PO ZN A Ń SK IE STU D IA T EO LO G IC ZN E T. 10 (2001)
Korespondencja dyplomatyczna Giovanniego Battisty Lancellottiego
nuncjusza apostolskiego w Polsce w latach 1622-1627
TADEUSZ FITYCH
Po stu latach od nie udokumentowanego otwarcia polskiej nuncjatury, a po prawie siedemdziesięciu jej funkcjonowania jako stałej, rezydencjalnej placówki dyplomatycznej nad Wisłą (w Krakowie tylko do roku 1596), trzydziestym pierw szym z kolei nuncjuszem papieskim w Polsce (licząc w tym 10-ciu nuncjuszy mniejszych), został biskup diecezji Noia w południowych Włoszech Giovanni Bat tista Lancellotti. Do chwili obecnej był on praktycznie nie znany zarówno polskiej jak i europejskiej literaturze1. Poniżej pragniemy zaprezentować, nie odnotowany w dotychczasowej historiografii fakt efektywnej pracy nuncjusza Lancellottiego jako korespondenta.
1. O S O B A N U N C J U S Z A
Lancellotti Giovanni Battista (* 1575 f 1655), prałat papieski, urzędnik watykań ski czynny m.in. jako abrewiator apostolski i referendarz obydwu Sygnatur; kano nik bazyliki św. Piotra na Watykanie; gubernator i wicelegat w czterech naj większych prowincjach Państwa Kościelnego (Rimini, Faenzy, Romanii, Benewen- tu, Ankony i Kampanii Rzymskiej); biskup diecezji Noia w metropolii Neapolu, opat komendatoryjny benedyktyńskiego opactwa św. Piotra w Pedemonte k/Caserty, prelato assistente in capella i decano del Regno, nuncjusz apostolski w Polsce
(zob. fot. 1).
1 Zob. m .in. P. S c h m i d t , 100 J a h re F o rsc lu m g z u r p a p stlic h e n P o litik u n d D ip lo m a tie (1500-
1800). Ein w issen sch a ftlich e s P anoram a, w : K urie u n d Plitik. S ta n d u n d P ersp ektiven d e r N u n tia tu r- berichtsforschung, (w yd.) A. K oller, (S o n d erd ru k aus: B ib lio th ek des D eu tsch en H isto risch en In sti
tuís in R om Bd. 87), T ü bingen 1988, s. 395-412; tam że B ib lio g ra p h ie z u r p a p slich e n P o iitik und
Wywodził sią z włoskiej rodziny, której początki odnajdujemy we wczesnym średniowieczu w Portugalii, choć już po roku 14422 jej przedstawiciele (m.in. Fede rico Lancellotti) osiedlili się w Rzymie (dalsi zamieszkali w Bolonii i Neapolu oraz w Awinionie i Brukseli)3. W wieku XVII nobilitacja tej rodziny patrycjuszy rzym skich wyrażała się tytułem marchese4, a po roku 1726 równieżprincipi di Lauro (związanym z posiadłością ziemską wraz z gotyckim zamkiem Lauro, usytuowaną w Królestwie Neapolu (zob. tabele n. 1 i 2)5.
W roku 1570jego ojciec Paolo Lancellotti poślubił Giulię Delfini (j22 III 1591), skoligaconą z późniejszym papieżem Pawłem V (Camillo Borghese, rzymiani nem)6. Małżeństwo to miało dziesięcioro dzieci (zob. tabela n. 1). Giovanni Batti sta urodził się w Rzymie, w niedzielne popołudnie 20 listopada 1575 r. i został ochrzczony w kościele św. Szymona7 (w centrum miasta pomiędzy piazza Navona a Tybrem). Był szóstym z kolei dzieckiem, ale żyjącym najdłużej, bo aż 80 lat. Ma jąc niespełna osiemnaście lat nie skorzystał z możliwości kształcenia się w Rzymie,
i w roku 1591 wyjechał (najprawdopodobniej razem z braćmi Orazio i Octavio)8 na studia prawnicze do Perugii (k. Bolonii), gdzie już dnia 13 listopada 1591 r. wpisał się do metryki tamtejszego uniwersytetu9. Fakt ten staje się bardziej zrozumiały, gdy
2 T ę d a tę p rz y b y cia L an ce llo ttich do R zym u, p raw d o p o d o b n ie za T eodorem A m ay d en em , p odaje V. S p r e t i w: E n ciclo p e d ia S to rico -N o b ilia re Italiana, t. 4, M ilano 1931 s. 32. D atę o w iek p ó źn iejszą, a w ięc p rz y p ad a ją c ą w p ołow ie X V I stulecia, podaje D izio n a rio E n ciclo p e d ico Italiano, t. 6, R o m a (b.r.w .) k. 273.
3 Zob. T. F i t y c h , K rą g ro dzinny G iovanniego B a ttisty L a n cello ttieg o - 31-szeg o nuncjusza
a p o sto lskieg o w P o lsce, (a rty k u ł zło żo n y do druku).
4 Z ob. T. F i t y c h , H erb rodziny La n cello ttich o ra z j e j p rzed sta w ic ie la Ja n a C hrzciciela L a n
c ello tti - n u n cju sza apo sto lsk ie g o w P o lsce (¡6 2 2 -1 6 2 7 ), „S aecu lu m C h ristian u m ” 1(1994), n. 1,
s. 161-172.
5 Zob. T. F i t y c h , O sobow ość i p re stiż p ra ła ta G iovanniego B a ttisty L a n cello ttieg o nuncjusza
apo sto lskieg o w P o lsce (1622-1627), (złożono do druku).
6 P o tw ie rd za ją to cenne studia p ro z o p o g raficzn e o p u b lik o w an e przez Ch. W ebera, zob. B e-
itrćige z u r K irchen u n d K ultu rg esch ich te, w yd. T enże, Bd. 2 : S en a tu s D ivin u s - V erboigene Struktu- ren im K a rd in a lsko lleg iu m d e r fr iih e n N eu zeit (1500-1800), F rankfurt a. M ain 1996 s. 439 (Tafel
X V II u. 50).
7 J o a n n es B ap tista natus f u i t d ie D o m in ico 2 0 X I 1575 hora 12 3 /4 qui f u i t baptiza tu s die ... in
ecclesia St. S im o n ei, zob. Z am ek Lauro k/N oli, A rchiw um P ryw atne L an cello ttich (dalej cyt. L auro,
APL): N o tizie g en ea lo g ich e 1570-1682 f. Ir; por. także C enni sto ric i e b io g ra fici della F am iglia
L a n cello tti sc ritti da G iuseppina M assim o p rin c ip e ssa Lancellotti, vedova d el p rin c ip e O ttavio M aria L a n c e llo tti (1789-1852), s. p. D zieci L an cello ttich by ły chrzczone od 1-go (P orzia) do 6-ciu dni po
u rodzeniu (F ran cesco ) i najczęściej w kościele „S. L aurentio in D am aso” . Zob. L a u r o , A P L ,N otizie
g e n ea lo g ich e 1 5 7 0 -I6 3 2 f.\r.
8 Z ob. L a u r o , A P L , Inw entarz 1728 f.55r; tam że karta z now o ży tn y m zapisem nie od n alezio nego ory g in ału zaw ierająceg o przyw ilej m iesz cz ań stw a w P erugii dla: ...O razio, G iovanni e d O ttavio
fr a te lli Lancellotti, fig l i d i Paolo, il 2 9 m arzo 1593... R egest tego d okum entu znajduje się w A rchiw um
P ań stw o w y m w Perugii.
9 O statn ia k w eren d a po zw o liła ustalić, iż w dniu 13 XI 1591 r. zarów no O razio ja k i G iovanni B attista L an cello tti ro zp o częli studia w u n iw ersy tecie w P erugii. W księdze im m atrykulow anych
K O RESPO N D EN CJA DYPLO M A TY CZN A GIOVANNIEGO BATTISTY 255
zauważymy, że w drugiej połowie XVI wieku na uniwersytecie w Perugii aktyw nym i słynnym był ceniony do dzisiaj klasyk prawa, profesor Giovanni Paolo Lan cellotti (* 1522 f 1590)10. Po powrocie do Rzymu Giovanni Battista rozpoczął karie rą kościelną pracując w urzędach watykańskich1 Na jego prestiżowy angaż ku rialny i szybką karierę decydujący wpływ wywarła pozycja rodziny osiadłej przed półtora wiekiem w Rzymie oraz watykańskie stanowiska jego dwu najbliższych krewnych - wuja, kardynała Scipione (* 15271 1598), i brata Orazio (*8 X I I 1571 |9 X II 1620), zamianowanego przez Pawła V kardynałem w roku 1611 (zob. tabe la ii. l ) n . W Kurii Rzymskiej Giovanni Battista pracował nie dłużej niż pięć lub siedem lat. W tym to czasie otrzymał beneficjum i godność kanonika bazyliki św. Piotra na Watykanie (przed 15 VI 1605)13, a spośród trzydziestu znanych wów czas kurialnych urzędów14 sprawował dwa należące do najbardziej prestiżowych prałatur: abrewiatora apostolskiego15 i referendarza obydwu Sygnatur16, jak rów nież zastąpił swego brata na urzędzie audytora Roty Rzymskiej17.
znajdujem y zapis: E go H o ra ciu s L a n celo ttu s R o m anus die 13 N o vem b ris 1591, E g o lo h a n n e s B a p ti
sta L a n celo ttu s R o m anus die 13 N ovem b ris 1591. Zob. Perugia, A rch .U niv. di P eru g ia M atr. Schola-
lium ab an. 1540 ad an. 1651, f. 59.
10 Po roku 1562 u n iw e rsy tet do to w an y p rzez K ośció ł (su m ę ok. 5951 sk u d ó w ) p o siad ał fak u l tety: praw a (w w. X V I w y k ład an o tam m .in. p raw o karne), m edycyny, filo zo fii, teo lo g ii, literatury i arytm etyki. W skład rady fakultetu praw a ju ż przed rokiem 1568 w ch o d ził sły n n y p ro feso r G io v an ni P aolo L ancellotti, który w tym czasie sp ecjalizo w ał się m .in. w praw ie feudalnym , a po ro k u 1581 w zn aczn y m stopniu p rzy cz y n ił się do refo rm y statutów . Zob. O. S c a v a l c a n i , C enni sto ric i della
università d i P erugia, Perugia 1910 s. 42-45, 52-53.
