"Poland and the Western Powers 1938-1939 : A study in the Interdependence of Eastern and Western Europe", Anna Cienciala, London 1968 : [recenzja]

W e d łu g a u to r a z a t e m w y r a z e m d ą ż e n ia do św ie c k o śc i ż y c ia sp o łe c z n e g o b y ła w „M łodiej M y ś l i L u d o w e j ” itylko' o ż y w io n a p r o p a g a n d a a n ty k lery k a lin a . W isto c ie w „ M ło d e j M y ś l i L u d o w e j ” w y ja ś n io n o w obsizefrnym s tu d iu m , k tó r e w y s z ło n a ­ stę p n ie ja k o o d b itk a , j a k ie w z g lę d y p r z e m a w ia ją p r z e c iw n a u cz a n iu r e lig ii w s z k o ­ ł a c h p a ń s t w o w y c h . „ M ło d a M y ś l L u d o w a ” o p a r ła się n a p r z y k ła d z ie T o m a s z a M a ­ s a r y k a , z a słu ż o n e g o w s p ó łt w ó r c y n ie p o d le g łe j C z e c h o s ło w a c ji, Iktóry ch o c ia ż był ■człow iek iem w ie r z ą c y m , b r o n ił w o ln o śc i s u m ie n ia i d la te j z a s a d y u s u n ię c ia n a u ­

c z a n ia r e lig ii w s z k o ła c h p a ń s t w o w y c h („ T o m a s z M a s a r y k w o b r o n ie wtolności su ­ m ie n ia ” , „ M ło d a M y ś l L u d o w a ” nr 9— 10 z 1937 r. i n r 1 z 1938 r.). B y ł to p r o b le m z a s a d n ic z y , k t ó r y (rozw iązan o d op ie ro w P o lsc e L u d o w e j.

M ó w ią c o p o c z ą tk a c h „ M ło d e j M y ś li L u d o w e j ” a u to r o g r a n ic z y ł się do s t w ie r ­ d ze n ia , że w p ie r w s z y c h s ie d m iu la t a c h w y s z ło z a le d w ie 12 n u m e r ó w . A l e ju ż ze s p r a w o z d a ń ś r o d o w is k o w y c h Z w ią z k u P A M L w y n ik a ło , że w e L w o w i e p a n o w a ło d uże o ż y w ie n ie , w y s tą p io n o ta m p u b lic z n ie w o b r o n ie „ W y z w o l e n ia ” p r z e d n a g o n k ą e n d e c ji w s p r a w ie s p r o w a d z e n ia do k r a ju z w ło k H . S ie n k ie w ic z a , w o b r o n ie m n i e j ­ szo śc i u k r a iń sk ie j w P o lsc e o r a z w o b r o n ie Ż e r o m s k ie g o p r z e d n a p a śc ią e n d e c ji z p o w o d u „ P r z e d w io ś n ia ” . B y ł to w s p ó ln y z „ W ic i a m i” n u rt p r a w d y , d e m o k r a c ji i p o s tę p u p r z e c iw s z o w in iz m o w i i z a c o fa n iu 'k ołtu n erii r o d z im e j ( „ M M L ” n r 2 z g r u d n ia 1925), a p o n a d to w nr 1 z 1926 r. z te g o ż o ś r o d k a lw o w s k ie g o P A M L „ P o s ie w ” p o c h o d ził a r ty k u ł p t. „ O z je d n o c z e n ie ru ch u lu d o w e g o ” , k tó r y p o s t u ­ l o w a ł u tw o r z e n ie w k a ż d e j w s i je d n e j w s p ó ln e j d la p r a w ic y i le w ic y c h ło p sk ie j o r g a n iz a c ji, o c z y m a u to r sa m n a d m ie n ił w je d n y m zd a n iu w u stę p ie o sp ra w a c h ru ch u lu d o w e g o w „ M M L ” .

N ie d o k ła d n ie w r e s z c ie sp o r zą d zo n o n o tk i b io g r a fic z n e . P r z y k ła d o w o : n ie m o ż n a b y ło w nottee o K a z im ie r z u B a n a c h u p o m in ą ć , ż e b y ł on w o k r e s ie o k u p a c ji d e le ­ g a te m rzą d u w L o n d y n ie n a W o ł y ń . N ie w ła ś c iw ie napilsano w n o tc e o A d a m i e B ie ­ n iu, ż e 'był a r e s z t o w a n y i s ą d z o n y w „ p r o c e sie tz w . 1.6” . K t ó r y c z y te ln ik u r o d z o n y ju ż w P o lsc e L u d o w e j b ę d zie r o z u m ia ł te n s z y fr ?

R e a s u m u ją c p o w y ż s z e u w a g i, tr z e b a stw ie r d z ić , że au tor n ie z r e a liz o w a ł ta k , j a k z a m ie r z a ł, w y tk n ię te g o so b ie ce!lu i n ie o d tw o r z y ł, j a k n a le ż a ło , ś w ia to p o g lą d u m o r a ln e g o w ic ia r z y i ich n a jw a ż n ie js z y c h z a in te r e so w a ń . W k ró tk ic h , d z ie n n ik a r ­ s k ich r a c z e j „o d .n o to w a n ia c h ” id e o lo g ia w ic ia r z y o b e jm u ją c a s z e r o k ie h o r y z o n ty d o z n a ła z w ę ż e n ia i s p ły c e n ia , 'a b o g a ta tr e ś ć ty g o d n ik a „ W i c i ” i in n y c h piism d o­ z n a ła z u b o że n ia . T łu m a c z y a u to r a o k o lic z n o ść , ż e p is a ł o o b c y m d la s ie b ie ś r o d o ­ w is k u i n ie z n a jo m o ś ć s to s u n k ó w sta ra ł s ię z a stą p ić le k tu r ą a k t a d m in is tr a c y jn y c h , r a p o r t ó w i d o n o só w p o lic y jn y c h .

