Młodzież wobec problemu bezrobocia : zmiany w świadomości

Maria Pietras

Młodzież wobec problemu

bezrobocia : zmiany w świadomości

Wydawnictwo

R.XXXVII T. 1 „C how anna” Uniwersytetu

Śląskiego

Katowice 1995

(XLVIII) (4) s. 50—56

M a ria P IE T R A S

Młodzież wobec problemu bezrobocia

Zmiany w świadomości

W prow adzenie

A bsolw enci szkół różnego typu poszukujący swej pierw szej pracy s ta ­ now ią obecnie w Polsce jed n ą z najw iększych grup osób zagrożonych b ez­ robociem (por. B a ń k a , 1992). B ezrobocie w śród m łodzieży spow odow a­ ne je s t splotem w ielu czynników , przede w szystkim kryzysem ekon om icz­ nym . W ażny czynnik stanowi również niedostosow anie rozm iarów i struktury kształcenia pracow ników do obecnych potrzeb gospodarki. Okazuje się, że zawody, które kilka lat tem u wydawać się m ogły atrakcyjne i gw arantow a­ ły zatrudnienie, w obecnych w arunkach społeczno-ekonom icznych nie dają takich szans m łodem u człow iekow i. Na skalę bezrobocia wśród m łodzieży w pływ ają też procesy dem ograficzne. Do roku 2000 przew idyw any jest w zrost liczby m łodych ludzi w wieku 15— 18 lat, co prognozuje zwiększenie bezrobocia wśród m łodzieży (por. G m y t r a s i e w i c z, P a s t w a , 1991).

K onsekw encje braku pracy są w każdej grupie w iekow ej niezw ykle bo­ lesne — przejaw iają się zarów no w sferze m aterialnej, ja k i psych olo gicz­ nej, społecznej oraz zdrowotnej (por. np. J a h o d a, 1982; F u r n h a m , 1988). N iem niej w przypadku osób m łodych w skazuje się na pew ne szczególne negatyw ne następstw a braku pracy (por. np. G u r n e y, 1981; D o n o v a n i O d d y, 1982; F e a t h e r , 1982; F u r n h a m , 1984, 1988). B rak pracy m .in. opóźn ia oraz zn iekształca proces w chodzenia w życie zaw odow e, a naw et uniem ożliw ia o siągnięcie pew nych kw alifikacji zaw odow ych, do

Młodzież wobec problemu bezrobocia.., 51

których niezbędna jest praktyka w danym zawodzie. Brak m ożliw ości podję­ cia pracy w w yuczonym zawodzie m oże nawet spowodow ać faktyczną utratę osiągniętego przygotowania zawodowego. Bezrobocie m łodych utrudnia rów ­ nież proces ich usam odzielniania się ekonom icznego i społecznego, często uniem ożliwia podjęcie dorosłych ról (np. m ałżonka, rodzica) oraz zdobycie określonego statusu społecznego. W przypadku m łodych osób przedłużające się bezrobocie wyrządza nieodw racalne szkody, uniem ożliw iające dalszy roz­ wój i ham ując proces krystalizacji osobowości, powodując zaburzenia w roz­ woju em ocjonalnym i społecznym oraz sprzyjając rozw ojow i zachow ań de­ w iacyjnych bądź patologicznych (por. np. D o n o v a n i O d d y , 1982).

Problem i metoda badań*

Na przełom ie 1990 i 1991 roku p rzeprow adzono badania dotyczące p e r­ cepcji bezrobocia przez m łodzież p rzygotow ującą się do podjęcia pierw szej pracy (por. P i e t r a s , 1991). Był to początkow y okres w ystępow ania tego zjaw iska w Polsce i w ów czas stosunkow o n iew iele m łodych osób m iało bezpośrednie dośw iadczenia z negatyw nym i skutkam i p ozostaw ania bez pracy. W 1991 roku po raz pierw szy absolw enci kończący n aukę zasilili grupę bezrobotnych w Polsce. B adania te p ow tó rzo no w 1993 roku (por. N o w i c k a-L i p a, 1993). M iały one na celu uchw ycenie zm ian w sp o ­ strzeganiu bezrobocia — w m iarę je g o trw ania i narastan ia — przez kolej­ ne roczniki m łodzieży przygotow ującej się do podjęcia pracy zaw odow ej. Pytania problem ow e dotyczyły:

— orientacji m łodzieży kończącej naukę w 1991 i 1993 roku w ro zm ia­ rach bezrobocia w Polsce,

