ste m a c h f i l o ­

z o f i c z n y c h . Tymczasem p rzed m iotem n a s z e g o s p o n t a n ic z n e g o 1 na­ t u r a ln e g o p o z n a n ia j e s t za w sze ś w ia t r e a l n i e i s t n i e j ą c y z e sw oim i jed n o stk o w y m i p r z e d m io ta m i. N ie z n a c z y t o , ż e n i e p o z - ąajem y n a s z y c h p o j ę ć o ś w i e c i e . One z a s a d n ic z o u m o ż liw ia ją nam s t y k poznaw czy z e św ia tem t r e ś c i poznaw anych, a l e możemy j e z r e f le k t o w a ć i u p r z e d m io to w ić , a p r z e z t o u c z y n ić p rzedm iotem n a s z e g o z r e f le k t o w a n e g o p o z n a n ia . J e s t t o jed n a k z a b ie g p oz­ nawczy z u p e ł n i e in n y od n o rm a ln e g o , s p o n t a n ic z n e g o p o z n a n ia r z e c z y w i s t o ś c i 1 nabudówanego na ta k im p o z n a n iu r o z u m ie n ia f i ­ l o z o f i c z n e g o . F i l o z o f i a bowiem n i e może s i ę z a s a d n ic z o zamykać w o b r ę b ie t y l k o r e f l e k s y j n e g o p o z n a n ia n a sz y o h p o j ę ć , k t ó r e moż­ na t a k ż e nazw ać " Id e a m i" , r o z m a ic ie z r e s z t ą rozu m ian ym i, w za­ l e ż n o ś c i od k o n t e k s t u p o z n a w c ze g o .

J e s z c z e in n ą "drogą- p ozn ania" -, s z e r o k o w c i ą g u s t u l e c i r o z p o w s z e c h n io n ą , s t a ł s i ę a b s t r a k c j o n l z m Ary­ s t o t e l e s a . On t o bowiem w s p o r z e z P laton em d o s t r z e g ł , ż e j a ­ k a ś r z e c z i n a c z e j b y t u j e , a i n a c z e j j e s t w sw ej t r e ś c i poznaw a- , n a . R zecz bowiem b y t u j e k o n k r e t n ie , z m ie n n ie , je d n o s tk o w o , a p o - znajem y j ą w sp o só b w a r t o ś c io w y , i n t e l e k t u a l n y , o g ó l n i e , k o n ie - c z n o ś c lo w o , u jm u jąc w n i e j e le m e n ty k o n ie c z n e i s t a ł e . W w yniku

PRZEDMIOT FILOZOFICZNYCH DOCIEKAŃ

2 8 MIECZYSŁAW A. KRĄPIEC

PRZEDMIOT FILOZOFICZNYCH DOCIEKAŃ 2 9

n i a n o s i ł y nazw ę a b s t r a k c j i f i z y c z n e j , m atem atyczn ej 1 m e t a f i­ z y c z n e j • O c z y w iś c ie t e o r i a a b s t r a k c y j n e g o p o z n a n ia w owych w y - . r ó ż n io n y c h t r z e c h d z ie d z in a c h n a u k i w i ą z a ł a s i ę z rozu m ien iem s t r u k t u r y p r z e d m io t u . D la A r y s t o t e l e s a je d n o stk o w e p rze d m io ty i s t n i e j ą c e ja k o s a m o d z ie ln e p od m ioty d z i a ł a n i a c h a r a k te r y z o w a ­ ł y s i ę "budową” s u b s t a n c j a ln o - p r z y p a d ło ś c I o w ą o r a z h y l e m o r f ic z - n ą . Znaczy t o , ż e każdy s a m o d z ie ln y podm iot d z i a ł a j ą c y w ć w ie - o l e p r z y r o d y , z w ła s z c z a z a ś p od m iot ż y j ą o y / j u ż t o ż y c ie m we­ getatyw n ym , j a k r o ś l i n y , j u ż t o rozumnym, j a k l u d z i e / p o s ia d a swe sk ła d o w e c z ę ś c i k o n s t y t u t y w n e , k t ó r e tw o r z ą s u b s t a n c j ę , c z y l i p o d m io t I s t n i e j ą c y - o r a z c z ę ś c i a k c y d e n t a ln e , c z y l i p r z y ­ p a d ło ś c io w e , n i e k o n i e c z n e , c i ą g l e z m ie n n e , z a w sz e i s t n i e j ą c e w p o d m io c ie ja k o s u b s t a n c j i . Sama z a ś s u b s t a n c j a s k ła d a s i ę z f o r my 1 m a t e r i i , a w ię c z c z y n n ik ó w , k t ó r e z j e d n e j s t r o n y s ą r e a l ­ ną r a c j ą dynamizmu b y to w eg o i j e g o p rzem ia n / m a t e r i a / , a z dru­ g i e j - r a o j ą d e t e r m i n a c j i , t o ż s a m o ś c i 1 s t a ł o ś c i / f o r m a / . Ary­