K s ią ż k a m o ż e sp e łn ić ro lę p o m o c n ic z ą p r z y o p r a c o w y w a n iu m o n o g r a fii o „ W i -· cia ch ” , p r z y c z y m t y g o d n ik „ W i c i ” w in ie n b y ć p o d s ta w ą , a in n e p is m a b y ły b y ty lk o c y to w a n e w m ia r ę p o tr z e b y , p o n ie w a ż n ie są on e r ó w n o z n a c z n e z „ W i c i a m i ” , a n ie je d n o k r o tn ie w r ę c z ró ż n ią się z „ W i c i a m i ” w k w e s tia c h św ia to p o g lą d u m o ­ r a ln e g o . J e żeli 'zaś s ta n o w is k o n ie k tó r y c h c z a so p ism w p e w n y c h k w e s tia c h b y ło id e n ty c z n e , to oddizielne ic h o m a w ia n ie sta n o w iło b y , j a k u a u t o r a , z b ę d n e p o w t ó ­ r z e n ie .

S ta n is ła w P i o tr o w s k i

A n n a С i e n c i a ł a , P o la n d and th e W e s t e r n P o w e r s 1938— 1939. A S t u d y in th e I n t e r d e p e n d e n c e o f E a s te r n and W e s t e r n E u r o p e , L o n d o n 1968, s. 310.

P o lity k a z a g ra n ic z n a P o ls k i o k resu m ię d z y w o je n n e g o d o c z e k a ła się ju ż w ie lu o p r a c o w a ń . W y m ie n ić tu .m ożn a p r z y k ła d o w o p ra c e J. K r a s1 u s k i e g o i M . W o j c i e c h o w s k i e g o o sto su n k a c h p o ls k o -n ie m ie c k ic h , a n a liz ę p o lity k i B e c k a na o d cin k u c z e c h o s ło w a c k im d o k o n a n ą p rz e z J. K o z e ń s k i e g o , b a d a n ia

S . S t a n i s ł a w s k i e j , o b s z e r n e stu d iu m H . R o o s a 1. Ż a d n a je d n a k z ty c h m o n o g r a fii nie z a w ie r a s y n t e t y c z n e g o o m ó w ie n ia p o lit y k i 'p olsk iej w d o b ie w i e l ­ k ie g o k r y z y s u e u ro p e js k ie g o 1938— 1939. D la t e g o te ż w y d a n a w ro k u u b ie g ły m w L o n d y n ie p r a c a A . C i e n с i a ł у (u ro d z o n a w P o ls c e , p r o fe s o r U n iv e r s it y o f K a n s a s ) z a s łu g u je n a u w a ż n ą le k tu rę .

A u to r c e p r z y ś w ie c a ły p r z y p isa n iu m o n o g r a fii d w a c e le : s c h a r a k te r y z o w a n ie p o lity k i B e c k a w la ta c h 1938— 1939 o r a z u k a z a n ie — n a p r z y k ła d z ie P o lsk i — j a k p o lity k a W ie lk ie j' B r y ta n ii i F r a n c ji w o b e c N ie m ie c r z u t o w a ła n a p o s ta w ę m a ły c h p a ń s t w śro d k o w o eu ro p e jsk ic h ·.

'N a b a z ę ź r ó d ło w ą p r a c y s k ła d a ją się g łó w n ie o fic ja ln e z b io r y d o k u m e n tó w d y ­ p lo m a ty c zn y ch ', ta k ie j a k : “ T h e P o lish W h it e B o o k : O f fi c ia l D o c u m e n ts C o n c e rn in g P o lis h -G e r m a n a n d P o lis h -S o v ie t R e la tio n s 1933— 1939” ((Paris 1940), „ P o ln isc h e D o k u m e n t e zur V o r g e s c h ic h t e des K r i e g e s ” (B e r lin 1940), „ M n ic h o v v d o k u m e n ­ te c h ” (Prah'a 1958), ,,N o v e d o k u m e n ty к h isto rii M n ic h o v a ” ( P r a h a 1958), “ D o c u m e n ts o f B r itis h F o r e ig n P o lic y 1919— 1939” (L o n d o n 1948:— Ί953) itp .

Z a r c h iw a lió w w y k o r z y s t a ła a u to r k a m . in. a r c h iw u m p o ls k ie g o M S.Z ( z n a j­ d u ją c e s ię w I n s ty tu c ie H is t o r y c z n y m im . ge n . S ik o r s k ie g o w L o n d y n ie oraz w M o n tr e a lu ), p a p ie r y a m b a s a d y p o ls k ie j w L o n d y n ie ( I H G S — · L o n d y n ) i a m b a ­ s a d y p o ls k ië j w U S A (In s t y tu t H o o v e r a — U S A ) , k o le k c ję d o k u m e n tó w p o ls k ie g o M SIZ — „(P olska a Z a g r a n ic a ” (P o lish In stitu te o f A r t s a n d S c ie n c e ·— N o w y Jork ), a r c h iw u m T y t u s a K o m a r n ic k ie g o ( I H G S — L o n d y n ), o r a z p a p ie r y a m b a s a d y U S A w W a r s z a W ie (N a t io n a l A r c h iv e s — W a s z y n g to n ). B o g a to r e p r e z e n to w a n a je s t w b ib lio g r a fii lite r a tu r a p a m ię tn ik a r s k a — a u to r k a d y s p o n o w a ła m . in. p e łn y m te k ste m „Diariiusiza i T e k ” J. S z e m b e k a ( m a n u s k r y p t z n a jd u je się w I H G S w L o n ­ d y n ie ), n a t o m ia s t d o p r a s y o m a w ia n e g o o k r e su s ię g a ła C ie n c ia ła b a rd z o rzadfcoi