— jej poglądów , opinii na tem at b ezrobocia,

— odczuć m łodzieży zw iązanych z m o żliw ością bycia bezrobotnym , — oceny w łasnych szans znalezienia pracy po ukończeniu szkoły i działań

zw iększających te szanse,

— zam iarów działania w p rzypadku braku pracy po ukończeniu szkoły. B adania przeprow adzono w śród m łodzieży kończącej szkoły na ró ż ­ nych szczeblach edukacji, dających odpow iednie przygotow anie zaw odo­ we. Byli to:

* Szerzej wyniki badań przedstaw ione zostały w artykule: Percepcja bezrobocia przez młodzież, która ukończyła naukę szkolną w roku 1991 i 1993. „Kolokwia Psychologiczne” 1993, nr 2.

5 2 ARTYKUŁY

— studenci ostatn ich lat uczelni w yższych,

— uczniow ie ostatnich klas średnich szkół zaw odow ych, — przyszli absolw enci zasadniczych szkół zaw odow ych.

Ł ączn ie zbadano 621 osób z w ojew ództw a katow ickiego: 321 osób w roku 1991 (151 kobiet i 170 m ężczyzn) oraz 300 osób w roku 1993 (153 kobiety i 147 m ężczyzn). W badaniach zastosow ano kw estionariusz ankie­ ty, zaw ierający k ilk an aście pytań — głów nie otw artych — dotyczących percepcji bezrobocia.

W yniki badań

1. W ie d z a m ło d z ie ż y o r o z m ia r a c h b e z ro b o c ia . O kazuje się, że za­ ró w no w 1991 ro ku , ja k i 2 lata pó źn iej je d y n ie n ieco m niej niż 1/3 b a ­ d anej m ło d zieży znała w m iarę trafn ą liczbę bezrobotnych w Polsce. W obydwu grupach badanych wyraźna była tendencja do zaniżania liczby osób p o zo stający ch bez pracy (1/4 w 1993 roku i nieco m niej niż 1/3 w roku 1991). W ielu uczniów i stud en tó w podaw ało odpow iedzi nieprecyzyjne (np. „ d u żo ”, „dokładn ie nie w iem ”) lub w ogóle ich nie udzieliło (52% w 1991 roku i 25% w 1993). Jest to zastanawiające, biorąc pod uwagę regularne info rm acje o liczbie bezrobotnych podaw ane przez środki m asow ego p rze ­ kazu. W przypadku m łodzieży badanej na początku 1991 roku m ożna by p rzy p uszczać, że być m oże była ona w ów czas m ało zainteresow ana p rob le­ m em bezrobocia. N ie m ów iło się bow iem w tedy w iele o m łodych b ezro ­ botny ch — dopiero ten w łaśnie rocznik m iał być pierw szym , zasilającym w pow ażnym sto p n iu rzeszę b ezrobotnych w Polsce. Trudno tę hipotezę u trzym ać w przypadku kończących naukę w roku 1993, będących trzecim z kolei rocznikiem m łodych zagrożonych bezrobociem . Być m oże ich m ała w iedza o skali bezrobocia w ynika z obronnego unikania inform acji o tym zagrożeniu. Potw ierdzeniem takiej interp retacji m oże być fakt, że m łodzi lud zie w 1993 roku istotnie częściej niż ich koledzy 2 lata w cześniej p rze ­ w idyw ali znaczny w zrost bezrobocia, a w ięc praw dopodobnie odbierali je ja k o w ięk sze zagro żen ie (52% osób w 1993 roku i 32% w 1991 roku). W roku 1991 w ięk szość badanych optym istycznie przew idyw ała jed y n ie m inim alny w zro st liczby bezrobotnych (około 60% ), podczas gdy w roku

1993 takich p rognoz dokonało jed y n ie 36% badanych.

2. P o g lą d y m ło d zieży n a te m a t b e z ro b o c ia . W okresie ponad 2 lat za­ uw aża się zm iany w poglądach m łodzieży na tem at bezrobocia w Polsce. O blisk o połow ę zm alała w 1993 roku liczba przyszłych absolw entów sp o ­ strz e g ają cy c h b ezro b o cie ja k o zjaw isko norm alne (16,5% w 1991 roku

Młodzież wobec problemu bezrobocia.. 5 3

i 10% w 1993 roku). Zdecydow anie m niej je st też osób uznających je za zjaw isko potrzebne czy w ręcz konieczne (27,5% w roku 1991 i 8,7 w 1993). Ten sp ad ek akceptacji bezrobocia w iąże się praw dopodobnie z tym , że m łodzi ludzie coraz w yraźniej dostrzegają negatyw ne konse­ kw encje pozostaw ania bez pracy.

