"Études sur l'Histoire des Assemblées d'États", Travaux et Recherches de la Faculté de Droit et des Sciences Économiques de Paris. Série Sciences Historiques nr 8, Paris 1966 : [recenzja]

le w obronie obleganych m iast, słow em o katarach w alczących .orężnie. W reszcie uw aga natury ogólniejszej. W prawdzie N elli nie lekcew aży problem atyki m iejsca katarów w antagonizmach społecznych na terenie L angw edocji i zagadnienia ich stosunku do istniejącego porządku społecznego, lecz są to zagadnienia zasługują­ ce na znacznie szersze .omówienie niż to, które znaleźć można w krótkim podroz­ dziale „Le Catharisme face à la F éod alité” (s. 34—35). M ówiąc o dualizm ie kata­ rów, jednej z zasadniczych p odstaw ich doktryny, słusznie stw ierdza autor: Le

monde du Mal, c’est pour lui la Féodalité (s. 35), ale to jest dopiero punkt w yjścia

do dalszych rozważań, które nie doczekały się tu rozw inięcia.

Uw agi powyższe nie przeczą jednak opinii, że praca N elli o życiu codziennym k atarów w Langw edocji w X III w ieku jest pracą w artościow ą i n iezw ykle in te­ resującą. Ta ostatnia cecha jest bardzo istotna, bow iem praca ukazała się w serii przeznaczonej dla szerszego ogółu czytelników . N apisana w sposób jasny i do­ stępny, łączy w alory popularyzatorskie z w ysokim poziom em naukowym , co, jak wiadom o, nie często idzie w parze.

Jak w spom niano, praca ukazała się w serii popularnej i jak w iele prac z cyklu „życie codzienne”, pozbawiona jest aparatu przypisów. Szkoda w ięc, że autor nie podał obszerniejszej bibliografii, zadowalając się skrom nym w y ­ borem. Warto też zaznaczyć, że uzupełnianiem recenzowanej pracy może być ostatni, trzeci zeszyt n iezw yk le w artościow ych „Cahiers de F anjeau x” 3.

Stanisław Bylina

Études sur l’Histoire des Assem blées ď États, „Travaux et Recherches

de la Faculté de Droit et des Sciences Économ iques de Paris. Série Sciences H istoriques” nr 8, Paris 1966, s. VIII, 223.*

Recenzow any tom studiów zaw iera w pierwszej swej części pt. „H istoire g é­ nérale des É tats” (s. 1.—94) sześć artykułów o różnej tem atyce, ogólnie obracają­ cej się w okół problem atyki dziejów ustroju i parlam entaryzm u *, w drugiej na­ tom iast, pt. „Le rôle financier des États en France” (s. 95—222), składa się z jed e­

nastu szkiców , w czym trzy charakteryzują tytu łow e k w estie ogólnie gdy

w ośm iu pozostałych przedstawiono szczegółow iej działalność fiskalną stanów pro­ w incjonalnych w konkretnych regionach Francji.

Z założeń ustroju feudalnego w yn ik ał fakt, że w asale korony w ypow iadali się o koncesjach podatkow ych na rzecz monarchii. Pr.oces reintegracyjny prowincji