K s ią ż k a s k ła d a s ię ze w stę p u i s ie d m iu r o z d z ia łó w , z a m y k a ją epiltog, o b sze r n e p o d s u m o w a n ie o r a z d o sk o n a le o p r a c o w a n y in d e k s. W e w s tę p ie a u to r k a w sp o só b s y n t e t y c z n y o m a w ia s y t u a c ję m ię d z y n a r o d o w ą P o ls k i w la ta c h 1918— 1938. R o z ­ d zia ł I tr a k tu je o p o c z y n a n ia c h d y p lo m a c ji p o ls k ie j w d o b ie A n s c h lu s s u . P o lity c e p o ls k ie j w c z a s ie k r y z y s u c z e c h o s ło w a c k ie g o p o ś w ię c o n e są tr z y n a stę p n e r o z ­ d z ia ły . R o z d z ia ł p ią t y z a jm u je się k o n s e k w e n c ja m i M o n a c h iu m d la p o lity k i p o l­ s k ie j, s z ó s ty zaś o b e jm u je o k r e s o d 24 p a ź d z ie r n ik a 1938 (w y su n ię c ie p r z e z N ie m c y p ie r w s z y c h ż ą d a ń te r y to r ia ln y c h p o d a d r e se m P o lsk i) d o 15 m a r c a 1939. W r e s z c ie w ro z d z ia le sió d m y m a u to r k a o m a w ia sp r a w ę zb liż e n ia p o ls k o -a n g ie ls k ie g o , u w ie ń ­ czo n eg o p o d p is a n ie m 6 k w ie tn ia w stęipnego u k ła d u b r y t y js k o -p o ls k ie g o o w z a j e m ­ nej p o m o c y . W e p ilo g u z n a jd u je się o m ó w ie n ie d a lsz e g o r o z w o ju w y d a r z e ń — a ż po 17 w r z e ś n ia 1939.

W p r z e d s t a w ie n iu w ie lu p r o b le m ó w C ie n c ia ła nie w y s z ła p o z a d o ty c h c z a s o w e u sta le n ia h is t o r io g r a fii. O d n o śn ie np. s to su n k ó w p o ls k o -n ie m ie c k ic h po w y c z e r p u ­ ją c y c h p ra c a c h W o jc ie c h o w s k ie g o i B a t o w s k i e g o 2 n ie w ie le m o g ła d o d a ć n o ­ w e g o 3. N ie z a w ie r a te ż n o w y c h u sta le ń r o z d z ia ł t r a k tu ją c y o s to su n k a c h p o l s k o -1 J . K r a s u s k i , S t o s u n k i p o l s k o - n i e m i e c k i e 1919— 1925, P o z n a ń 1962; t e n ż e , S t o ­ s u n k i p o l s k o - n i e m i e c k i e 1926—1932, P o z n a ń 1964;" M . W o j c i e c h o w s k i , S t o s u n k i p o l s k o - n i e m i e c k i e 1933— 1938, P o z n a ń 1965; J . K o z e ń s k i , C z e c h o s ł o w a c j a w p o l s k i e j p o l i t y c e z a ­ g r a n i c z n e j 1932— 1938, P o z n a ń 1964; S . S t a n i s ł a w s к a , W i e l k a i m a la p o l i t y k a J ó z e f a B e c k a , W a r s z a w a 1962. P r a c a S . S t a n i s ł a w s k i e j , P o ls k a a M o n a c h iu m n ie b y ł a z n a n a C i e n c i a ł e w m o m e n c ie p i s a n i a m o n o g r a f ii. T a k ż e H . R o o s , P o l e n u n d E u r o p a 1931— 1939, T ü b in g e n 1957.-2 H . B a t o w s k i , K r y z y s d y p l o m a t y c z n y w E u r o p ie , W a r s z a w a 1962. 3 W y j ą t k i e m j e s t k w e s t ia W o ln e g o m . G d a ń s k a w s t o s u n k a c h p o l s k o - n i e m i e c k i c h , k t ó ­ r ą — w o d r ó ż n i e n i u o d W o j c i e c h o w s k i e g o — a u t o r k a o m a w ia b a r d z o d o k ł a d n ie . N a ­ l e ż y z a z n a c z y ć , ż e C i e n c i a ł a w m o m e n c ie p i s a n i a s w e j m o n o g r a f ii n ie z n a ł a je s z c z e p r a c y B . D o p i e r a ł y , G d a ń s k a p o l i t y k a B e c k a , P o z n a ń 1967.

10

-c z e c h o s ło w a c k ic h w cza sie k r y z y s u m a jo w e g o . K w e s t ii r e l a c ji m ię d z y P o lsk ą a W ło c h a m i, R u m u n ią i W ę g r a m i p ośw ięc ała C ie n c ia ła n ie w ie le u w a g i, o m a ­ w ia ją c to z a g a d n ie n ie g łó w n ie w z w ią z k u ze sp r a w ą z a b ie g ó w В е с к а o w sp ó ln ą g r a n ic ę p o ls k o -w ę g ie r s k ą . O b r a z s to s u n k ó w p o ls k o -r a d z ie c k ic h z o s ta ł z a le d w ie n a ­ sz k ic o w a n y .