3. O d c z u c ia m ło d y ch lu d zi z w ią z a n e z m o żliw o ścią n ie o trz y m a n ia p ra c y . W iększość badanych uczniów i studentów na pytanie o to, czy za­ stanaw iali się nad m ożliw ością pozostania bez pracy po ukończeniu szkoły, o dpow iedziała tw ierdząco, zarów no w 1991, ja k i 1993 roku. P rośbę o o p i­ sanie zw iązanych z tym odczuć pozostaw iła jed n a k bez odpow iedzi około

1/3 osób w każdej z grup.

B adan i, którzy p o d jęli p ró b ę o k reśle n ia w łasn y ch o d czu ć, sto s u n k o ­ wo często w skazyw ali na strach, poczucie bezradn ości i „bycia o szu k a­ nym ” (ponad 1/4 osób w 1991 i 1993 roku). Istotna różnica pom iędzy m ło­ dym i kończącym i naukę w 1993 roku a tym i, którzy przygotow yw ali się do o puszczenia szkoły 2 lata w cześn iej, w ystąpiła w 1 przypadku. O tóż w 1991 roku aż 24% badanych uczniów i studentów deklaro w ało postaw y dość o pty m isty czne, „nie przejm ow ało s ię ” w izją w łasnego b ezrobocia („jakoś będ zie”, „nie przejm uję się ”, „jakąś p racę zaw sze znajd ę”), p odczas gdy w 1993 roku liczba takich optym istów zm alała do 12%.

4. O c e n a sz an s z n a le z ie n ia p ra c y po u k o ń c z e n iu szkoły. M łodzi lu ­ dzie proszeni byli o oszacow anie (w %) sw oich szans znalezienia pracy w w yuczonym zaw odzie po ukończeniu szkoły oraz o ocenę szans z n a le ­ zienia jakiejkolw iek pracy. Okazuje się, że w 1993 roku w zrosła o około 10% liczba tych, którzy oceniali szanse zn alezienia pracy w sw oim zaw odzie bardzo nisko, ja k i tych, którzy oceniali je w ysoko. Zm alała nato m iast istotnie liczba osób lokujących sw oje szanse w p rzedziale 5 1 — 75% oraz n iezdecy do w any ch czy też nie p otrafiących odpow iedzieć na to pytanie. W m iarę trw ania bezrobocia następuje zatem coraz w iększa polaryzacja opinii i ocen m łodych ludzi.

U zasadniając oceny m ałych szans znalezienia pracy, przyszli ab so lw en ­ ci z roku 1991 częściej w skazyw ali na niew łaściw e przygotow anie zaw o­ dow e, w yniesione ze szkoły (13,5% w 1991 roku i 5,6% w 1993). N a to ­ m iast uzasadniając w ysokie szan se znalezien ia pracy, m łodzi ludzie w 1993 roku nieco częściej niż ich koledzy 2 lata w cześniej odw oływ ali się do pozytyw nych w łaściw ości indyw idualnych (np. p rzedsiębio rczości, kom petencji — 25% w 1993 roku i 17% w roku 1991). C zęściej też w sk a­ zyw ali na w iększe szanse dzięki znajom ościom , „układom ” , ro d zinie (14% w 1993 roku i 3% w 1991 roku). Podobne tendencje, tzn. ujaw nianie b a r­ dziej sprecyzow anych poglądów przez m łodzież na tem at sytu acji na rynku pracy w 1993 roku, zauw ażyć m ożna w ocenie szans zn alezienia ja k ie jk o l­ w iek pracy po ukończeniu szkoły. W śród m łodzieży kończącej szkołę

5 4 ARTYKUŁY

w tym roku w zrosła liczba osób bardziej zdecydow anie o ceniających sw oje szanse jak o w ysokie lub niskie, zm alała natom iast grupa tych, którzy nie potrafili odpow iedzieć na to pytanie lub lokow ali sw oje szanse w śro d k o ­ wym p rzed ziale ocen.