11 Z d o b y te p rzek azy ź ró d ło w e św ia d c z ą o szlachetnej fo rm acji, ro ztro p n o ści i po b o żn o ści nuncjusza L an cello ttieg o , p o d k re śla ją je g o erudycję, zn ajo m o ść greki i łacin y o raz fakt u k o ń czen ia szk o ły w yższej.
12 Zob. T. F i t y c h , P ól w ieku słu żb y K o śc io ło w i G iovanniego B a ttisty L a n cello ttieg o - n u n cju
sza aposto lskieg o w P o lsce (1 622-1627), (złożono do druku).
13 Zob. B iblioteca V aticana (dalej cyt. B V ), U rb.Lat. 1073 f. 327r i tam że, B arb.L at. 1082 f. 598r. oraz L a u r o , A P L , E logium b.syg. f. 4r. W cennej publikacji, zaw ierającej efekty ro zleg ły ch b adań p ro zopograficznych, Cli. W e b e r podaje d a tą 28 I 1598, zob. oprać. T e n ż e , L eg a ti e g o vern a to ri
dello Stato P ontificio (1550-1800), R om a 1994 (P ubblicazioni degli A rchivi di Stato - Sussidi 7) s. 729.
14 Z ob. arty k u ł C ancelleria della S. R om ana Chiesa, w: G. M o r o n i , D izio n a rio d i e ru d izio n e
storico-ecclesiastica, t. 7, V enezia 1842 s. 180n.
15 S y gnalizuje to H. B i a u d e t, L es n o n cia tu res aposto liq u es p erm a n en ts ju s q u 'en 1648, H el sinki 1910 s. 270; zob. także artykuł A b b re via to ri apo sto lici, w: G. M o r o n i, dz. cyt., s. 181.
16 Jednym z p ierw szy ch o d n alezio n y ch przek azó w na ten tem a t je s t p erg am in o w y o ry g in ał brew e pap iesk ieg o z n o m in a cję L an cello ttieg o na g u b ern ato ra R im ini, w y staw io n y w R zy m ie 17 VI 1605, a p rzech o w y w an y w L auro, A P L , Pergam ene fase. 25 n r 11 ; n astęp n ie reg est n o m in a cji p ap ie skiej na g u b ern ato ra Faenzy, w y staw ionej w R zym ie 21 V III 1606, z ach o w an y w R zy m ie w A rch iv io V aticano (dalej cyt. AV), Sec. Brev. 410 f. 226 rv i 229v; podaje to także B. K a t t e r b a c h , R eferen
darii u triusque Sig n a tu ra e a M artin o V a d C lem entem I X et p ra e la ti S ig n a tu ra e su p p lica tio n em a M artino V a d Leonem X III, W atykan 1931 p. 249 i E nciclo p ed ia C attolica (dalej E C at), C ittà del
Vaticano, t. 4 k. 260.
Wraz z objęciem Stolicy Apostolskiej przez papieża Pawła V (1605-1621) roz poczęła się błyskawiczna dziesięcioletnia kariera w Państwie Kościelnym niespe łna trzydziestoletniego wówczas Lancellottiego (zob. mapa n. 1). Paweł V wielo krotnie mianował go gubernatorem i wicelegatem18 w czterech największych i naj bardziej znaczących - poza rzymską, tzw. Patrimonium Petri - prowincjach Pań stwa Kościelnego. Był on kolejno (zob. mapa n. 1): już od 15 czerwca 1605 r. gubernatorem Rimini19 w Romanii, gubernatorem Faenzy20 przez niespełna trzy miesiące, a od 7 listopada 1606 r. przez okres trzech lat wicelegatem Romanii21. Następnie (od 9 października 1609 r. do ok. 23 października 1610 r.) pełnił urząd wicegubematora Benewentu22, (odjesieni 1610 r.) gubernatora Ankony w prowin cji Marka i (od 14 grudnia 1613 r.) gubernatora Kampanii Rzymskiej23, gdzie
18 T am że, s. 729.
19 W iad o m o ść tę p odaje m .in. aw izo: Rom a, 1605, 15 VI. M erco led ì [...] go vern a to re Rim ini,
L an cello tto il C anonico d i S. P ie tro , por. BV, U rb .L at 1073 f. 3 2 7 r i 349r; ponadto brew e papieskie
zaw ierające facu ltates w zak resie ro z strzy g an ia spraw k rym inalnych, którego oryg in ał w y staw iony w R zy m ie 17 V I 1605 zn ajd u je się w L auro, A PL, Pergam ene fase. 25 n r 11 [w inw entarzu A PL z 1728 roku na f. 3v posiad ał on sygn.: A rm . B, parte prim a, M azzo c, n.ll] podaje: ...M agistro G B.
L an cello tto in utra q u e no stra e sig n a tu ra e referen d a rio civitatis n ostra e R im in en sis G ubernatori (...);
w reszcie z ach o w ała się m inuta korespondencji Pietro A ldobrandini kardynała R aw enny (w okresie 13 IX 1 6 0 4 - a . 10 II 1621) do M ons. L a n cello tti g o vern a to re d i R im ini, 1 III 1606 zob. BV, O ttob. Lat. 3252 f. 4 2 3 r.
20 Z datą: R zym 11 V III 1606 zn ajd u jem y oryg in ał d o kum entu S ekretariatu Stanu z p oleceniem d ostarczenia G. B. L ancellotticm u brew e z n o m in a c ją n a g ubernatora m iasta F aenza por. AV, Sec.Brev. 4 1 0 f. 2 2 7 r i 22 8 v oraz aw izo zaw arte w BV, U rb. L at 1074 f. 43 4 v ...M ons. L an cello tto F aenza
...G o vern a to re; n a to m iast z d a tą 12 V III 1606 w R zym ie w y staw iono L ancellotticm u brew e no m in a
cyjne n a g u b e rn ato ra m iasta Faenzy, por. AV, Sec.Brev. 410 f. 226rv i 229v.
21 M in u ta brew e z n o m in a c ją n a w iceleg ata R om anii z datą: R zym , 7 X I 1606 zob. AV, Sec.Brev. 413 f. 130r; po n ad to o d n alezio n e zo stały o ry g in ały k o respondencji G. B. L an cello ttieg o do kard. S cipione B o rg h ese pisanej z R aw en n y 13, 24 i 26 I 1608, zob. AV, F. B o r g h e s e III 43A B f. 231 r i 313v; 2 8 8 r i 295v; 3 0 7 r o raz o ry g in ały pó źn iejszy ch je g o listów w ysłan y ch z R aw enny do tegoż ad resata z d n ia 25 III 1608 roku (AV, F. B o r g h e s e III 4 1 B f. 80r i 90v) i z 16 IV 1608 roku (AV, F. B o rg h ese III 132B f. 57r i 64v). G. R e m o n d i n i w sw ej słynnej p racy D ella N o la n a E cclesiastica
storia p raw d o p o d o b n ie in sp iro w a n y tre ścią inskrypcji z pły ty nag ro b n ej, ja k a zam y k a grobow iec
bisk u p a G. B. L an cello ttieg o w k ated rze w N o li, tw ierdzi, iż był on także w iceleg atem B olonii. N iestety nie ud ało się p o tw ierd zić tej w iadom ości. N eg aty w n y w y n ik dała k w eren d a p rzep ro w ad zo na zarów no w A rch iv io di Stato ja k też w B ib lio teca C om unale d e ll’A rch ig n n asio w B olonii. Ponadto je g o n azw isk o ja k o w iceleg a ta B olonii nie w idnieje w w y k a zie sp o rząd zo n y m przez M. P a s q u a l e i M. F e r r e t t i , C ro n o ta ssi critica d e i legati, vicelegati e g o vern a to ri di B ologna d a l sec. X V I al
X V III, -w .A tti e M e m o rie della D ep u ta zio n e d i S toria P a tria p e r le P rovince d i R om agna, N .S ., t. 23,
B o lo g n a 1972 s. 117-301.
22 R eg esty n om inacji n a w iceg u b em ato ra B enew entu z d a tą 17 X 1609 i 28 X II 1609 zob. Lauro, A P L , In v en tario 1728 f. 55r i 1833 f. 3v. W okresie od 10 IV 1607 do 4 IV 1616 na stolicy biskupiej B en ew en tu z asiad ał k ard y n ał P om peius A rigoni. Z ob. B. G a m s , S eries E p isco p o ru m E cclesiae
ca th o lica e, R atisb o n ae 1873 s. 673.
23 A w izo o tej n o m in a c ji- z o b . BV, B a rb .L at 883 f. 336v. P ierw szą ź ró d ło w ą sy n tezę tego etapu kariery G. B. L an cello ttieg o opu b lik o w ał T. F i t y c h , K ariera kuria ln a i dyp lo m a tyczn a do roku
K O R ESPO N D EN CJA DYPLOM A TY CZN A GIOVANNIEGO BATTISTY 257
1 grudnia 1614 r. zastała go wiadomość o nominacji biskupiej dla prestiżowej diece zji Noia24, będącej sufraganiąNeapolu25.
Na mocy listu apostolskiego Pawła V, wystawionego w formie bulli w dniu 26 stycznia 1615 r., 15 marca Giovanni Battista Lancellotti został konsekrowany na biskupa, a w Niedzielę Palmową 9 kwietnia zainaugurował uroczystym ingresem swoje biskupie zarządzanie i duszpasterzowanie26. Jeszcze w tym samym roku prze prowadził wizytację duszpasterską całej diecezji27 (11 dalszych wizytacji zrealizo wał w latach 1626-1655)28, a następnie również i synod29 (zob. fot. 7a i 7b).
W okresie 25 XI 1 6 2 2 -2 5 VI 1627 na podstawie decyzji papieża Grzegorza XV biskup Lancellotti pełnił misję nuncjusza apostolskiego w Polsce30. Od 27 kwiet nia 1623 r. przebywał w Warszawie jako ósmy z kolei poseł papieski31, któremu przyszło rezydować w nowej, od roku 1596, stolicy Rzeczypospolitej (zob. mapa
1614 G iovanniego B attisty L a n cello ttieg o n uncjusza apo sto lskieg o w P o lsce w latach 1622-1627,
w: Słow o niesk o w an e, K sięg a Ju b ileu szo w a dla ks. Jana Kruciny, red. A. N o w ick i, J. T yraw a, W ro cław 1998 s. 661-672.