N a to m ia s t z a słu g u ją n a u w a g ę te ipartie p r a c y , w k t ó r y c h a u to r k a z r e fe r o w a ­ ła — g łó w n ie w o p a r c iu o w ła s n e p o s z u k iw a n ia ź ró d ło w e — sto su n k i1 P o ls k i z p a ń ­ s t w a m i z a c h o d n im i, z w ła s z c z a A n g lią . O b r a z p o lity k i fr a n c u s k ie j o r a z r e la c ji m ię ­ d z y W a r s z a w ą i P a r y ż e m w y p a d ł n ieco g o r z e j — b r a k je s t p o p r o s tu w c h w ili cibecnej, /poza a p o lo g e ty c z n ą z n a tu r y r z e c z y „ Ż ó łt ą K s i ę g ą ” 4, p u b lik a c ji fr a n c u s ­ k ich d o k u m e n tó w d y p lo m a ty c z n y c h , o d n o szą c y c h się do o k r e su 1938— 1939. S tą d te ż n ie k tó r e sp o r n e z a g a d n ie n ia — np. sp ra w a k o n t r o w e r s ji f r a n c u s k o -n ie m ie c - k ich , o d n o śn ie in te r p r e ta c ji d e k la r a c ji z 6 g r u d n ia 193β — p o z o s t a ją n a ra z ie do k o ń ca n ie w y ja ś n io n e . A u to r k a n ie o m a w ia te ż c a ło k szta łtu p r o b le m ó w p o l­ s k o -c z e c h o s ło w a c k ic h m ię d z y c z e r w c e m a p a ź d z ie r n ik ie m . W s u m ie je d n a k — b io ­ rą c z w ła s z c z a p o d u w a g ę , iż p r a c a p rz e z n a c z o n a je s t p rz e d e w s z y s t k im d la c z y t e l ­ n ik a a n g lo s a s k ie g o , k tó r e m u d o r o b e k p o ls k ie j h isto rio g r a fii' m o ż e n ie b y ć z n a n y — z a s łu g u je o n a w ty ch k w e s tia c h , m im o cz ę śc io w o w tó r n e g o ch a r a k te r u , n a p o z y ­ ty w n ą ocenę.

P o lity k a , ja k ą p r o w a d z iła P o lsk a w cz a sie k r y z y s u c z e c h o s ło w a c k ie g o , je s t diziś n a jc zę śc ie j o c e n ia n a k r y ty c z n ie — n ie ty lk o z re sz tą p r z e z h is t o r y k ó w P o lsk i L u d o w e j 5. C ie n c ia ła istara się w y k a z a ć , iż n a p o s ta w ę z a ję tą p r z e z P o ls k ę w .1938 r o k u w p ły n ę ła w sp o só b d e c y d u ją c y b r y ty js k o -fr a n a u is k a p o l it y k a a p p e a s e m e n ť u . P o n a d to s ta n o w is k o p o ls k ie m ia ło , je j zd a n ie m , d la r o z w o ju w y d a r z e ń z n a c ze n ie w tó r n e , to te ż nie m o ż n a o b a r c z a ć P o lsk i g łó w n ą o d p o w ie d z ia ln o śc ią z a M o n a c h iu m i j e g o k o n s e k w e n c je .

W s tw ie r d z e n iu , iż p o lit y k a P iłsu d sk ie g o i B e c k a z a le ża ła od p o s t a w y A n g lii i F ra n q ji w o'bec N ie m ie c , z a w ie r a s ię za sa d n ic z a te za m o n o g r a fii. A r g u m e n t a c ja j e s t n a s t ę p u ją c a : s a n a c y jn a P o ls k a nie u c h y la ła się o d w s p ó łp r a c y >z F r a n c ją . J e d ­ n a k ż e W a r s z a w a nie m o g ła nie d o str z e g a ć w p o lity c e fr a n c u s k ie j n ie p o k o ją c y c h o b ja w ó w (po L o c a r n o n a stą p ił o k r e s w s p ó łp r a c y fra n c u is k o -n ie m ie c k ie j). T o te ż g d y n a d a r z y ła s ię o k a z ja p o p r a w y s t o s u n k ó w z N ie m c a m i w d ro d z e b ila te r a ln y c h u k ła ­ d ó w , P iłsu d sk i z d e c y d o w a ł się w e jś ć n a tę d r o g ę . Ulkład z 1934 r . s ta n o w ił p u n k t z w r o tn y w p o lity c e p o ls k ie j, le c z n ie o z n a c z a ł o d w ró c e n ia się od F r a n c ji (s. 16). P o ls k a , d b a ją c o u tr z y m a n ie d o b r y c h s t o s u n k ó w ,z R z e s z ą , nie z a m y k a ła so b ie d r o ­ g i do z b liż e n ia z p a ń s t w a m i z a c h o d n im i, g d y b y te z d e c y d o w a ły ,sdę p r z e c iw s ta w ić e k s p a n s ji n ie m ie c k ie j .(d o w o d em — s ta n o w is k o B e c k a p o w k r o c z e n iu w o j s k n ie ­ m ie c k ic h doi N a d r e n ii — s. 27). J e d n a k ż e w p o lity c e A n g l i i i F r a n c ji z w y c ię ż y ła lin ia u g o d o w a . W tej s y t u a c ji P o ls k a , a b y z a b e z p ie c z y ć s w o je in te r e s y , b y ła z m u ­ s z o n a do foardzieij e n e r g ic z n y c h d z ia ła ń . W t y m k o n te k ś c ie n a le ż y — z d a n ie m C ie n c ia ły — r o z p a tr y w a ć k o n c e p c ję T r z e c ie j E u r o p y (s. 55 n.). BeCk u w a ż a ł, iż a k c ja N ie m ie c s k ie r o w a n a p rz e c iw k o A u s tr ii i C z e c h o s ło w a c ji nie z a g r a ż a in te ­ r e s o m P o ľsk í. W o sta te c z n o śc i je d n a k s to s o w a ł s w o ją p o lit y k ę d o p o lit y k i A n g lii i F r a n c ji (s. 32). W r a z ie e u r o p e js k ie g o k o n flik t u z b r o jn e g o , s ta n ą łb y b e z w a h a n ia p o str o n ie p a ń s t w z a c h o d n ich (s. 54), A n g l i a i F r a n c ja o k a z a ły się je d n a k n ie ­ p r z y g o t o w a n e d o o b r o n y A u s tr ii i C z e c h o s ło w a c ji i s k a p itu lo w a ły w o b e c żąd ań H it le r a . B e c k „ d o s t o s o w a ł” się ty lk o do p o lity k i Z a c h o d u . P o s ta w a P o ls k i w s t o ­ su n k u do C z e c h o s ło w a c ji, ja k k o lw ie k n ie p r z y ja z n a , n ie w p ły n ę ła d e c y d u ją c o na p o g o r s z e n ie się s y t u a c ji C z e c h o s ło w a c ji w cz a sie k r y z y s u m a jo w e g o (s. 78). A n e k s ja Z a o lz ia b y ła ty lk o k o n s e k w e n c ją z d ra d y p a ň s ť w z a c h o d n ich . B e c k t r a k to w a ł zaję cie