Interesu jące je s t to, że w 1993 roku ponad trzykrotn ie w ięcej m łodych osób w idziało sw oje szanse znalezienia jak iejk o lw iek pracy we w łaściw ym w ykorzystaniu pew nych w łaściw ości indyw idualnych, takich ja k o peratyw ­ n ość, spryt, fachow ość, inteligencja itp. (6% badanych w 1991 roku i 20% w roku 1993).

5. D z ia ła n ia p o d e jm o w a n e w celu zw ię k sz e n ia sz an s z n a le z ie n ia p ra c y . Z arów no w 1991 roku, ja k i 2 lata później około połow a badanych osób poszukiw ała inform acji o m ożliw ych m iejscach pracy dla siebie kilka m iesięcy przed zakończeniem kształcenia. W iększość m łodych ludzi (około 80% w każdej grupie badanych) prow adziła rów nież rozm ow y na ten tem at z rodziną, przyjaciółm i czy znajom ym i.

W 1993 roku m łodym ludziom zadano dodatkow o pytanie o to, czy ju ż teraz podejm ują jak ie ś działanie, inne niż poszukiw ane inform acji o m iej­ scach pracy, zw iększające szanse zn alezien ia zatrudnienia. N ieco ponad 40% badanych potw ierd ziło podejm ow anie tego rodzaju działań. N ajczę­ ściej w ym ieniano d okształcanie się na różnego rodzaju kursach (np. kom ­ puterow ych, język o w y ch ), by uzupełnić kw alifikacje, których nie zapew nia szkoła (ponad 20% osób).

6. Z a m ia ry d z ia ła n ia w s y tu a c ji b r a k u p ra c y po u k o ń c z en iu szkoły. M łodzieży form uło w ała ró żn o ro d ne plany działania w sytuacji, gdy nie otrzym a pracy po ukończeniu szkoły. N ajczęściej deklarow ano gotow ość zm iany k w alifik acji, chęć w yuczenia się now ego zaw odu oraz poszu kiw a­ nia innej pracy — w 1991 roku osób zgłaszających takie zam iary działania było isto tn ie w ięcej niż w roku 1993 (50% w 1991 roku i 35% w roku 1993). Św iadczy to o dużej elastyczności m łodych ludzi. W ielu z nich nie b ierze praw dopodobnie pod uw agę dodatkow ych kosztów i czasu p o trzeb ­ n ego na przekw alifik ow an ie. Z daniem m łodzieży alternatyw ą działania w sy tuacji braku pracy po ukończeniu szkoły je s t em igracja. W 1993 roku zm alała — w porów naniu z rokiem 1991 — liczba osób deklarujących go­ tow ość w yjazdu z kraju w sytuacji zagrożenia bezrobociem (z 11,5% do 4,7% ). Praw d o pod o bnie taka opcja, tj. zn alezienie pracy za granicą, je s t o becnie o w iele tru dniejsza niż w początkow ym okresie przem ian w E uro­ p ie W schodniej i Środkow ej.

S to su nk ow o n iew ie le m łodych osób m y ślało zaró w no w 1991, ja k i w 1993 roku o zało żen iu w łasnej firm y i po d jęciu d ziałaln ości „na w łas­ ny ra c h u n e k ”, p raw d opo d obn ie ze w zględu na brak środków finansow ych, p o trz e b n y ch do ro zp o częcia takiej d ziałaln ości (8,4% badanych w 1991 roku i 5,3% osób w roku 1993). W zrosła n ato m iast o becn ie liczba c h ę t­

Młodzież wobec problemu bezrobocia.. 5 5

nych do pracy w różnego rodzaju firm ach pryw atnych (z 2,5% w roku 1991 do 11,3% w roku 1993).

W nioski

W yniki badań w skazują na to, że w poglądach i ocenach m łodzieży p rzyg otow u jącej się do podjęcia p ierw szej pracy zaszły pew ne zm iany w okresie ostatnich 2 lat. Przede w szystkim m ożna zauw ażyć spad ek akceptacji bezrobocia w śród m łodzieży w m iarę trw ania i n arastan ia tego zjaw iska. C oraz m niej osób uw aża je za zjaw isko norm alne czy w ręcz ko ­ nieczne. M niejsza je s t też grupa optym istów uw ażających, że „jakaś praca zaw sze się znajdzie” czy „jakoś to będzie” . W zrosła natom iast liczba osób pesym istycznie przew idujących dalszy znaczny w zrost bezrobocia, co — b iorąc pod uw agę je g o aktualny w ysoki w skaźnik — w ydaje się w izją w ręcz katastroficzną.