24 Por. 1614 - Gio. B. L ancellotti, R om ano, ch e f u eletto da P a olo V, vescovo d i N o la zob. BV, B org.Lat 884 f. 336v.
25 Zob. E C at, t. 8, k. 1912-1916.
26 O takiej dacie o bjęcia diecezji pisze G. R e m o n d i n i , D elia N olana E cclesia stica sto ria , t. 3, N apoli 1757 s. 291. T rzy lata p óźniej, podczas u ro c zy sto ści W szystkich Ś w ięty ch , p a p ie ż o bdarzył go w ysokiej rangi p ra ła tu rą :p re la to assisten te in capella - prałata o trzy m u jąceg o m iejsce p rzy tro n ie papieskim , an alo g iczn e do m iejsc zajm o w an y ch p rzez am b asad o ró w w k ap licach p apieskich.
27 A kta z tej w izytacji przep ro w ad zo n ej od 2 V do 17 V II 1615 r. na p o d staw ie bulli z 28 IV 1615 r., przy w sp ó łp racy o d d eleg o w an eg o w izy tato ra - zob. N ola, A rch iv io D io cesan o (dalej cyt. N ola, A D ), S ancte v isite, lib. 8, f. 7-21 Or.
28 Po dw óch w iz y tacjach p rzep ro w a d zo n y ch w czasie n ieo b ecn o ści b isk u p a L an cello ttieg o w latach 1626 i 1627, następ n y c h dziew ięć, po m im o p o g arszając eg o się z drow ia, zo stało p rz e p ro w a d zonych z je g o inicjatyw y. O dbyły się one w latach 1630, 1640, 1644, 1 6 4 5 ,1 6 4 7 , 1648, 1649, 1654,
1655. Zob. N ola, A D , Sancte visite lib. 9-10, 11, 12, 13, 14, 16, 17.
29 Ź ródłow e dane na tem at w izytacji zaczerpnięto m .in. z relacji a d lim ina z r. 1618; G. R em ondini,
dz. cyt., s. 292. N atom iast p róbę syntetycznego obrazu stanu duszpasterstw a diecezji Ñ ola na początku
i końcu biskupiego posługiw ania L ancellottiego, w raz z w stęp n ą oceną, z aw ierają przyczynki T. F i - t y c h a, B ibliografia i dzieje d iecezji N ola do X V II w ieku ; D iecezja N oia p o d a d m inistrację biskupa
G iovanniego B attisty Lancellottiego w latach 1615-1655 o raz G iovanni B attista L a n cello tti biskup N oli w latach 1615-1655 (m apy, reprodukcje, zestaw ienia statystyczne (artykuły złożone do druku).
30 Zob. T. F i t y c h , P ółroczna p o d r ó ż do W arszawy G iovanniego B a ttisty L a n cello ttieg o , n u n
cjusza apo sto lskieg o w P o lsce w latach 1622-1627 (złożono do druku); T e n ż e , P er so n e l i o rgani zacja n uncjatury G iovanniego B attisty L ancellottiego p o sła p a p ieskieg o w P o lsce w latach 1622-1627
o raz P o d sta w o w e źró d ła d o b a dań n u n cja tu ry G iovanniego B a ttisty L a n cello ttieg o w P o lsce (1622-
1627) ja k też C a ło ścio w e ze sta w ien ie źr ó d e ł nun cja tu ry G iovanniego B a ttisty L a n ce llo ttie g o p o s ła p a p ieskieg o w P o lsce w latach 1622-1627 (a rtykuły zło żo n e do druku).
31 Zob. T. F i t y c h , In stru kcja p o c zą tko w a G iovanniego B a ttisty L a n cello ttieg o , 31 -szeg o n u n
cjusza a p o sto lskieg o w P o lsce, (złożono do druku); T e n ż e , O b ecn o ść n u n cju sza G io va n n ieg o B attisty L a n cello ttieg o na se jm a ch p o lsk ic h , „S aeculum C h ristian u m ” 5(1998), n r 2, s. 145-194; P o czą tki m isji d yp lo m a tyczn ej G iovanniego B attisty Lancellottiego, 31-szego n u n cju sza a p o sto lskieg o w P olsce (1622-1627), „R o czn ik i T eologiczne” 4 6 (1999) z. 4, s. 79-118.
n. 7 i ryc. n. I I ) 32. Za staranność, szybkość realizacji powierzonych mu zadań33 jak i prezentowany przezeń styl pracy dyplomatycznej34 wielokrotnie spotkał się z li stownym uznaniem ze strony papieża i kardynała Francesco Barberiniego, sekreta- rzaStanu35. Ponadto w latach 1623-1631 król Zygmunt III Waza usilnie, choć bez owocnie, zabiegał o jego promocję kardynalską36.
W roku 1627 biskup Lancellotti powrócił do diecezji Noia i mimo wyraźnie pogarszającego się od 1634 r. stanu zdrowia dożył sędziwego wieku 80 lat37. Zmarł 23 lipca 1655 r. w Noli w opinii świętości, a jego ciało zostało złożone w krypcie tamtejszej katedry (zob. fot. n. 10a).
II. NADAWCY I ODBIORCY KORESPONDENCJI NUNCJUSZA
Podejmując swąmisję w Polsce Giovanni Battista Lancellotti, ze względu na wysokąpozycję społeczną swojego urzędu i częste przebywanie w otoczeniu
kró-32 Z ob. T. F i t y c h , P ierw szy m iesią c słu żb y n uncjusza aposto lskieg o w W arszaw ie G iovannie
g o B a ttisty L a n cello ttieg o (1622-1627), (złożono do druku). S zerszy kontekst społeczno-historycz-
ny w k tó ry m p rzy szło L an cełlo ttiem u realizo w ał sw ą m isję d y p lo m a ty cz n ą p rzy b liża przyczynek W. T y g i e l s k i e g o , G eo g ra fica m en te d istin ti m a sp iritu a lm en te vicini. La realtà p o litica e sociale
p o la cc a del X V I e d el X V II sec o lo a g li o cch i d ei n u n zi a p o sto lici, w: K urie und P litik. S tand und
P ersp ek tiv en d er N u n tiatu rb erich tsfo rsch u n g , (w yd.) A. K oller, (S o n d erd ru k aus: B ibliothek des D eu tsch en H isto risch en Institu ts in R om Bd. 87), T u b in g en 1988, s. 226-235.
33 Zob. T. F i t y c h , P roblem atyka ko ścielna w koresp o n d en cji i doku m en ta ch G iovanniego
B a ttisty L a n cello ttieg o p o sła p a p iesk ieg o w P o lsce w latach 1622-1627, (złożono do d ruku); t e n ż e . O b ecn o ść n u n cju sza G io v a n n ie g o B a ttisty L a n ce llo ttieg o na sejm a ch , „S aecu lu m C h ristian u m ”
5(1998), n r 2, s. 145-194. Jed n y m z m o m en tó w w sk azu jący ch na bardzo po w ażn e potrakow anie sw ej m isji b y ła szy b k a p o d ró ż z R zym u do W arszaw y odbyta w w aru n k ach zim ow ych. Pełniejszy k o n tek st p o d ró ży d y p lo m ató w pap iesk ich na tej trasie zap rezen to w ał H. D. W o j t y s k a, w p rzy czy n k u - D a R om a a C racovia. I viaggi deg li inviati p o n tific i in P olonia n ei sec. X V I-X V III, w: Viaggio
in Ita lia e viaggio in P o lonia, a cura di D anuta Q urin i-P o p law sk a, „Z eszyty N au k o w e U niw ersytetu
Ja g ielo ń sk ieg o ” M C X X V II, Prace H istoryczne, z. 110, s. 85-107.
34 Zob. T. F i t y c h , O sobow ość i p re stiż p ra ła ta G iovanniego B a ttisty L a n cello ttieg o nuncjusza
a p o sto lskieg o w P o ls ce (1622-1627), (złożono do druku); T e n ż e, D w ie p o lsk ie p o d ró ż e G iovannie g o B a ttisty L a n cello ttieg o n uncjusza aposto lskieg o w P o lsce w latach 1 6 2 2 -1 6 2 7 o m z C h a ra k te ry sty - ka b isku p ó w p o lsk ic h w okresie nun cja tu ry G iovanniego B attisty L ancellottiego i O norato Viscontiego (lata 1622 -1636) (arty k u ły z ło żo n e do druku).
35 Z ob. T. F i t y c h, A cta N u n tia tu ra e P o lo n a e (dalej cyt. A N P ), t. 22, vol. 1, (złożono do druku, dalej zaw arte tam d o k u m en ty c y tu ją - N , a w przy p ad k u aneksów A, B i C - aneks A.) N. 49 z 13 V 1623; N. 117 z 4 X I 1623; N. 118 z 4 X I 1623; N . 151 z 6 I 1624; N. 175 z 17 II 1624; N. 217 z 27 IV 1624 i N . 25 5 A z 25 VI 1624.
36 Z ob. T. F i t y c h , R eko m e n d a cje Z ygm unta III Wazy w sp ra w ie kardynalatu G iovanniego
B a ttisty L a n cello ttieg o n u n cju sza apo sto lskieg o w P o lsce w latach 1622-1627, „N asza P rzeszło ść”
(1999) t. 91, (w druku).
37 Z ob. T. F i t y c h , G iovanni B attista L a n cello tti 1575-1655 szkico w a p rezen ta cja d zia laności
KO R ESPO N D EN C JA DYPLOM A TY CZN A GIOVANNIEGO BATTISTY 259
la38 i jego rodziny39, musiał sią liczyć zarówno z rywalizacjąmiejscowego episkopa tu, jak też z możliwością powstawania napiąć o charakterze prestiżowo-ambicjo- nalnym, jakie zwykle miały miejsce pomiędzy nuncjuszami a prymasami. Co wiącej, zarówno wśród szlachty (zwłaszcza od czasu rokoszu Zebrzydowskiego) jak i pod czas debat sejmowych zauważalne było ogólne antycudzoziemskie nastawienie40. Ponadto Jeśli pod uwagą weźmiemy takie wyznaczniki, jak: trudno przewidywalne zachowanie przedstawicieli magnaterii i elit polskiego społeczeństwa; usytuowanie poselstwa przy dworze królewskim41 (zob. mapa n. 7); wysoko kwalifikowany personel nuncjatury złożony wyłącznie z cudzoziemców (zob. tabela n. 3), a wiąc istnienie bariery językowej w postaci nieznajomości jązyka polskiego, to możemy mieć wrażenie wrącz znaczącego odcięcia się nuncjusza od szeroko pojętego spo łeczeństwa, w którym miał on funkcjonować, bądź też niebezpieczeństwa zamknię cia się tylko w wąskim kręgu dygnitarzy dworskich42.