4 L iv r e j a u n e fr a n ç a is [ t y t u ł s k r ó c o n y ] , P a r i s 1939.

5 P o r . n p . H . R o o s, o p . c i t . ; J . G i e r t y c h , P ó l w i e k u p o l i t y k i p o l s k i e j . U w a g i o p o l i t y c e D m o w s k i e g o i p o l i t y c e p o l s k i e j la t 1919— 2939 i 1939— 2947, N i e m c y Z a c h o d n ie b .d .

Ś|ląs:ka C ie s z y ń s k ie g o ja k o p ie r w s z e p o su n ię c ie n a d ra d z e do s tw o r z e n ia n o w e g o u k ła d u s i ł w ś r o d k o w e j E u ro p ie (s. 145). P r o je k t o w a n y p r z e z B e c k a b lo k tz w . T r z e ­ cie j E u r o p y m ia ł m ie ć c h a ra k te r t a m y a n t y n ie m ie c k ie j, a. z a b ie g i W a r s z a w y o u z y ­ sk a n ie w s p ó ln e j g r a n ic y p o ls k o -w ę g ie r s k ie j s p o tk a ły się z p o p a r c ie m Z S R R (s. 175). Jednakże· p r ó b y r e a liz a c ji T r z e c ie j E u r o p y -za k o ń czyły s ię n ie p o w o d z e n ie m , p o d o b ­ n ie j a k i w y s iłk i p o ls k ie j d y p lo m a c ji, z m ie r z a ją c e do u r e g u lo w a n ia sp o r n y c h p r o ­ b le m ó w p o l s k o -n i e m i e c k i c h 6, P o lity k a polska· z n a la z ła s ię w im p a s ie , t y m w ię c e j iż p o M o n a c h iu m te n d e n c je u g o d o w e w p o lit y c e p a ń s t w za c h o d n ic h p r z y b r a ły n a s ile . D o p ie r o g d y H it le r b r u ta ln ie p r z e k r e ś lił n a d z ie je m o n a c h ijc z y k ó w , d y p lo m a ­ c ja A n g lii i F r a n c ji z m ie n iła k u rs (s. 207). W -rezultacie W ie l k a B r y ta n ia 31 m a r c a 1939 u d z ie liła P o lsc e je d n o s tr o n n e j g w a r a n c ji.

P r z e d s ta w io n e r o z u m o w a n ie bu d zi isto tn e w ą tp liw o ś c i. T ru d n o je s t o c z y ­ w iś c ie k w e s tio n o w a ć tw ie r d z e n ie , iż w y s tę p u ją c a w p o lity c e p a ń s t w z a c h o d ­ n ich te n d e n c ja u g o d o w a w o b e c N ie m ie c s k ła n ia ła p o ls k ic h m ę ż ó w sta n u do s z u ­ k a n ia n a w ła s n ą rę k ę m o d u s v i v e n d i z R z e sz ą . Z d ru g iej je d n a k s tr o n y P o lsk a , kitióra o d 1934 r. p r o w a d z iła s a m a p o lity k ę z d e c y d o w a n ie w r o g ą w o b e c C z e c h o ­ s ło w a c ji, u m a c n ia ła o b ie k ty w n ie r z e c z b io rą c s ta n o w is k o d y p lo m a c ji z a c h o d n ie j, n ie w id z ą c e j celu i m o ż liw o ś c i ch ro n ie n ia A u s tr ii i C z e c h o s ło w a c ji p r z e d N i e m ­ ca m i. P iłs u d s k i i B e c k p r z y ją w s z y , iż na p o m o c p a ń s t w z a c h o d n ic h lic z y ć n ie m o ż n a , n ie d o s tr z e g a li i n ie ch c ieli d o str z e g a ć w p o lity c e Z a c h o d u , a zw ła sz c z a F r a n c ji, te n d e n c ji -z m ie r za ją c y c h do o b ro n y T r a k t a t u W e r s a ls k ie g o . W y r a z e m ty c h te n d e n c ji b y ł p r z e d e w s z y s t k im p r o je k t P a k tu W s c h o d n ie g o . O p r ó c z te g o F r a n c ja p o d e jm o w a ła w la ta c h 1935·— 1936 — p r a w d a , że w sp o só b m a ło e n e r g ic zn y — p r ó b y lik w id a c ji sp o r u m ię d z y ob u je j s o ju s z n ik a m i '(tzn. P o ls k ą i C z e c h o s ło ­ w a c ją ) i w z m o c n ie n ia w te n sp o só b fr a n c u s k ie g o isystem u b e z p i e c z e ń s t w a 7. T e in ic ja t y w y d y p lo m a c ji fr a n c u s k ie j z o s t a ły p rz e z P o ls k ę z ig n o r o w a n e .