5 C a t h a r e s e n L a n g u e d o c ( „C a h ie rs d e F a n j e a u x ”, n ° 3, T o u l o u s e , 1968). * W y d a w n i c t w o s t a n o w i z a r a z e m t. X X I X s e r i i : „ É t u d e s P r e s e n t e e s à l a C o m m is s io n I n t e r n a t i o n a l e p o u r l ’H i s t o i r e d e s A s s e m b lé e s d ’E t a t s ” . R e c e n z e n t o t r z y m a ł o m a w i a n ą k s i ą ż ­ k ę w i o s n ą 1970 r . , c o s p o w o d o w a ł o o p ó ź n i e n i e r e c e n c j i . 1 S ą to : V. C r o m w e l l , T h e p r o b l e m o f s u p p l y i n G r e a t B r i t a i n in t h e n i n e t e e n t h c e n t u r y ; W. K i e n a s t, Die U r s p r ü n g e d e s H e r z o g s t it e ls i n F r a n k r e i c h ; N. K i s l i a k o f f - ► D u m o n t , La r o y a u t é e t les É ta t s e n S u è d e a u x X V l i e e t X V I I I e sièc les; G. I. L a n g-m u і r , P o l i t i c s a n d p a r l i a m e n t s i n th e e a r l y t h i r t e e n t h c e n t u r y ; J . R. P o l e , T h e e m e r ­ g e n c e o f t h e m a j o r i t y p r i n c ip l e i n t h e A m e r i c a n R e v o l u t i o n ; D. R o u g h o l , Q u e l q u e s a s p e c t s o r i g i n a u x d u ,,T i e r s É t a t " a u r o y a u m e d ’Ecosse. A r t y k u ł N a d i i D u m o n t p r z y ­ c i ą g a t u p r z e d e w s z y s t k i m u w a g ę c z y t e l n i k a p o l s k i e g o ze w z g l ę d u n a s w ą p r o b l e m a t y k ę i m o m e n t y s k o j a r z e ń ( r ó w n i e ż p r z e c i w s t a w n y c h ) z d z i e j a m i n a s z e g o s e j m u . 2 C. S o u 1 e , L e rôle d e s É t a t s G é n é r a u x e t d e s A s s e m b l é e s d e n o t a b l e s d a n s le v o t e de l ’i m p ô t , s. 95—103; k s i ą ż k ę te g o ż a u t o r a p t . L e s É t a t s G é n é r a u x d e F ra n ce (1302—I789)t H e u l e 1968, J . L e 1 i é v r e , L e rô le f i n a n c i e r d e s A s s e m b l é e s p r o v i n c i a l e s (s. 105—1U5), r o z p a t r u j e d z i a ł a l n o ś ć S t a n ó w w o k r e s i e i c h c z ę ś c i o w e j r e o r g a n i z a c j i , w o s t a t n i m d z i e s i ę ­ c i o l e c i u p r z e d r e w o l u c j ą , k t ó r a w p r o w a d z a j ą c n o w y s y s t e m a d m i n i s t r a c y j n y z d e c y d o w a ł a t y m s a m y m o z a n i k u i n s t y t u c j i w j e j d a w n y c h f o r m a c h . P o d s u m o w a n i e m o g ó l n y m t e m a t u z a j ą ł s ię F . D u m o n t , L e s E ta t s f r a n ç a i s e t le s i m p ô t s , s . 211—222.

francuskich przebiegał, jak wiadom o, powoli i b ył realizow any na określonych zasadach, z których podstaw ową w yrażała konfirm acja lokalnych praw, z czym najczęściej kojarzyła się akceptacja in stytu cji reprezentacji stanowej — les Stats

provinciaux. We Francji zresztą, gdzie z czasem monarchia m iała stanąć ponad

prawem , nie tyle w ażyła, sądzić m ożna, pisana konfirm acja praw a pozytywnego, ile siła zwyczaju, przekazującego jednoczonem u państw u tradycję zgromadzeń regionalnych trzech stanów. Losy tych zgromadzeń k ształtow ały się w ed łu g róż­ nych w ariantów — mimo jednoznaczności pryncypiów ustrojow ych form ujących

stopniow o m odel francuskiej monarchii absolutnej. Zależnie od potrzeb epoki

oraz znaczenia danej prow incji w system ie ogólnopaństwowym , lokalne zgroma­ dzenia stan,owe przybierały różne oblicze, prezentując sobą czy to już tylko relikty struktur średniowiecznych, czy też — odwrotnie — żyw otne jeszcze ośrodki w p ły­ w ów m iejscow ej oligarchii lub patrycjatu potężnych m etropolii m iejskich. Kiedy indziej znow u stany prow incjonalne staw ały się sui generis ogniwem adm inistracji królew skiej, która chętnie się nim i w yręczała i w pew nych sytuacjach w olała się odw oływ ać do nich niż do bardziej dla siebie niebezpiecznych zgromadzeń S ta­ nów G eneralnych 3.

R. V i l l e r s w artykule pt. „Le rôle financier des États de N orm andie” (s. 125— 136) om ówił problem atykę tytu łow ą zam ykając ją w datach 1315— 1657, z których p ierw sza oznacza rok w ydania karty p raw dla Norm andii, zaw ierającej m.in. zo­ bow iązanie K orony do nienakładania ciężarów podatkow ych <— poza wypadkam i oczyw istej i pilnej potrzeby. D yskusje toczone nad zasadnością opodatkowania na forum Stanów byw ały w pew nej m ierze skuteczne do końca X V w ., kiedy to królow ie brali pod uw agę treść p retensji i żądań zadeklarow anych w stanowych

cahiers de doléances. Od XVI w. cahiers traciły coraz bardziej na znaczeniu i m o­