Dotychczas dostępne kategorie źródeł nie pozwalają na odpowiedź, czy sam nuncjusz Lancellotti był na tyle krytyczny, iż odczuwał potrzebę wychodzenia poza swoiście hermetyczny krąg dworski, zarówno w celu weryfikowania otrzymywa nych wiadomości, jak też pełniejszego poznania faktycznego położenia43, kultury, mentalności oraz dążeń i zagrożeń polskiego społeczeństwa i Kościoła żyjącego na tych ziemiach. Z drugiej strony nie sposób nie postawić sobie pytania: w jakim
38 P o staw ą o tw arto ści, tolerancji i bezp o śred n ie k ontakty z innow iercam i kró la Z y g m u n ta III d okum entuje op raco w an ie Jana S e r e d y k i, S ir Tom asz R o e o p o lity c e w yzn a n io w ej Z yg m u n ta I I I , „S praw ozdania O p o lsk ieg o Tow. P rzy jació ł N au k ” . S eria A , nr 18, 1981 [druk:] 1983, s. 41-44.
39 Z ało żen ia polity k i w ew nętrznej i zagranicznej kró la Z y g m u n ta III W azy k ształto w ały się pod w pływ em najb liższeg o otoczenia, głó w n ie je z u itó w -s z e r m ie r z y kontrreform acji. Jego polity k a od pierw szy ch lat nastaw io n a była n a p rzezw y ciężen ie w R zeczy p o sp o litej re fo rm a cji i p rz y w ró ce nie daw nej dom inacji katolicyzm u. W nietolerancji w obec różnow ierców u m acniał k róla zarów no sam prym as S tanisław K am k o w sk i, ja k i jez u ici. W efekcie król, w alcząc z p ro testan ty zm em , pop ierał k atolików p rzy no m in acjach n a u rz ęd y sen ato rsk ie i w ro z d aw n ic tw ie stan o w isk i d ó b r m aterialnych. W tym okresie c ec h ą ch arak te ry sty czn ą kontrreform acji polskiej było d ążen ie do u m acn ian ia w ład zy m onarszej. W p ro w ad zen ia ustro ju z b liżo n eg o do ab so lu ty zm u p rag n ął cały niem al dw ór, szereg biskupów i m agnatów .
40 Zob. m .in. P ism a p o lity c z n e z c za só w rokoszu Z eb rzyd o w skieg o 1606-1608, w yd. Jan C z u b e k , ! . 1 -3, K rak ó w 1918 o raz T. R o m a n i u k , R ola i zn a czen ie szla c h ty ró żn o w ierczej na se jm iku
lubelskim w latach 1575-1648, w: Stu d ia z d ziejó w ep o ki R en esa n su , red. H en ry k Z in s, W arszaw a
1979, s. 267-283; W. S l a d k o w s k i , S k ła d społeczny, w yznaniow y i ideologia sejm iku lubelskieg o
w latach 1572-1648, „A nnales Univ. M ariae C u rie-S k ło d o w sk a” Sec. F: N au k i F ilo zo ficzn e i H u m a
nistyczne, t. 12, 1957, s. 129-156.
41 Zob. J. L i 1 e y k o, Z a m e k Warszawski, rezydencja królew ska i sied zib a w ła d z R ze czyp o sp o
litej 1569-1763, W rocław 1984 oraz t e n ż e , Ż ycie c o d zien n e w W arszaw ie z a Wazów, W arszaw a
1984.
42 Zob. D yp lo m a ci w daw n ych czasach: rela cje sta ro p o lsk ie z X V I-X V 1II stu lecia , red. A dam Przyboś, R om an Ż elew sk i, K rak ó w 1959.
43 P rz y b liż a ją je m .in. p race tego typu: A m b ro ise J o b e r t, O d L u tra d o M o h yły : P olska w obec
stopniu - przy tak nielicznym składzie osobowym (rozszerzonym tylko o niewielki krąg informatorów) oraz przy ówczesnych środkach wymiany informacji, ograni czonych w zasadzie do uciążliwych i niebezpiecznych podróży, zgromadzeń litur gicznych, sejmowych i osobistych kontaktów oraz poczty (której sieć nie była zbyt rozbudowana, a szybkość często się zmieniała w zależności od odległości i pory roku, wahając się od jednego do pięciu tygodni) - można mówić o realności wyko nania tak bardzo rozległej, wieloaspektowej i w związku z tym niezwykle wymaga jącej misji?
Na obecnym, początkowym etapie badań nie sposób dokonać też ostatecznego wartościowania i pełnej oceny misji dyplomatycznej nuncjusza Giovanniego Batti sty Lancellottiego. Możemy jedynie zauważyć, że gdyby czas trwania tej misji44 liczyć od momentu nominacji aż do chwili odwołania, to wyrażałby się on liczbą 1672 dni, co oznacza cztery i pół roku (zob. tabela n. 12). Natomiast liczony od momentu oficjalnej audiencji u króla w Warszawie, okres pracy dyplomatycznej Lancellottiego wyniósłby 1518 dni (tzn. 3 lata i 2 miesiące), przy czym podjęte w trakcie pełnienia oficjalnej służby podróże po Polsce zabrały nuncjuszowi 6,5 miesiąca (ok. 203 dni). Tak więc na koniec możemy stwierdzić, iż w warszaw skiej rezydencji Lancellotti spędził 3 lata i 7 miesięcy, czyli 1315 dni.
Stało się obowiązującą normą, iż po zakończonej misji i powrocie do Rzymu nuncjusze składali swe sprawozdania końcowe (od drugiej połowy XVI w. w for mie pisemnej)45. Dotyczyły one sposobu realizacji zleconych im zadań dyploma tycznych i służyły zarówno jako swego rodzaju vademecum przy rozwiązywaniu spraw polskich w Kurii Rzymskiej, jak też jako istotny punkt wyjścia w procesie przygotowywania instrukcji dla kolejnych nuncjuszów46. Nie miały one charakteru tajnego, a sporządzano je w zróżnicowanej formie (niekiedy przy udziale osób nale żących do świty nuncjusza). Nic dziwnego, że relacje tego typu są źródłami najwyż szej rangi47. Niestety, pomimo sumienności, staranności oraz szybkiej realizacji za dań dyplomatycznych powierzanych Lancellottiemu przez dykasteria Kurii Rzym skiej , wypada nam zaliczyć go do tych pięciu, w gronie dziesięciu posłów papieskich przebywających w pierwszej połowie XVII wieku w Warszawie, których relacji końcowych nie udało się odnaleźć.
44 O d n o śn ie ro zw o ju n orm d o ty czący ch czasu trw a n ia n u n c jatu r - zob. H. D. W o j t y s k a ,
P a p iestw o - P o lska , s. 223-225.
45 Zob. H . D. W o j t y s k a , A N P t. 1, s. 38-39.
46 Ich w y b ó r w p rz ek ład z ie n a ję z y k p o lsk i o p u b lik o w ał E razm R y k a c z e w s k i - zob.
R ela cye n u n cyu szó w apo sto lskich o P o lsce, t. 2, P oznań 1864.
47 W o jciech T y g i e 1 s k i w sw ej p ra c y Z R zym u do R z e cz yp o sp o litej p re ze n tu je d o n io sło ść relacji k o ń c o w ej O n o ra to V isc o n tie g o (AV, M isc.A rm . II 115, k. 2 3 7 r-3 5 5 v ), w y d o b y w ając z niej o b s z e rn ą i w n ik liw ą c h a ra k te ry s ty k ą w ie lu p rz e d sta w ic ie li p o lsk ieg o e p isk o p atu . Z ob. tam że, s. 2 6 2 -2 6 6 .
KO R ESPO N D EN C JA D Y PLOM ATYCZNA GIOVANNIEGO BATTISTY 261
1. SEKRETARIAT PAPIESKI
Okres Soboru Trydenckiego to zarówno czas umacniania reformy wewnątrz Kościoła Katolickiego i stawiania tamy reformacji protestanckiej, ja k też czas upolityczniania się papiestwa, co w znacznym stopniu przyczyniło się do prze kształcenia tajnego sekretariatu Jego Świątobliwości i uformowania Sekreta riatu Stanu48 {zob. tabela n. 7). Pojęcie segreteria di stato di sua santit było użyte po raz pierwszy w 1605 r.49, czyli na początku pontyfikatu Pawła V (1605- -1621 ). Na długie lata Sekretariat Stanu został podporządkowany papieskim ne- potom50. Jego zwierzchnikami byli krewni kolejnych papieży: kardynał Scipione Cafarelli Borghese - krewny Pawła V, kardynał Ludovico Ludovisi - krewny Grzegorza XV i kardynał Francesco Barberini (f 1679)51 - bratanek Urbana VIII {zob. tabela n. 8).
Zgodnie z wytworzoną praktyką kurialną wszystkie listy i pisma nuncjatur adresowano do kardynała nepota52. Z kolei tenże kardynał lub podległy mu secre tar ius domesticus in capite, którym w latach 1623-1628 był szwagier Urbana V ili Lorenzo Magalotti, każdego dnia referował papieżowi sprawy bieżące i uzgadniał aktualne wytyczne polityki i dyplomacji papieskiej, realizowanej po przez stałe kontakty z posłami monarchów przebywającymi w Rzymie oraz z wszystkimi nuncjuszami.
Sekretarz Lorenzo Magalotti był odpowiedzialny za pierwszy z dwóch Sekreta riatów Brewiów, którego zadaniem było przygotowywanie korespondencji papieża wysyłanej do książąt i władców świeckich. On też jako secretar ius domesticus nadzorował pisma napływające z różnych dykasteriów rzymskich, rozdzielał je po między swych podwładnych w celu przygotowania regestów, a po stosownych kon sultacjach przygotowywał odpowiedź. Do najważniejszych jego współpracowni ków należał sekretarz Lorenzo Azzolini, a także Pietro Benessa, który obok dystry bucji poczty miał za zadanie przygotowywanie konceptów odpowiedzi oraz pisanie
48 Zob. J. S e m m l e r , D as p à p stlich e S taatssekretariat in den P ontifikaten P a u ls V u n d G regors
X V 1605-1623, Freiburg im B reisgau 1969; „Secrétaire d ’État” , DHP, 1555-1557; Ch. W e b e r (w yd.), B eitràge z u r K irchen u n d K u ltu rg esch ich te, t. 2 : S enatus D ivinus, s. 288.