T a k ż e w cza sie k r y z y s u c z e c h o s ło w a c k ie g o — P o ls k a m o g ła w p ły n ą ć n a p o ­ lit y k ę fr a n c u s k ą , .przede w s z y s t k im p o p r z e z sw ó j s to s u n e k do C z e c h o s ło w a c ji. F r a n c ja zigodziła się p rz e c ie ż ,na u s tę p stw a w o b e c N ie m ie c k o s z t e m C z e c h o s ło ­ w a c j i n ie b e z o p o r u 8. N ie c o ż y c z liw s z a p o s t a w a W a r s z a w y w o b e c P ra g i m o g ła w z m o c n ić w y s tę p u ją c e w p o lity c e fr a n c u s k ie j te n d e n c je a n t ÿ k a p it u la c y jn e . T a k w ię c p o lity k a P o ls k i w 1938 r., ja k k o lw ie k m ia ła z n a c ze n ie d ru g o r zę d n e w p o r ó w ­ n an iu z p o s u n ię c ia m i d y -p lo m a c ji fr a n c u s k ie j i a n g ie ls k ie j, o d e g r a ła o k r e ślo n ą r o lę w r o z w o ju w y p a d k ó w . P o z a t y m w s p ó łd z ia ła n ie W a r s z a w y a B e r lin e m sk ła n ia ło A n g lię i F r a n c ję — d ą żą c e do r o z e r w a n ia tej w s p ó łp r a c y — dto z w ię k s z e n ia n a ­ cisk u n a C z e c h o s ło w a c ję w ce lu zm usziania je j do u s tę p s tw w o b e c P o lsk i. W b r e w w ię c s u g e s tio m a u to r k i (s. 78, 146) p o lity k a B e c k a w p ły n ę ła n a p o g o r sz e n ie się i ta k ju ż tr u d n e j s y t u a c ji C z e c h o s ło w a c ji.

B u d z i te ż za strz e że n ie o ś w ie tle n ie s to su n k ó w p o ls k o -c z e c h o s ło w a c k ic h w d w u ­ d zie sto le c iu m ię d z y w o je n n y m . M o ż n a z g o d z ić się z a u to r k ą , g d y tw ie r d z i, iż do 1933 r. p r ó b y p o r o z u m ie n ia p o ls k o -c z e c h o s ło w a c k ie g o n a p o t y k a ły n a tr u d n o śc i ze s tr o n y c z e sk ie j (s. 12). W la ta c h n a s tę p n y c h s y t u a c ja p r z e d s t a w ia ła się w e d łu g a u to rk i jiak n a s t ę p u je : w 1033 r . P iłsu d sk i, 'zanim z d e c y d o w a ł s ię s z u k a ć p o r o ­ z u m ie n ia z R z e sz ą , z b a d a ł m o ż liw o ś c i w s p ó łp r a c y z C z e c h o s ło w a c ją (s. 12). J e d ­ n a k ż e B e n e s z odrziucił p o lsk ą p r o p o z y c ję so ju sz u . G o d z ił się o n je d y n ie n a z a w a r c ie u k ła d u o p r z y ja ź n i (s. 14). K o n c e p c je p o lity c z n e B e n e sz a w y k lu c z a ły b o w ie m m o ­ ż liw o ść s o ju s z u w d js k o w e g o p o ls k o -c z e c h o s ło w a c k ie g o . D la cz e sk ieg b d y p lo m a ty

6 I d z i e o z n a n e w y s i ł k i B e c k a u z y s k a n i a o d H i t l e r a p r z e d ł u ż e n ia d e k l a r a c j i z 1934! r ., u z n a n i a g r a n i c p o l s k i c h p r z e z R z e s z ę it d . P o r . M . W o j c i e c h o w s k i , o p . c i t ., s. 452 n n .

7 J . K o z e ń s k i , o p . c i t ., s. 173 n n .

8 Ś w i a d c z y o t y m c h o c i a ż b y s t a n o w is k o z a j ę t e p r z e z d e le g a c ję f r a n c u s k ą n a k o n f e r e n c j i lo n d y ń s k i e j 25— 26 w r z e ś n i a 1938. P o r . S . S t a n i s ł a w s k a , P o ls k a a M o n a c h iu m , s. 178 n n .

n a jw a ż n ie js z ą s p r a w ą b y ł y sto su n k i C z e c h o s ło w a c ji z F r a n c ją ; m a ją c p o p a r c ie F r a n c ji iczuł się zu p e łn ie 'b ezp ieczn y (s. 34). O d r z u c e n ie p o ls k ie j o f e r t y s t a ł o się je d n y m z -C zy n n ik ów d e c y d u ją c y c h o p e łn y m n ie u fn o śc i s to s u n k u P o ls k i do C z e ­ c h o s ło w a c ji p o r o k u 1934 (s. 32). W e d ł u g a u to r k i, k o n c e p c ja s o ju s z u p o l s k o -c z e ­ c h o s ło w a c k ie g o m ia ła w la ta c h 1934— 1938 n ie w ie lk ie s z a n se r e a liz a c ji, g d y ż k o n ­ c e p c ji t a k i e j ibyła n ie c h ę tn a zarów no· P o lsk a j a k i C z e c h o s ło w a c ja .