narchow ie przechodzili nad nim i do porządku dziennego. Jednakże na przestrzeni XVI stulecia historyk może jeszcze odnotować żyw ą aktyw ność S tanów w alczą­ cych odważnie o w znow ienie konfirm acji m iejscow ych praw i opierających się w ygórow anym postulatom podatkow ym m onarchii. Rządy natom iast H enryka IV (15'89·—1610) rozpoczęły okres w yraźnej dekadencji S tan ów normandzkich, których m onarcha ten w ogóle nie z w o ły w a ł4. Za Ludw ika X III <1610— 1643) gestię prze­ jawianą przez Stany poświadczają jeszcze zachowane cahiers. Rok 1657, w któ­ rym odbyło się ostatnie zgrom adzenie Stanów, w yznacza zarazem kres ich egzy­ stencji historycznej. Szczególnie istotne w ydaje się w szakże podkreślenie przez autora znaczenia, jakie dla k ształtow ania się św iadom ości politycznej m ieszkańców Normandi', posiadała instytucja ich lokalnych Stanów, utw ierdzająca społeczeń­ stw o w przekonaniu o istnieniu pewnego, choć mocno ograniczonego, lim itu praw i gestii obyw atelskich.

Ju liette M. T u r 1 a n opracowała szkic pt. „Le rôle des États de Bretagne èn m atière d’im position” (s. 137— 147). B retania pow róciła do Korony francuskiej póź­ no: praktycznie wraz z m ariażem księżniczki A nny i Karola VIII (1491), praw ­ nie — dopiero poprzez unię z 1532 r. Instytucja S tan ów prow incjonalnych, w y ­ kształcona co najmntej ,od końca X IV w., zdążyła w ięc okrzepnąć, co nie było bez znaczenia w m om encie połączenia się Bretanii z Francją: edykt 1532 r. gw aranto­

w ał nienaruszalność p rzyw ilejów prow incji i jej autonom ię finansow ą. Stany

bretońskie aż do 1695 r. starały się energicznie bronić przeciw narzucanym przez s Z e w z g l ę d u n a b r a k s t a t u s u p r a w n e g o S t a n ó w G e n e r a l n y c h p a n u j ą c y n i e b y ł z o ­ b o w i ą z a n y o d i c h p o w o ł y w a n i a . N a t o m i a s t t a k i o b o w i ą z e k c i ą ż y ł n a n i m f o r m a l n i e w s t o ­ s u n k u d o S t a n ó w p r o w i n c j o n a l n y c h , j e ż e l i t o z a p e w n i a ł y o d p o w i e d n i e p r z y w i l e j e . 4 H e n r y k IV b y ł o g ó ln ie p r z e c i w n i k i e m z g r o m a d z e ń S t a n ó w p r o w i n c j o n a l n y c h , c o w y ­ n i k a ł o z z a ł o ż e ń j e g o p o l i t y k i , z w a l c z a j ą c e j p r z e j a w y d e c e n t r a l i z a c j i u s t r o j u . P r z y c z y n i ł s i ę o n w y d a t n i e d o d e k a d e n c j i i n s t y t u c j i (G . Z e l l e r , L e s i n s t i t u t i o n s d e la F ra n c e a u X V I e si èc le, P a r i s 1948, s. 69).

m onarchię podatkom. Wśród ciężkich zmagań pom iędzy monarchią a Stanami osiągała Bretania korzyści praktyczne, ponosiła bowiem najczęściej m niejsze cię­ żary fisk alne niż inne dzielnice Francji. Jednakże dystrybucja tych ciężarów, stanow iąca kom petencję Stanów, staw ała się stopniow o na przestrzeni XVII w. coraz bardziej uciążliw a dla ogółu m ieszkańców , w m iarę tego, jak przodującą w Stanach r,olę zaczęła odgrywać szlachta kosztem odsunięcia od czynnego w nich udziału stanu trzeciego. Ostatni etap chronologiczny działalności Stanów bretoń- skich (1695—1789) obrazuje zasadnicze przem iany w życiu instytucji: Stany prze­ obraziły się w ów czas zdecydow anie w pow olne n a rzęd zie, usług na rzecz rządu królewskiego.