s t o t e l e s , m ając n a uwadze t a k i w ł a ś n i e s t a n r z e c z y w ś w i e c i e bytów m a t e r ia ln y c h , c h c ą c p o z n a n ie lu d z k i e p o ję c io w e u c z y n ió w a rto ścio w y m i u z a s a d n ić j e ja k o w a r t o ś c io w e , b y ł zmuszony

z w ią z a ć j e p r z e d e w s z y s tk im z s u b s t a n c j a l n o ś c l ą b y t u , a w ię c z tym , c o n i e j e s t p rzyp ad k ow e, l e c z k o n le o z n e , z d o ln e do s a ­ m o d z ie ln e g o i s t n i e n i a i d z i a ł a n i a . A w p orząd k u s u b s t a n c j i , k t ó r a j e s t z a s a d n ic z ą p o s t a c i ą b y t u , s z u k a ł c z y n n ik a : f o r - m y ja k o r e a ln e g o u z a s a d n i e n i a w a r t o ś c i b y tu 1 p o z n a n ia . D la t e g o k o n c e p c ję a b s t r a k c j i , ja k o p r o c e s u p o z­ n aw czego o d k r y w a ją c e g o i s t o t n ą s t r u k t u r ę r z e c z y w i s t o ś c i , w ią ­ z a ł z u ja w n ia n ie m formy ja k o c z y n n ik a d e te r m in u ją c e g o i kon­ s t y t u u j ą c e g o b y to w o ść r z e c z y . A za tem p ie r w s z y s t o p i e ń a b s t r a k c j i / a b s t r a k c j a p r z y r o d ­ n i c z a - f i z y c z n a / p o le g a n o " p o m ija n iu " w r z e c z y j e j zm ienno­

ś c i i j e d n o s t k o w o ś c i z w ią z a n e j z m a t e r ią k o n k r e tn ą . P o z w a la ło t o u z y s k a ć o g ó l n o ś ć , k o n ie c z n o ś ć i s t a ł o ś ć s t r u k t u r b y to w y ch , c h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a r ó ż n y c h d z i e d z i n i gatunków p r z y r o d y . A b s tr a k c ja p ie r w s z e g o s t o p n i a / f i z y c z n a / w s to s u n k u do a b s t r a k ­ c j i s p o n t a n i c z n e j , p rzed n au k ow ej i z a k r e so w e j /z w a n e j t o t a l n ą / r ó ż n i ł a s i ę p o ło ż e n ie m a k c e n tu na r o z u m ie n ie r a c z e j t r e ś c i n i ż z a k r e s u u z y sk a n y c h p o j ę ć . T r e ść t ę wypracowywano bnrdzig m etody­ c z n i e na p o d s t a w ie z r e f le k t o w a n e j i n d u k c j i - e p a g o g e .