49 Zob. A. K r a u s , S ecreta riu s u n d Sekretariat. D e r U rsprung d e r In stitu tio n des S ta a tssekre-
tariats u n d ihr E in flu ss a u f die E n tw ic klu n g m o d e rn e r R eg ieru n g sfo rm en in E u ro p a , R Q A K G
55(1960), s. 75.
50 Z ob. W. R e i n h a r d , P a p stfin a n z u n d N ep o tism u s u n ter P a u l V (1605-1621), S tuttgart 1974. 51 F ran cesco B arberini (* 1597 1 1679), najstarszy bratanek U rb an a V III, sek retarz S tanu za je g o pontyfikatu (1 623-1644); 2 X 1623 m ia n o w an y k ardynałem tt. św. O nufrego, a od 20 X I 1623 św. A gaty; w p ełnieniu funkcji legata w e Francji (1625) i H iszpanii (1626) zastąp ił g o k ard y n ał A nto n io Barberini.
oryginalnych listów53. Natomiast w kręgu współpracujących z nim pisarzy znaleźli się między innymi: Zanobi Casani, Camillo Gramineo i Giovanni Battista Muti54.
Kardynałowi Francesco Barberiniemu bezpośrednio podporządkowany był Se kretariat Szyfrów, mający osobnego przełożonego, mianowanego przez samego papieża55. Przez ręce kardynała nepota przechodziła również całość koresponden cji wysyłanej do nuncjuszy, którą podpisywał on osobiście. W latach 1623-1627 przesłał on nuncjuszowi Lancellottiemu w Warszawie 335 listów, a otrzymał od nuncjusza Polski 406 depesz (zob. tabela nr 4 i nr 6). Trzeba w tym miejscu podkreślić fakt szybkości udzielanych odpowiedzi. Otóż dla ogromnej większości listów nuncjusza, które posiadają zachowane noty kancelaryjne, możemy stwier dzić, iż odpowiedź ta była przygotowywana w stosunkowo krótkim czasie od 3 do 7, a rzadziej - 10 dni.
Listy kardynała sekretarza Stanu Francesco Barberiniego, wysyłane do audy tora Francesco Cirioliego i nuncjusza Giovanniego Battisty Lancellottiego, należy traktować jako konkretną aplikację początkowej instrukcji poselskiej, ustawicznie aktualizowanej poprzez liczne instrukcje szczegółowe. W formie przesłanej kore spondencji z jednej strony stanowią one zbiór wskazań dotyczących postępowania nuncjusza w sprawach bieżących, a z drugiej - możemy je traktować jako funda mentalne źródło informacji o głównych kierunkach polityki wobec Polski. Ze wzglę du na dyplomatyczny charakter korespondencji miała ona formę zarówno listu szy frowanego (in cifra) - (zob. fot. 4fa-fc),jak też listu poufnego (z wiadomością przeznaczoną wyłącznie dla nuncjusza), a wreszcie-najczęściej stosowaną postać listu zwyczajnego lettera d ’ufficio, wysyłanego regularnie co tydzień za pośred nictwem poczty weneckiej56 (zob. fot. 3 i 4a-4e). Jeśli spojrzymy na zachowane źródła odsłaniające proces wymiany korespondencji ze Stolicą Apostolską, to w perspektywie ich formy źródłoznawczej będziemy mieli tu do czynienia zarówno z listami oryginalnymi, tzn. w całości napisanymi ręką nadawcy albo tylko przezeń firmowanymi, jak też z minutą (zob. fot. 4d), czyli konceptem listu, przygotowanym przez sekretarza a skorygowanym przez nadawcę, a wreszcie - z listami registra- tae, tzn. przepisanymi - z minut opatrzonych poprawkami - do księgi (registrum) w chronologicznym porządku ich ekspedycji57 (zob. fot. 4b i 4c).
53 Z ob. A. K r a u s , dz. cyt., s. 78n.
54 Z ob. A. K r a u s , D a s A rc h iv M agalottis, S ta a tssekreta rs U rbans VIII. von 1623 bis 1628, w: H u n d e rt J a h re D eu tsch es P rieste rko lleg beim C am po Santo Teutonico 1876-1976. B eitra g e zu
se in er G eschichte. H rsg. von E. G atz, [35. S u p p iem en th eft d er R óm isch en Q ua rta lsch rift], R om -
F reib u rg -W ien 1977, s. 87-89.
55 Jed n y m z sek retarzy , k tó ry ro z szy fro w y w ał n a p ły w ając ą k o re sp o n d en cję, był A nto n io F eragalli. Z ob. A. K r a u s , dz. cyt., s. 150.
56 Z ob. H. D. W o j t y s k a , A N P t. 1, s. 30-32.
57 W prak ty ce kan celary jn ej uży w an o w ó w czas dw óch odrębnych registrów : jed n e g o dla k o re spondencji w y sy łan ej, a drug ieg o dla k o respondencji otrzym yw anej. Zob. tam że, s. 32-33.
KORESPONDENCJA DYPLOMATYCZNA GIOVANNIEGO BATTISTY
2. DWAJ INTERNUNCJUSZE
263
Ukształtowana z końcem XVI wieku forma urzędu intemuncjusza była efek tem ewolucji wcześniejszych form dyplomacji świeckiej58. Ostateczne ustalenie no menklatury poselskiej nastąpiło w pierwszej połowie XVI wieku. Zakres kompe tencji związany z tytułem legata, nuncjusza i intemuncjusza sprecyzował papież Grzegorz XIII ( 1572-1585). W praktyce po odwołaniu nuncjusza (jak też w przy padku jego urlopu zdrowotnego), a więc w sytuacji długotrwałego wakansu Stolica Apostolska mianowała intemuncjusza, który posiadał uprawnienia równe upraw nieniom nuncjusza59. Pomimo tego w ważniejszych i długoterminowych sprawach ostateczną decyzję pozostawiał on nowemu nuncjuszowi. Normalnym biegiem rze czy intemuncjuszami byli mianowani audytorzy (w zasadzie nigdy nie byli oni bisku pami), którzy podobnie jak i nuncjusze mieli włoski rodowód. Intemuncjusz kiero wał nuncjaturą w okresie od wyjazdu jednego nuncjusza do przyjazdu jego następ cy, co bardzo często trwało około trzech miesięcy. W Polsce, tymczasowość urzę du intemuncjusza i jego niższa ranga60, w konsekwencji często prowadziła do pre stiżowych i jurysdykcyjnych napięć, a nawet do konfliktów pomiędzy prymasem Polski (który w czasie nieobecności nuncjusza jako legatus natus zwyczajowo przejmował jego prerogatywy), a episkopatem.
Po opuszczeniu polskiej nuncjatury na początku listopada 1622 r. przez zamia nowanego kardynałem Cosimo de Torresa, intemuncjuszem-na mocy brewe Grze gorza XV z 3 grudnia 1622 r. - został Antonio Francesco Cirioli61, doktor obojga praw wywodzący się z Bolonii, od roku 1621 audytor nuncjatury Cosimo de Torre sa. Objęty urząd intemuncjusza w Warszawie Cirioli pełnił aż przez dwadzieścia trzy tygodnie, tj. od 19 listopada 1622 r. do 29 kwietnia 1623 r. dane biograficzne n. tr. Francesco Antonio Cirioli (L. Pastor; przyczynki na temat Torresa; prace o sej mach z lat 1620-1623)62. W tym czasie Sekretariat Stanu, korespondując z
inter-58 Zob. G. H. B o l s o v e r , The M ea n in g a n d H isto ry o f the Term „ in ter n u n tio " , B IH R 12 (1934-35), s. 145-151 ; Cz. N a n k e, H isto ria dyplom acji. R o zw ó j fo r m d yp lo m a tyczn ych , K raków 1947; A. P r z y b o ś , R. Ż e l e w s k i (red.), D yplo m a ci w daw n ych czasach. R ela cje sta ro p o lskie
z X V I-X V IIIstulecia, K raków 1959; S. E. N a h 1 i k, N arodziny now ożytnej dyplom acji, W ro cław 1971.
59 Z ob. J. C z a j a, In stytu cjo n a ln e fo r m y d ziałania d yp lo m a cji w atyka ń skiej, „S p raw y m ię d z y n aro d o w e” 2 9 (1976) z. 1, s. 92-104; P. B 1 e t SJ, H istoire d e representation d ip lo m a tiq u e d u S a in t
S iè g e d e s o rig in es à l ’a u b e du X IX siècle, C ittà del V aticano 1982; M . O l i v i e r i, N a tu ra e F u nzioni dei legati p o n tific i nella sto ria e nel co n testo ecclesiastico del Vaticano li, C ittà del V aticano 1982;
J. K r u k o w s k i , K o śc ió ł i p a ń stw o . P o d sta w y re la cji p ra w n yc h , L u blin 1993, s. 144-145.
60 W P o lsce po in tem u n cju sz u A. M . G razianim ( 1573-1574) i J. W o reińskim ( 1591 ), w X V II w. urząd ten pełnili: C. B aroffi (1612-1613), J. F rantanelli (1621), A. F. C irioli (162 2 -1 6 2 3 ), C. B ardini (1630), C. S arteschi (1670), C. G rappi (1 6 7 1 ), F. T ucci (1675), F. B o n esan a (1 6 8 9 -1 6 9 0 ) oraz F. B entini (1696).
61 Zob. V M P L , vol. 3, 368.
62 Z ob. T. F i t y c h , K o re sp o n d en cja in te m u n c ju sza a u d yto ra A n to n io F ra n cisco C irioli
nuncjuszem, ważniejsze listy posyłał równocześnie na adres nowego nuncjusza Gio vanniego Battisty Lancellottiego63.