M łodzież czyni bardziej zdecydow ane przew idyw ania dotyczące w ła s­ nych perspektyw zaw odow ych. Po 3 latach dośw iadczeń z bezrobociem w Polsce zdecydow anie zm alała liczba tych, którzy nie w iedzą, ja k o sz a ­ cow ać sw oje szanse znalezienia pracy. Św iadczy to o lepszej znajom ości rynku pracy w śród m łodzieży kończącej naukę w 1993 roku.

Pew ne zm iany zaobserw ow ać m ożna w sposobach rad zenia sobie m ło ­ dych ludzi z bezrobociem (czy raczej — w izją bezrobocia).

W zrosła św iadom ość znaczenia indyw idualnych w łaściw ości jed n o stk i. Inteligencja, kom petencje zaw odow e, przed sięb iorczość — to k apitał m ło ­ dego człow ieka, dzięki którem u m ogą w zrosnąć je g o szanse zn alezienia pracy. Z w iększyła się przy tym rów nież liczba tych, którzy sp o strzeg ają przydatność tzw. układów , znajom ości czy w ięzi rodzinnych dla zap ew n ie­ nia sobie dobrego startu zaw odow ego.

Z aobserw ow ane w badaniach zm iany są w yrazem ogólnych przem ian zachodzących w św iadom ości różnych grup społeczny ch zagrożonych b e z ­ robociem . A. B a ń k a (1992) opisuje zm iany, jak ie do roku 1992 zaszły w św iadom ości bezrobotnych z w ojew ództw a poznańskiego. Polegają one m .in. na przew artościow aniach zw iązanych z pracą, w zroście pesym izm u i postaw lękow ych, m niejszej akceptacji pracy „na cz arn o ” . M łodzież je s t w praw dzie tą grupą, która nie m a bezpośred nich negatyw nych dośw iadczeń zw iązanych z brakiem pracy (stąd m oże n aw et m inim alizuje skutki b e z ro ­ bocia), ale rów nież w je j przypadku nastąpiła krystalizacja poznaw czej re ­ prezen tacji zjaw iska bezrobocia.

5 6 ARTYKUŁY

Bibliografia

B a ń k a A., 1992: Bezrobocie. Podręcznik pom ocy psychologicznej. Poznań, W ydawnic­ two Print-8.

D o n o v a n A., O d d y M., 1982: P sychosocial Aspects o f Unemployment: An Investi­ gation into the Em otional and Social Adjustm ent o f School Leavers. „ Journal o f Ado­ lescence”, Vol. 5, s. 15— 30.

F e a t h e r N. T., 1982: Unemployment and its Psychological Correlates: A Study o f D e­ pressive Sym ptom s o f Self-Esteem . Protestant Ethic Values, A ttributional Style and Apathy. „A ustralian Journal o f Psychology”, Vol. 34, s. 309—323.

F u r n h a m A., 1984: Getting a Job: School-Leavers Perceptions o f Em ployment Pro­ spects. „B ritish Journal o f Educational Psychology”, Vol. 54, s. 293—305.

F u r n h a n A ., 1988: U nem ploym ent. In: H anbook o f E conom ic Psychology. Eds. W. F. Van R a a i j, G. M. Van V e l d h o v e n , K. E. W a r n c r y d . AH Dordrecht, Kluwer Academic Publishers, s. 594—637.

G m y t r a s i e w i c z M. , P a s t w a M., 1991: Bezrobocie a edukacja. „Polityka Spo­ łeczna”, n r 2, s. 3—6.

G u r n e y R ., 1981: L eaving School, F acing U nem ploym ent and M aking A ttrib u tio n s about the Causses o f Unemployment. „Journal of Vocational Behaviour”, Vol. 18, s. 79—91. J a h o d a M., 1982: Employment and Unemployment. A Social-Psychological Analysis.

Cam bridge, Cambridge U niversity Press.

N o w i c k a-L i p a B., 1993: Percepcja bezrobocia wśród m łodzieży przygotow ującej się do podjęcia pierw szej pracy. (Nie publikowana praca m agisterska. U niw ersytet Ślą­ ski, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Katowice],

P i e t r a s M., 1991: Polish Young P eo p le’s Perception o f Unemployment. [Nie publiko­ wany referat, IAREP/SASE Conference o f Interdisciplinary Approaches to the Study o f Economic Problems. Stockholm].