T w ie r d z e n ie to m a , n a s z y m z d a n ie m , c h a r a k te r co n a jm n ie j d y s k u s y jn y . T r z e b a b o w ie m p o w ie d z ie ć , że ch o cia ż o s o b is ta r o la B e n e s z a w „ z a m r a ż a n iu ” k o n ta k tó w p o ls k o -c z e c h o s ło w a c k ic h w d w u d z ie sto le c iu b y ła n ie w ą tp liw ie w ię k s z a , n iż to n o r­ m a ln ie się d z ie je w s to su n k a c h m ię d z y n a r o d o w y c h , to je d n a k po r o k u 1934 b r a k chęci

do w s p ó łp r a c y p o ls k o -c z e c h o s ło w a c k ie j zd ra d z a ła p r z e d e w s z y s tk im W a r s z a w a . J a k ­ k o lw ie k te z a , iż P o ls k a z a p r o p o n o w a ła C z e c h o s ło w a c ji w 1933 r. z a w a r c ie s o ju s z u w o js k o w e g o , n ie z n a jd u je — p o z a c y to w a n ą p r z e z a u to r k ę r e la c ją S im o n a — p o ­ tw ie r d z e n ia iw źr ó d ła c h , f a k t e m je s t , że w o k r e sie siln e g o n a p r ę ż e n ia w sto su n k a c h p o ls k o -n ie m ie c k ic h P iłs u d s k i i B e c k g o to w i b y li iść n a w s p ó łp r a c ę z P r a g ą . „ D e ­ k la r a c ja .p o ls k o -n ie m ie c k a z 26 s ty c z n ia 1934 u ja w n iła je d n a k , że 'ta p o lit y k a W a r ­ s z a w y w o b e c C z e c h o s ło w a c ji b y ła ty lk o ta k t y k ą o b lic z o n ą n a k r ó tk ą m e t ę ” 9.

O d 1934 r. s to s u n e k d o C z e c h o s ło w a c ji b y ł ju ż z d e c y d o w a n ie w r o g i, B e n e s z n a t o m ia s t n a d a l sz u k a ł z b liż e n ia z P o ls k ą . W s w y m m e m o r a n d u m z sie rp n ia 1936 r .10 p o d tr z y m y w a ł p r o p o z y c ję p o ls k o -c z e c h o s ło w a c k ie g o ipaktu p r z y ja ź n i, w y ­ su n ię tą p r z e z C z e c h o s ło w a c ję je s z c z e w 1933 r., a ta k ż e s u g e r o w a ł z a p o c z ą tk o w a ­ n ie p o ls k o -c z e s k ie j w s p ó łp r a c y w o j s k o w e j u . Poliska je d n a k o d r zu c iła tę ofe rtę . W i e m y dziś, ż e od; k o ń c a 1936 r. k onceipcja p o lity c z n a B e c k a z a w ie r a ła id e ę r o z ­ b io ru C z e c h o s ło w a c ji. C ie n c ia ła p isz e , iż .p ro jek t w s p ó ln e j p o ls k o -w ę g ie r s k ie j g r a ­ n ic y (w e d łu g B e c k a — n ie z b ę d n e p o su n ię c ie n a d r o d z e d o r e a liz a c ji k o n c e p c ji b l o ­ k u p a ń s t w tz w . T r z e c ie j E u ro p y ) m ia ł b y ć p r z e z B e c k a r e a liz o w a n y tylkoi w w y ­ pad k u. „ w y c o f a n ia s ię ” F r a n c ji z e w s c h o d n ie j E u r o p y i u t r a t y p r z e z C z e c h o s ło ­ w a c ję p o lity c z n e j n ie z a le ż n o ś c i (s. 56). R z e c z je d n a k w t y m , że w p ro c e sie p o z b a ­ w ia n ia C z e c h o s ło w a c ji te j n ie z a le ż n o śc i P o ls k a b r a ła c z y n n y u d zia ł.

D o tz w . p r o b le m ó w k o n t r o w e r s y jn y c h n a le ż y w h is to r io g r a fii s p r a w a o c e n y i in t e r p r e t a c ji p o lity k i, ja k ą z a c z ę ła p r o w a d z ić po. 15 m a r c a 1939 W ie lk a B r y ta n ia . O m a w ia ją c to z a g a d n ie n ie C ie n c ia ła tw ie r d z i, że g w a r a n c ja u d z ie lo n a P o lsc e p rz e z W ie l k ą B r y ta n ię 31 m a r c a 1939 m ia ła , w in te n c ji C h a m b e r la in a , s k ło n ić H it le r a do z a s ta n o w ie n ia s ię i .p rzestrzec g o p r z e d p r o w a d z e n ie m n a d a l a w a n tu r n ic z e j p o ­ lity k i. S u g e r u je te ż a u to r k a ,

że

((Wygłaszane

P r o b le m te n w y m a g a z a p e w n e je sz c ze w ie lu b a d a ń , k tó r e u ła tw i u d o stę p n ie n ie m a te r ia łó w F o r e ig n O ffic e . M o ż n a stw ie r d z ić ty lk o , iż w p r z e d sta w io n e j k w e stii n a le ż y ro z ró żn ia ć d w a z a g a d n ie n ia : 1. in te n c ji p o lity k ó w b r y ty js k ic h u d z ie la ją c y c h P o lsc e g w a r a n c ji ; 2. w p ły w u , ja k i a n g ie ls k a p o lity k a w y w a r ła n a p o su n ię c ie H itle r a .