W latach 1624-1625 książę Władysław IV podróżował incognito po Europie Zachodniej64. W tym czasie drugim polskim intemuncjuszem był Carlo Magalotti65. W listopadzie 1624 r. został on upoważniony do uroczystego przyjęcia królewicza Władysława w Rzymie. Najprawdopodobniej Magalotti pełnił wówczas funkcję au dytora, a z pewnościąreferendarza Sygnatury Apostolskiej, bowiem nuncjusz Lan cellotti we wrześniu 1623 r. za jego pośrednictwem wysyłał swe prośby o dyspensy małżeńskie66. Był on krewnym wspomnianego wyżej Lorenzo Magalotti ego (* 15 84 1 1637)67, pochodzącego - jak i papież Urban VIII - z Florencji. Lorenzo Magalotti, pełniąc funkcję określaną rmanemsecretarius domesticus, był współpracowni kiem kardynała Francesco Barberiniego w Sekretariacie Stanu w latach 1623-1628 jako odpowiedzialny za Sekretariat Brewiów do książąt. W roku 1624 obdarzony został godnościąkardynalską.
3. INSTYTUCJE RZYM SKIE
Obok sześciu Kongregacji zajmujących się sprawami administracyjnymi już w 1588 r. istniało dalszych dziewięć, pozostających na służbie papieża w pełnieniu jego misji jedności na rzecz Kościoła Powszechnego (zob. tabelam 7 i 8)6H. Prak tycznie z dniem 6 stycznia, a na mocy bulli Divinae providentiae arcano od dnia 22 czerwca 1622 r., można mówić o utworzeniu przez papieża Grzegorza XV Kon
63 Z biór oryginałów listów A. F. Cirioliego do Sekretariatu Stanu w ysłanych w okresie od 12 X I 1622 do 29 IV 1623 znajdujem y w BV, Barb.Lat 6582 f. 1-109; natom iast regesty listów Sekretariatu Stanu do A. F. Cirioliego, pisanych od 5 X I 1622 do 16 III 1623, są przechow yw ane w BV, Barb.Lat. 6621 f. 70v- 80r. D la pełniejszego obrazu spraw nuncjatury Lancellottiego w okresie sejm u zw yczajnego, zw ołanego na styczeń 1623 r., w aneksie „B ” opublikow ano najw ażniejszą korespondencję intem uncjusza.
64 D iariu sz p o d ró ży k ró lew icza W ład y sław a IV w dniach od 17 III 1624 do 11 V 1625 - zob. B erlin, K o n ig liseh eb ib lio th ek , rkps 16. Zob. także N. 146 z d a tą 29 X II 1623.
65 Jeg o brew e u w ierzy teln iające o p u b lik o w ał A. T h e i n e r - zob. V M P L , vol. 3, 374.
66 Z ob. N. C. 12 i 13 — R eg.: BV, B arb.L at. 6583 f. 35r, n a f. 3 5 v m inuta, n a f. 36v obw oluta
ad reso w a ze ślad em p ieczęci: A lla S a n titf d i N .o S ig n o re P apa U rbano O ttavo; a M o n isig n o r M aga-
lotti; P e r S criva si confe. alla dom anda 10 Settem bre 1623. Il Vescovo d i N o la N u n tio in Polonia.
67 L oren zo M ag alo tti (* 1 5 8 4 t l 637), florentczyk, b rat m ałżo n k i C arlo B arberiniego, d oktor o b o jg a praw, referen d arz o b u Sygnatur, w iceleg at B olonii, g u b ern ato r M o ntalto w r. 1616 i A scoli w r. 1620, sek retarz K o n su lty w 1621 r., sek retarz S ekretariatu b rew iów do k siążąt w 1. 1623-1628. D n ia 7 X 1624 r. z am ian o w a n y k ard y n ałem , w r. 1627 legat w F errarze, B olonii i R om anii, a w 1628 r. arcy b isk u p B olo n ii. Z ob. A. K r a u s , D ie G eschichte d e sp a p stlic h e n Sta a tssekreta ria ts im Zeital-
ter der katholischen R eform u n d d er G egenreform ation ais A u fg a b e d er F orschung, R Q 84(1989) H eft
2 [F estschrift zum ein h u n d ertjà h rig e n B e steh e n d er R d m isch en Q u artalsch rift und des R om isehen Institu ís d er G o rresG eselsc h aft B and], s. 9-20, 74-76.
68 N. D e 1 R e, L a C uria R om ana. L in ea m en ti storico -g iu rid ici, R om a 19522; L. Pásztor, La
C uria R om ana. P ro b lem i e ricerche p e r la sua sto ria n e ll 'età m oderna e c o ntem poranea, R om a 1969;
K O R ESPO N D EN C JA D Y PLOM ATYCZNA GIOVANNIEGO BATTISTY 265
gregacji Propagandy Wiary. W ten sposób powstał wreszcie najwyższy organ cen tralny mający na celu szerzenie rzymskiej, katolickiej wiary. Zmierzano ku temu poprzez umacnianie jedności Kościołów protestanckich i prawosławnych z Rzy mem69 oraz organizowanie i wspieranie misji wśród niechrześcijan70. Ta najmłod sza z istniejących kongregacji miała wśród swych członków 13 kardynałów, 2 pra łatów kurialnych, jednego zakonnika- karm elitą- oraz sekretarza. Na czele Kon gregacji stali kardynałowie prefekci (zob. tabela n. 8). W latach 1622-1627 funk cją tą pełnili Anton Maria Sauli (22 VI 1622 - XI 1622) i Ludovico Ludovisi ( 1622 - 1 8 XI 1632), a długoletnim i wielce zasłużonym sekretarzem był Francesco Ingoli, były współpracownik kardynała Orazio Lancellottiego jako audytor Kongregacji Soboru w latach 1617-162071. To po cząści tłumaczy też fakt intensywnej wymiany korespondencji urządowej pomiędzy tymi dwoma prałatami. Ponadto już na trzecim posiedzeniu Kongregacji Propagandy Wiary w dniu 8 marca 1622 r. każdemu z kardynałów powierzono pieczą nad jednąz prowincji, na jakie podzielono wszyst kie kraje, w których poszczególni nuncjusze pełnili misją dyplomatyczną. Nad pro- wincjąpolską, obejmującą trzy kraje: Polską, Litwą, Szwecją i ksiąstwo Smoleń skie, z ramienia Kongregacji pieczą sprawował kardynał Ottavio Bandino72.
Tryb pracy kardynałów precyzowała bulla erekcyjna Kongregacji. Mieli oni gromadzić sią raz w miesiącu w obecności papieża, a dwukrotnie we własnym gronie, aby móc kolegialnie rozpatrywać aktualne problemy związane z rozkrze- wianicm wiary73. Natomiast dla spraw, które wymagały szczególnie wnikliwego
69 Zob. G. P e t r o w i c z , Z,’unione deg li A rm en i d i P olo n ia con la Santa S ed e (1626-1686), R om a 1950; H. E. W y c z a w s k i , R zy m sk ie w yd a w n ictw o ź r ó d e ł do d zie jó w C erkw i U n ickiej
w P olsce, „S tu d ia T h eo lo g ica V arsaviensia” 19(1981) n. 2 , s. 317-321.
70 Z ad an ia K o n g reg acji erygow anej w 1622 r. szeroko om ów ił J. M e t z 1 e r - zob. F o u ndation, w: SC P F M em o ria R erum , t. 1/1, s. 79-111.
71 K ardynał O razio L an cello tti (*8 X II 1571 | 9 X II 1620), starszy brat n u n cju sza G io v an n ieg o B attisty L an cello ttieg o , b ył od r. 1616 prefektem K ongregacji S oboru i od tego czasu insp iro w ał papieża do p o w o łan ia K ongregacji P ro p ag an d y Wiary. Z anim ona zo stała erygow ana, ju ż w roku 1617 na sw ego au d y to ra w y b rał F ran cesca Ingoli, przy szłeg o w yb itn eg o sek retarza tej kongregacji. Zob. także, N. K o w a 1 s k y, S erie d ei C radinali P refetti e dei S eg reta ri d elta S acra C ongregazione
«de P ro p a g a n d a F ide», (E d itio n es U rb an ian e), R om ae 1962.
72 Zob. J. O 1 § r, L a co n g reg a zio n e e d i p a e si asseg n a ti a l n u nzio d i P olo n ia (Polonia, Svezia,
Russia), w S C P F M em oria R erum , t. 1/2 s. 201-225. O ttavio B andini ( f i 629), abp Firm ino, od r. 1596
kard. tt. S. Sabinae, od r. 1622 p ro tek to r prow incji „P o lo n ia” w K ongregacji P ro p ag an d y W iary. 73 G en ezą p o w stan ia K o ngregacji P ro p ag an d y W iary, jej stru k tu rę o rganizacyjną, tryb działania i inw entarz tam tejszeg o arch iw u m p re ze n tu ją poniższe opraco w an ia: E. Ś m u r i o, L a R u ssia
e l ’Italia. C ollezione d i m a teria li e ric erch e sto rich e su lle rela zio n i f r a la R ussia e l ’Italia, t. 4,
L eningrado 1 9 2 7 ,s. I-II, 1 -4 7 ;N . K o v / a \ s k y , I n v e n t a r i o d e ll'A rc h iv io sto rico della S. C o n g reg a
zione „ de P ro paganda F id e ”, S ch ò n b eck -B eck en ried 1961, 19832, s. 1-40 [nadbitka z „N eue Z eit-
schrift fur M issio n sw issen sch aft” 17(1961) s. 9-23, 109-117, 191-200]; T. Z d z i e c h , A rch iw u m
h istoryczne K o n g reg a cji R o zkrze w ia n ia Wiary, „ Inform ationes - B iu lety n P ap iesk ieg o In stytutu S tu
diów K o ścieln y ch ” 3( 1984), s. 5-50; M arko J a ł o v, S p iski K on g reg a cije za P ropagandu Vere 1622-
przebadania, papież powoływał spośród członków Kongregacji specjalne komisje, tzw. congregationes particulares. W czasie pełnienia przez Lancellottiego misji nuncjusza w Polsce Kongregacja Propagandy Wiary przesłała mu 90 listów (zob. tabela nr 4 i n. <5)74. W gronie adresatów listów nuncjusza najczęściej spotykamy osobę sekretarza tej Kongregacji, Francesco Ingoliego oraz kardynałów: Ludovi- siego, Bandiniego i Onofrio75.