N ierów nom ierny rozdział podatków dawał się zaobserw ow ać i w innych r e ­ gionach Francji — w szędzie tam, gdzie dwa pierw sze stany u zysk iw ały przew agę nad trzecim. W pierw szym ćw ierćw ieczu XVII w. w idow nią ostrego konfliktu roz­ gorzałego w tym przedm iocie stał się D elfinat; kler i szlachta przerzucały tu z reguły całość niem al ciężarów fisk alnych na stan trzeci (J. P. B. B r a n c o u r t , „Les États de Provence et du D auphine et l ’im position”, s. 171—177). To istotne zagadnienie stara się ująć syn tetyczn ie F. D u m o n t „Les États français et les im pôts”, s. 217—218), podkreślając niebezpieczeństw o m ajoryzacji stanu trzeciego przez dwa pierwsze, czemu jednakże zapobiegał zazwyczaj system w spólnego gło­ sow ania trzech stanów (np. Bretania, Prowansja); stan trzeci zdobywał isię w te ­ dy z reguły na skuteczną opozycję w im ię obrony sw ych interesów . Przy w oto- w aniu odrębnym poszczególnych stan ów sprawa kom plikowała się, ale np. w Bur- gundii istn iały zastrzeżenia, by w kw estiach opodatkowania respektow ać głos stanu trzeciego {zgodne w ota w tej m aterii stanów pierw szego i drugiego nie

w ystarczały dla pow zięcia odnośnej uchwały). N iew ątp liw ie rozstrzygały tu

przede w szystk im w zględy praktyczne: lokalna pozycja stanu trzeciego. Tak w ięc np. w L angw edocji pow stanie tej in stytu cji i jej znaczna ak tyw ność w ciągu XV i jeszcze w X VI w . b yły jak najściślej zw iązane z in icjatyw ą d przew od­ nią rolą tam tejszych m iast, jaką zdobyły sobie one w m iarę postępującego

rozw oju instytucji zgromadzeń stanowych, którym i kler i szlachta m ało się

interesow ały. Langw edocja opierała się w ielokrotnie królew skim postulatom po­ datkowym i Karol VII (1422-—1461) próbował uniezależnić się od S tan ów odbierając im gestię pobierania podatków. W tym celu zaprow adził w 1444 r. w łasną adm i­ nistrację fiskalną; eksperym ent ten nie zdał w szakże egzaminu, gdyż w sp ół­ działanie lokalnych czynników z urzędnikam i królew skim i- okazywało się n ie­ odzowne, z czego z k olei w ynikała konieczność zw oływ ania w dalszym ciągu częstych sesji Stanów. Ludw ik X I (1461—1483) częstotliw ość tę ograniczył, za­ m ieniając podatek doroczny na uchw alany co dwa lub trzy lata. Z początkiem XVI stu lecia Langw edocja broniła się jeszcze w ytrw ale przed dodatkowym i św iad ­ czeniam i, narzucanym i sobie ze strony królow ej A nny Bretońskiej z tytułu p osia­ danej tu przez nią oprawy. Spory w tej k w estii toczyły się przed radą królewską oraz Izbą Obrachunkową (Chambre des Comptes). R ównocześnie Langwedocja za­ biegała o podniesienie rangi parlam entu Tuluzy i ,o ogólną m oderację lokalnych instytucji. Jednakże w szystk ie te in icjatyw y nie uchroniły am bitnej prow incji od degresji organów jej reprezentacji stanow ej. Pod koniec w iek ów średnich in sty­ tucja w brew intencjom społeczeństw a, poczęła się przekształcać stopniowo w ogni­ wo państw ow ej adm inistracji lokalnej, którym też ostatecznie się s t a ła 5.

Szczególnie interesującą pozycję stanow i ' w om awianym tom ie analityczny artykuł J. L. G a y ’a pt. „Fiscalité royale et États G énéraux de Bourgogne 1477—

s W o m ó w i e n i u p o w y ż s z y m w y k o r z y s t a n o g r u n t o w n e s t u d i u m : H . G i l l e s , L e s E t a t s d e L a n g u e d o c a u X V e siècle, T o u l o u s e 1965. T e n ż e a u t o r o p r a c o w a ł w r e c e n z o w a n y m t o m i e k r ó t k i s z k i c p t . : L e s É t a t s d e L a n g u e d o c e t l ’i m p o s i t i o n (s. 115 n .).