3 0 MIECZYSŁAW A. KRĄTIEC

uwagę pozn anozą w y łą c z n ie t e g o elem en tu * k tó r y o r g a n i ­ z u j e m a te r ię 1 c z y n i j ą I n t e l e k t u a l n i e uchw ytną i z r o z u ­ m ia łą . Takim c z y n n ik ie m j e s t i l o ś ć * o I l e j e s t ona k o n ie c z n o ś - ciow o zw ią z a n a z r e la c j a m i I lo ś c io w y m i» I l o ś ć bowiem j e s t o r ­ g a n iz a c j ą m a t e r ii w tym s e n s i e * ż e c z y n i j ą r o z c i ą g ł ą p r z e z u ło ż e n ie c z ę ś c i "poza sobą" / j a k m ów ił A r y s t o t e l e s / w ed łu g

s t r u k t u r y 1 p o tr z e b formy k o n s t y t u u j ą c e j b y t » C z ę ś c i od s i e b i e w zajem n ie o d d z ie lo n e i u ło ż o n e z g o d n ie z e s t r u k ­

t u r ą bytu*- c z y n ią b y t m a t e r ia ln y cz y te ln y m * wymiernym» I d l a t e g o A r y s t o t e l e s z o b a c z y ł m o żllw o śó o d erw a n ia s i ę w p r o c e s i e poznaw­ czym od w s z e lk ic h In n ych ozynnlków * a s k o n c e n tr o w a n ia u w agi na r e l a c j a c h I l o ś c i p o r z ą d k u ją o e j m a t e r ię p o p r z e z r e 1 a o y j - n y u k ł a d c z ę ś c i » U j ę c ie t e g o momentu r z e c z y w i­ s t o ś c i t w o r z y ło b y t m atem atyczny* p o z w a la ją c y r o z u m ie ć m a te r ię * u c z y n ić j ą wymierną 1 p rzyp orządk ow ać c e lo m tech n iczn y m * a w ię c z ln s tr u m e n ta llz o w a ć poznany tw ór m a te r ia ln y »

T r z e c i s t o p i e ń a b s t r a k c j i - m e t a fiz y c z n y - d o s i ę g a ł w by­ c i e te g o * co j e s t momentem k o n sty tu u ją c y m samą b y to w o ś ć -s u b - s t a n c j ę , a w ię c formy* d z i ę k i k t ó r e j dany b y t j e s t w ła ś n ie tym* czym j e s t . Z a c h o d z ił w ięc* w ed łu g A r y s t o t e le s a * s t a n o d erw a n ia s i ę poznaw czego od w s z e l k i e j z m ie n n o śc i* j e d n o s t k o w o ś c l, a w ię c od w s z e l k i e j m a t e r ii* j e ś l i t a b y ła synonim em p o t e n c j a l n o ś c l . P o m in ię c ie w a k c ie p o z n a n ia zarów no m a t e r i i je d n o s tk o w e j* j a k 1 naw et " o g ó ln e j" * o b e c n e j p rzy a b s t r a k c j i f i z y c z n e j * p o z w a la ło - zddnlem A r y s t o t e l e s a - d o t r z e ć do form y s u b s t a n c j a l n e j ja k o

czy n n ik a * " d z ię k i którem u" o s t a t e c z n i e b y t j e s t w s o b i e z d e t e r ­ minowany* 2 e so b ą tożsam y* n l e p o d z i e l o ń y a w ię c j e d e n . Tak r o ­

zumiana form a u j ę t a w a b str a k c y jn y m p o z n a n iu n a j b a r d z ie j o g ó l­ nym - bo p r z e k r a c z a ją c y m w s z e l k i e z a k r e s y w y s t ę p u j ą c e w n orm al­ nym p o z n a n iu p ojęciow ym - b y ła u zn an a z a o s t a t e c z n i e p od staw o­ wy czy n n ik * " d z ię k i którem u" c o ś j e s t naprawdę r z e c z y w i s t e . A po­ z n a n ie zo r g a n izo w a n e n a p o d s ta w ie t a k r o z u m ia n ej a b s t r a k c j i s t a ­ ł o s i ę n ajw yższym i o s t a te c z n y m typem p o z n a n ia , a w ię c " f i l o z o ­ f i ą p ierw szą " * c z y l i n a c z e ln ą * zwaną m e t a f iz y k ą .