Wśród instytucji i kongregacji rzymskich, z którymi nuncjusz Lancellotti utrzymy wał intensywną korespondencję urzędową, wymienić należy Kongregację Obrzędów (zob. tabela nr 7). Powstała ona na mocy decyzji papieża Sykstusa V w r. 1588 i była wyrazem reformy, zainicjowanej na Soborze Trydenckim na rzecz kolegialnego zarządzania Kościołem. Kongregacja ta miała więc w duchu konstytucj i Immensa Aeterni Dei czuwać nad czystością liturgii rzymskiej, rozwijając działalność w dwu kierunkach: na rzecz obrzędów, świąt lokalnych, ceremonii i ksiąg liturgicznych oraz na rzecz spraw beatyfikacyjno-kanonizacyjnych76. Na czele Kongregacji Obrzędów, której kolegium liczyło dziewięciu członków, stał kardynał prefekt, będący równocze śnie dziekanem Kolegium Kardynalskiego, a więc biskupem Ostii (zob. tabela n. 8). To również on przewodniczył obradom (chociaż nie zawsze) i koordynował prace wszystkich współpracowników Kongregacji, jakimi byli: promotor wiary, dwaj mi strzowie ceremonii, konsultorzy (asesor, referendarz i trzej najstarsi nominacją audy torzy Roty Rzymskiej) oraz notariusz i sekretarz. Wymianę korespondencji tej Kon gregacji z Giovannim BattistąLancellottim odsłaniają trzy zachowane listy77.
Kolejną rzymską kongregacją, która w interesującym nas okresie misji nuncju sza Lancellottiego rozpatrywała wiele spraw pochodzących z terenu Polski, była Kongregacja Soboru (zob. tabela nr 7). Została ona erygowana po zakończeniu Soboru Trydenckiego w r. 1564 i należała do najważniejszych dykasteriów78, miała bowiem za zadanie wcielanie w życie soborowych postanowień, zmierzających do pełnej reformy Kościoła79. Zakres jej kompetencji obejmował między innymi: prze
74 Z ob. T. F i t y c h , P ro b lem a tyka m ęczęństw a J o za fa ta K u n cew icza w aktach n u n cja tu ry G io
va nniego B a ttisty L a n cello ttieg o w okresie 1623-1625, (artykuł p rzy g o to w y w an y do druku).
75 Z ob. T. F i t y c h , P ierw sze w h isto rii K o ngregacji P ropagandy Wiary relacje p o w izy ta cyjn e
na tem at sta n u k o le g ió w p a p ieskich w P olsce, (złożono do druku).
76 O b szern y rys h isto ry czn y i pełn y obraz celów K ongregacji przedstaw ił W ik to r G r a m a t o w s k i - zob. t e n ż e , P o lo n ika liturgiczne, s. 33-60.
77 Zob. N. 38 z d a tą 8 IV 1623; N. 598 z d a tą 2 III 1626 i N. 849 z dnia 9 VI 1627. R egesty i tek sty d w ó ch listó w o p u b lik o w ał W ik to r G r a m a t o w s k i - zob. tam że, s. 213, 225-226, 302-305.
78 Z ob. F. R o m i t a , L e o rigini della S. C. d el C oncilio, w: La Sacra C ongregazione d el Concilio.
Q uarto C en ten a rio da lla F o n d a zio n e (1564-1964) - Stu d i e ricerche, przed m o w a abp R P lazzini,
C ittà del V aticano 1964, s. 13-50.
79 Z ob. G. V a r s à n y i, D e co m p eten tia et pro ced u ra S.C. C o n c iliiw : La Sacra C ongregazione, s. 51-161; Ch. L e f e b v r e , L aS . C ongregation du C oncile et le Tribunal de la S. R o te R o m a in e à la
K O R ESPO N D EN CJA DYPLOM A TY CZN A GIOVANNIEGO BATTISTY 267
bieg wizytacji biskupich przedkładany w relacjach ad liminaso, rezydencje bisku pów, ograniczenie nadmiernego kumulowania beneficjów, poziom życia zakonni ków z zachowywaniem klauzury, erekcję seminariów diecezjalnych, chrześcijańską formacją kolegiów papieskich, itp.81 W tym czasie prefektami Kongregacji byli ko lejno kardynałowie (zob. tabela n. 8): Roberto Ubaldini od stycznia 1621 do maja
1623, Cosimo de Torres w latach 1623-1626, Bonifacio Bevilacqua od roku 1626 do 7 kwietnia 1627 i Fabrizio Verospi od roku 1627 do 27 stycznia 163982. Natomiast sekretarzami byli : Prospero Fagnani w latach 1613-1626 i Francesco Paolucci de’ Calboli w okresie od r. 1626 do r. 165783.
Wymiana korespondencji Sekretariatu Stanu z nuncjuszem Lancellottim, liczne awiza jego listów i akta Kongregacji Soboru z lat 1623-1627 w znacznym procencie dotyczyły palącego problemu kumulacji beneficjów84 oraz uposażeń biskupów
prze-80 O d k ilk u d ziesięciu lat sp o ty k am y się ze z n aczn y m w zro stem zain tere so w a n ia tego typu źródłam i d otyczącym i K o ścio ła w Polsce. S ą one niezw ykle cenne dla u zy sk an ia p ełn iejszeg o obrazu życia religijnego w o k resie n u n cjatu ry G. B. L ancellottiego, który rów n o cześn ie od słan ia sposób w arto ścio w an ia p o lsk ich biskupów . Z ob. W. M ü l l e r , R ela cje b isku p ó w p ło ck ich (1596-1786) „S praw ozdania z C zynności W ydaw niczej i P osiedzeń N au k o w y ch T ow arzystw a N a u k o w e g o K U L ” 1 9 6 7 ,n. 1 5 ,s. 130-132; t e n ż e , D iecezja krakow ska w relacjach bisku p ó w z X V II-X V III w., „R o cz niki H u m an isty czn e” 13(1955) z. 2, s. 5-149; R ela cje o sta n ie d iecezji kra ko w skiej 1615-1765, w yd. W. M iiller, T ow arzystw o N au k o w e K U L: M ateriały ź ródłow e do D ziejó w K o ścio ła w Polsce, t. 7, L ublin 1978, 199 s. (o p u b lik o w ał on relację bpa M . Szy szk o w sk ieg o z 20 IX 1625 i od p o w ied ź K ongregacji z 6 X II 1625 - tam że s. 43-51 ); I O b ł ą k, Ż ycie kościeln e na W armii w św ie tle R ela tio
sta tu s biskupa Wacława L eszczyń skieg o z r. 1657, „R oczniki T eo lo g iczn o -K a n o n ic zn e” 6(1 9 5 9 ) z. 3,
s. 5-31; R ela tio n es sta tu s dio ecesiu m in M agno D ucatu L ituaniae, vol. 1-2: D io eceses Vilnensis et
Sam ogitiae, p lu rib u s adla b o ra n tib u s in unum red eg it P. R a b i k a u s k a s SI, R o m ae 1971-1978;
A. S z o r c, R ela cje bisku p ó w w a rm ińskich X V I I i X V III w ieku do R zym u o sta n ie diecezji, „S tu d ia W arm ińskie” 5( 1968) s. 201 -239.
81 Szerokie spektrum typow ej działalności K ongregacji d o k u m en tu jąjej zbiory archiw alne. Zob. F. C h i a p p a f r e d d o , L ’archivio della S. C. d el C oncilio, w: La Sa cra C ongregazione, s. 395-422;
H. C r o V e 11 a, D e libro visitationum sacrorum lim inum , tam że, s. 423-446; A. P a r i s e 11 a, «L ib er
L itterarum » S a cra e C ongregationis C oncilii, tam że s. 447-476; F. R o m i t a, L a co n tin u a zio n e d el Thesaurus R esolu tio n u m S. C ongregationis Concilii, tam że s. 477-480; G. O n c 1 i n, P rin cip ia g e n e ralia d e fid e liu m associa tio n ib u s, tam że, s. 481-522; P. C i p r o 11 i, D e p ra e su m en d a b en eficia rii m o rte secundum quam dam S. C. C oncilii resolutionem , tam że, s. 557-562; R. C r e y t e n s, L a g iu r i sprudenza della S.C. d e l C oncilio nella q u estione della clausura d elle m o n a ch e (1564-1576), tam że,
s. 563-597.
82 Zob. N. D e 1 R e , / C a rdinali P refetti della S.C. d el C oncilio da lle o rig in i a d og g i (1564-
-1964), w: La Sa cra C o ngregazione, s. 271-274.
83 Zob. S. T r o m p . D e p rim is secreta riis S. C ongregationis C oncilii, „G reg o rian u m ” 4 0( 1959), s. 523-531 ; o raz A p p en d ice I. E le n co d e i S e g reta ri d ella S. C o n gregazione d e l C oncilio w: La Sacra
C ongregazione, s. 377-378.
84 Problem k um ulacji b e n eficjó w zarejestro w an y w k o respondencji n u n cju sza L an cello ttieg o zostanie o m ó w io n y pon iżej, p rz y okazji p rezen to w an ia u d zielan y ch dy sp en s. Z ag a d n ie n ie to w ram ach ro zp raw y d oktorskiej opracow ał K rz y sz to f N i t k i e w i c z, L a p r a tic a della S a cra C on
noszonych na inną stolicę biskupią. Analiza zachowanych przekazów w świetle najnowszych opracowań pozwala dostrzec pewne prawidłowości. Otóż Kongrega cja Soboru, mając na uwadze strategiczną pozycję Rzeczypospolitej w polityce pa pieskiej, stosowała wyjątkowo rozszerzoną i tolerancyjną interpretacją wskazań i norm Soboru Trydenckiego85. W praktyce przejawiało się to akceptowaniem próśb o dyspensę papieską w kwestii beneficjów inkompatybilnych. Decyzją negatywną Kongregacja wydawała jedynie w ewidentnych przypadkach nadużyć i szkody duszpasterskiej. W normalnych przypadkach jej interwencje nie uwzględniały sank cji karnych, a miały jedynie charakter pouczający i perswazyjny86.