1589”, (s. 179—210). D aty tytu łow e dotyczą dwu istotnych wydarzeń: powrotu Bur- gundii do Korony francuskiej oraz edyktu królewskiegp anulującego u przyw ile­ jow ania fisk alne prowincji, zastrzeżone dokum entem inkorporacyjnym Ludw ika X I w raz z innym i lokalnym i uprawnieniam i w zakresie adm inistracji i sądow ­ nictwa. Autor przeprowadził w sw ym w ykładzie istotne rozróżnienie kw estii, które przy uproszczonym w idzeniu rzeczy bywają często sprow adzane do w sp ól­ nego m ianow nika. Odrębnie w ięc została potraktow ana sprawa w ydatnego wzrostu obciążeń podatkow ych w ciągu XVI w. oraz przem ian funkcji monarchii p rze­ chodzącej w n astępstw ie w łaściw ego Francji ówczesnej procesu dziejowegp na pozycje absolutyzm u. Fakt, że Burgundia brała na siebie w XVI w. ogromne św iadczem a fiskalne, nie b ył jeszcze generalnie w ykładnikiem uległości wobec tronu. Zadecydow ały tu okoliczności faktyczne: pograniczne usytuow anie pro­ w in cji i m ocniej niż w innych regionach Francji w ystęp ujący konflikt dwu ko- egzystujących wyznań. To uzasadniało nakłady na .obronność rów nież lokalnym i racjam i sam,oobrony. Jednakże z czasem tak dotkliw ie poczęły się dawać lu d ­ ności w e znaki ustaw icznie w zrastające podatki i wprowadzanie nowych obciążeń fisk alnych, że powodow ało to protesty, którym dobitny w yraz dawały doléances. Spory zakończyły się zw ycięstw em m onarchii. Ordonans z 1589 r. zarządził, aby na przyszłość stany Burgundii ponosiły takie sam e ciężary podatkowe, jak i inne

prow in cje Francji. ,

Finansow ą działalność S tan ów prowincjonalnych, w ypow iadającą się ogólnie •w dziedzinach uchwalania, ściągania i adm inistrow ania podatkam i, uznaje za­

zwyczaj historiografia francuska za rację bytu tej instytucji (s. 125, 155, 157, 171). F. D um ont zwraca w szakże uwagę i na inne p rzejaw y aktyw ności Stanów, ■świadczące o ich ingerencji w politykę państw a. Tak w ięc zdarzało się, że zgro­ m adzenia prow incjonalne Stanów zabierały głos w kw estiach składu rady k rólew ­ skiej, organizacji regencji, reform ustrojow ych i skarbowych (np. restytucja domeny tronowej, likw idacja system u apanaży), czy w reszcie — zatargów na tle w yzn a­ niow ym . N ie ujm ując znaczenia pryncypialnej dla bytu Stanów problem atyce iisk a ln e j podnosi F. Dumont, iż zadaniem instytucji było także w ypracow yw anie form w spółpracy w ładcy z poddanymi. W pew nych sytuacjach w spółpraca ta m,ogła doprowadzić do m om entów redukow ania przew agi m onarchii na rzecz p rzedstaw icieli społeczeństw a (s. 210 nn.). Te m om enty w ydają się zbyt słabo u w y ­ datnione w całości tomu, gdzie z nadm ierną chyba jednostronnością eksponuje się aspekty fiskalne.

F. Dum ont jest rów nież autorem szkicu pt. „Les États particuliers du Centre de la France et l ’im pôt” (s. 149—154), przedstaw iającego zagadnienie tytu łow e przy w ykazaniu analogii i zróżnicowań zachodzących w system ie uchwalania oraz ad­ m in istrow an ia podatkam i w regionach centralnych kraju gdzie w ystęp ow ały do­

bitnie tradycje regionalnych odrębności.

Om awiany zbiór szkiców poświęconych gestii fiskalnej Stanów prow incjo­ n a ln y c h stanow i w ydaw nictw o godne uw agi w aspekcie konstrukcyjnym . W szyst­ kie praw ie artykuły są zw ięzłe a jednocześnie zdecydowanie zarysowują przed czytelnikiem tytułow ą problem atykę. Dzięki tem u, że zasięg geograficzny po­ szczególnych artykułów sum uje się na obraz ogólny F r a n c jic, zapoznanie się .z książką stanow i dla czytelnika dużą korzyść.

Anna S ucheni-G rabow ska

6 P o z a w z m i a n k o w a n y m i w r e c e n z j i a r t y k u ł a m i to m z a w i e r a j e s z c z e s z k ic e : C h . E« C 1 a e y s, L e rôle d e s E ta t s p r o v i n c i a u x d u N o r d d e la F ra n c e e n m a t i è r e d ’i m p o s i t i o n t(s. 117—124); A . V a n d e n b o s s c h e , L e s É ta t s P y r é n é e n s et l ’i m p ô t (s. 1.57—-169).