Jeśli idzie o uposażenie przenoszonych biskupów, to odnalezione źródła doku- mentującały proces przygotowywania w Kongregacji Soboru dekretu, który papież podpisał 23 X II1624 roku. Otóż król Zygmunt III, wobec skandali i napięć związa nych z machinacjami finansowymi dotyczącymi przenoszonych biskupów, za po średnictwem nuncjusza Lancellottiego zwrócił się do papieża Urbana VIII z prośbą o definitywne ustalenie, kto i od kiedy ma prawo do uposażeń finansowych związa nych z aktualną i nowo obejmowaną diecezją87. Sprawę podjęła Kongregacja So boru, która otrzymała sugestię papieża dotyczącą sentencji końcowej. Podczas se sji plenarnej w dniu 10 lutego 1624 sekretarz tej Kongregacji, wybitny prawnik Prospero Fagnani (f 1678) relacjonował problem i zaproponował jego rozwiązanie, które jednak z obawy przed rozczarowaniem króla Zygmunta III nie zostało przyję te przez członków tego zgromadzenia. Wobec powyższego zwrócono się w liście z 10 lutego 1624 do nuncjusza w Warszawie. Miał on po konsultacji z biskupami zaproponować takie rozwiązanie, które byłoby zgodne z obowiązującym prawem, a równocześnie satysfakcjonowało także króla88. Po otrzymaniu odpowiedzi89 przy gotowano propozycję dekretu końcowego, który został przyjęty podczas kolejnego posiedzenia plenarnego Kongregacji Soboru w dniu 21 września 162490. Papież zarządził jeszcze wprowadzenie kilku zmian91 i po zamknięciu akceptującej je
deba-G regoriana, R o m ae 1991, 148 s. S zczególnie aktualne b ę d ą op raco w an ia ź ró d ło w e zaw arte w rozdz. 2 (L’intro d u zio n e dei decreti conciliari sul divieto del cum ulo di benefici in P olonia) i rozdz. 4 (La sollecitudo d ella disciplina beneficiale).
85 Z ob. W. W ó j c i k , K o ścieln e u staw odaw stw o p a rty ku la rn e w P o lsce p rzed ro zb io ro w ej na tle
p o w szec h n e g o p ra w o d a w stw a ko śc ie ln e g o , w: K sięg a Tysiąclecia ka to licyzm u w P o lsce, t. 1, L ublin
1969, s. 4 2 3 -5 0 5 ; T e n ż e, Z e stu d ió w n a d sy n o d a m i p o ls k im i, L u blin 1982. 86 Zob. K. N i t k i e w i c z, L a pratica, s. 43-102.
87 Z ob. A .N C 21 (z d a tą o k . X II 1623); AV, C ongr.C oncilli, Positiones 177 f. 151 rv.
88 Zob. N. 175 - (AV, Lib. XI litt.C ongr.C oncilii (1618-1626) f. 159rv); A .N C 22 (AV, C ongr.C on- cilii, P o sitio n es 177 f. 152r)
,89 Z ob. A .N C 23 - (AV, C ongr.C oncilli, P o sitiones 177 f. 155r).
90 T reść teg o d ek retu o d sła n ia ją zn alezio n e ręk o p isy - zob. A .N C 24. (AV, C ongr.C oncilli, P o sitio n es 177 f. 158rv i 164r).
K O RESPO N D EN CJA DYPLOM A TY CZN A GIOVANNIEGO BATTISTY 269
ty na forum Kongregacji Soboru92, została wypracowana zmodyfikowana forma dekretu, którą papież zaaprobował w dniu 23 grudnia 1624 roku93.
W latach 1625-1627 wymianę korespondencji z nuncjuszem Lancellottim pro wadziła Kongregacja Św. Oficjum94, która w roku 1626 stała się wyjątkowo boga tą95. Giovanni Battista Lancellotti był również w kontakcie korespondencyjnym z Rotą Rzymską96 i Kamerą Apostolską97 {zob. tabela n. 7a).
4. POLSKI PROTEKTORAT NA RODO W Y W RZYM IE
Celem polskiego protektoratu narodowego przy papieżu w Rzymie było repre zentowanie i obrona interesów książąt i królów przez wysoko postawionych kardy nałów kurialnych w trzech zasadniczych dziedzinach: politycznej, polityczno-kościel- nej i beneficjalnej98. Na temat genezy tej instytucji, która funkcjonowała aż do po czątków XIX w., istniejądwie różne opinie. Pierwszą reprezentował Josef Wódka, który twierdził, że wzorem tu była instytucja protektoratu zakonów, jaki istniał przy Kurii Rzymskiej od początków XIII w." Odmienny pogląd głosił Johann Vincke, który uważał, że protektorat narodowy powstawał w dobie niewoli awiniońskiej,
92 W m ięd zy czasie K o n g reg acja n adal k o resp o n d o w ała z n u n cju szem - zob. N. 339 z dnia 9 X I 1624, (S.C ongr. C one., lib.X I, lit. C ongr.C onc. (161 8 -1 6 2 6 ), f. 204r-v).
93 Zob. A .N C 24. (AV, C ongr.C oncilii, Positiones 177 f. 154r) o raz C ongr.C oncilii, L ib.decret. 12 f. 234r-235r.
D ekret stanow ił, że w przypadku w akansu na stolicy biskupiej następca, z g o d n ie z p o lsk im zw yczajem , m a praw o do u p o sa żen ia z w iązanego z bisk u p stw em , na które o trzy m ał nom in ację, p rzez okres czterech m iesięcy. Jeżli po u pływ ie tego czasu b isk u p stw o nie zo stało fo rm aln ie objęte, k apituła k ated raln a w in n a była się z atro szczy ł o to, aby odtąd w szy stk ie w p ły w y p rzezn aczan o na potrzeby lokalnego K ościoła (fab rica ecclesiae).
94 P o w stała ona z p ow ołanej w r. 1542 R zym skiej Inkw izycji - zob. In q u isitio n (é poque m o
dern), DHP, 9 07-912, tam że, S a in t-O ffice (C ongregation du), 1515-1517 oraz „ In q u isitio n ” , L ThK 3,
Bd. 5, 527-532. Zob. tak że N. 419 (z 22 III 1625) i N. 788 (z 13 II 1627).
95 Z ob. N. 586 (z 1 4 II 1626), N . 611 (z 23 II 1626), N. 627 (z 18 IV 1626), N . 650 (z 23 V 1626), N. 698 (z 8 V III 1626) i N. 730 (z 13 X 1626).
96 N a d aw cą tego listu z 23 V I 1623 b ył n u ncjusz L ancellotti - zob. N . 70. N a to m iast C arlo M agalotti sw oje dw a b rew ia z aad reso w ał do p ap ieża U rb an a V III - zob. A n ek s N. C. 12 i 13 (z 1 0 IX 1623).
97 Jej g en ezę, stru k tu rę i sposób fu n k cjo n o w an ia p rz y b liża ją p race N. d e l R e , L a C uria
R om ana, s. 265-275 o raz C am ere A p o sto liq u e , w: DHP, 326-331 i A p o sto lisc h e K antm er, w: LThK 3,
Bd. 1, 870. N ato m iast k o resp o n d en cję tego dy k asteriu m ad reso w an ą do n u n cju sza z d n ia 2 III 1624 - z o b . N. 190.
98 Zob. C a rd in a lp ro te c teu r , w: DHP, 284-286; J. W ó d k a , P ro tekto ra t von K a rd in a len iiber
Fiirsten u n d L ander, w: LThK , Bd. 8, 814.
99 Z ob. J. W o d k a, Z u r G eschichte d e r nationalen P rotektorate d er ¡Cardinale an d e r ròm ischen
rodząc się z urzędu prokuratorów, którzy dopilnowywali interesów swoich królów i książąt w kurii awiniońskiej i rzymskiej w XIV i XV w. Co do konkretnej praktyki, Wódka twierdzi, że wszyscy protektorzy otrzymywali od władców akty nominacyj ne w formie listów uwierzytelniających, które na początku swej misji wręczali pa pieżowi, co jednak w opinii Henryka Wojtyski nie znalazło potwierdzenia w przy padku protektorów Polski100. Niebawem wielość zadań i przeciążenie protektora dały początek instytucji wiceprotektora, chociaż nie jest do końca wyjaśnione, czy był on wyznaczany przez protektora czy też samego króla. Podobnie trudno jest dziś precyzyjnie ustalić status prawny i obowiązki protektorów i wiceprotektorów. W pewnym stopniu przybliżył je Henryk Wojtyska, analizując praktykę polskich protektorów w okresie Soboru Trydenckiego101.
W okresie misji nuncjusza Lancellottiego w Warszawie urząd protektora Rze czypospolitej do czerwca 1623 pełnił kardynał Alessandro Peretti, zwany także Montalto (f 1623). Wiceprotektorem był w tym czasie (od września 1622 r.), kardy nał Cosimo de Torres (f 1642)102, który po 25 sieipnia 1623 r. został protektorem Polski103. Fragment realizowanych przez nich zadań przybliża zachowana kore spondencja104 pomiędzy królem Zygmuntem III i kardynałem Peretti (list z 6 maja 1623 r.) oraz kardynałem Cosimo de Torresem jako wiceprotektorem (5 listów)105 i protektorem (66 listów). W tym tak licznym zbiorze listów znalazły się listy reko mendujące królewiczów na biskupstwa warmińskie i wrocławskie, listy polecające Antonio Strozza na wizytatora reformatów oraz polecające kandydatów na obsadę wielu stolic biskupich, a wreszcie - aż osiem listów króla ( 12% całego tego zbioru), postulującego promocję kardynalską nuncjusza Lancellottiego.
5. AGENCI PO LSCY W RZYMIE
Do dzisiaj nie został do końca wyświetlony problem genezy i misji dyplomatów polskich przebywających w XIV i XV w. w Rzymie, pomimo że od połowy XVI w. określano ich już mianem agentów (i podniesiono do godności sekretarzy królew skich), a w 1560 r. otwarto dalszą agenturę w Neapolu (do roku 1623 funkcję tę
100 H. D. W o j t y s k a p o św ięcił tem u zagadnieniu w iele u w agi - zob. tenże, P a p iestw o -
P o lska , s. 241-272.
101 Z ob. tam że, s. 250-256. 102 Z ob. Or.: BV, C app. 252A f. 1. 103 Zob. Or.: BV, C app. 252A f. lir.
104 O ry g in ały p o w y ższy ch 72 listó w d la o k resu od 10 X I 1622 do 15 IV 1627 zachow ane z o stały w BV, C app. 25 2 A f. 1-194v.
105 W tej liczbie z n alazły się cztery listy kró la p o św ięcone beneficjom i list z dnia 25 sierpnia 1623 z k o n d o len cjam i z pow o d u śm ierci kard. M ontalto, pro tek to ra Polski.