» J . K o z e ń s k i , o p . c i t ., s. 129 n n .

io C h o d z i o m e m o r a n d u m B e n e s z a , p r z e k a z a n e R y d z o w i -S m i g ł e m u z a p o ś r e d n ic t w e m g e n . G a m e l i n a , w c z a s ie p o b y t u R y d z a w e F r a n c j i w 1936 r.

C ie n c ia ła s t a w ia k ilk a k r o t n ie p y ta n ie , cz y p o lity k a p o ls k a w la ta c h 1938— 1939 n ie m o g ła b ie c in n y m i t o r a m i; c z y w o b e c k o n c e p c ji B e c k a n ie istn ia ła dnna, le p s z a d la P o lsk i a lt e r n a ty w a . W n io s k i, do ja k ic h d o ch o d zi, b u d z ić m u szą pow ażnie z>a- str z e ż e n ia . Przeide w s z y s t k im a u t o r k a s o lid a r y z u je się z te z ą d y p lo m a c ji s a n a c y j ­ n e j, j a k o b y Z S R R z a g r a ż a ł n ie z a le ż n o ś c i P o ls k i w s to p n iu n ie m n ie j s z y m n iż N i e m ­ c y (s. 253 n.)· W re z u lta c ie u z n a je o n a za u s p r a w ie d liw io n y n e g a ty w n y sto s u n e k P iłsu d sk ie g o i B e c k a do k o n c e p c ji p a k tu zbiorow ego^ b e z p ie c z e ń s tw a z u d z ia łe m Z S R R . P isz ą c np. 0 і p r o je k c ie P a k tu W s c h o d n ie g o a u to r k a s tw ie r d z a , że je g o r e a li­ z a c ja u c z y n iła b y z P o ls k i s tr e fę ra d z ie c k ic h w p ły w ó w (s. 18 nn.). T y m c z a s e m w s y t u a c ji, g d y d w u s tr o n n y s o ju s z p o ls k o -r a d z ie c k i b y ł w d w u d z ie s to le c iu tru d n y do o sią g n ię c ia , w ła ś n ie w r a m a c h s y s te m u z b io ro w e g o b e z p ie c z e ń stw a m o g ła z n a ­ le ź ć P o ls k a s k u te c z n e o p a rcie w Z w ią z k u R a d z ie c k im p r z e c iw k o n ie b e z p ie c z e ń stw u

n ie m ie c k ie m u .

P r z y ją w e z y p o w y ż s z e za ło ż e n ia , C ie n c ia ła s p r o w a d z a p r o b le m a lt e r n a t y w y d o o d p o w ie d z i na p y ta n ie , c z y le ż a ło w m o ż liw o ś c ia c h P o ls k i d o p r o w a d z e n ie do z a ­ c ie ś n ie n ia s to s u n k ó w w t r ó jk ą c ie W a r s z a w a — P r a g a — P a r y ż . Ja'k to ju ż w y k a z a ­ liś m y , a u to r k a w ą tp i w istn ie n ie ta k ie j m o ż liw o ś c i. Jej z d a n ie m s tw o r z e n ie w s p ó l­ n e g o fr o n tu f r a n c u s k o -p o ls k o -c z e c h o s ło w a c k ie g o - z a le ża ło o d p o lity k i P a r y ż a i P r a ­ g i, a n ie W a r s z a w y . F r o n t ta k i b o w ie m m ó g łb y b y ć ła t w o s tw o r z o n y , g d y b y p a ń ­ s tw a za c h o d n ie udlzieliły w 1936 r . C z e c h o s ło w a c ji p e łn e g o p o p a r c ia , lu b te ż g d y b y Č S R z d e c y d o w a ła się .staw ić z b r o jn y o p ó r R z e sz y , b ą d ź wreszicie g d y b y P r a g a d o ­ k o n a ła d o b r o w o ln e j s e c e s ji Z a o lz ia n a rz e c z P o ls k i (s. 146). P r z y z n a ją c je d n a k d a ­ lej (s . 146), iż n ie p r z y ja z n a p o lit y k a P o ls k i w o b e c Č S R n ie w y p ły w a ła b y n a jm n ie j t y lk o z ch ęci o d z y s k a n ia Z a o lz ia , a u to r k a p o d w a ż a s a m a z a sa d n o ść k o ń c o w e g o f r a g m e n tu p r z e d s t a w io n e g o w y ż e j r o z u m o w a n ia .

C z y n ie n a z b y t p o c h o p n ie tw ie r d z i te ż C ie n c ia ła , że w w y p a d k u k o n flik t u c z e - o h o sło iw a c k o -n ie m ie e k ie g o P r a g a m o g ła b y lic z y ć n a ż y c z liw ą polstaw ę P o ls k i? A n a ­ liz a w r z e ś n io w e j (1938 r.) p o lit y k i B e c k a d a je p rz e c ie ż p o w o d y d o p r z y p u sz c z e ń , iż w r a z ie lo k a ln e g o k o n f lik t u n ie m ie c k o -c z e c h o s ło w a c k ie g o n ie m o ż n a b y ło w y k l u ­ cza ć m o ż liw o ś c i w y s tą p ie n ia z b r o jn e g o P o ls k i p rzeciw k o ) Č S R la.

B y ło te ż rz e cz ą p r a w d o p o d o b n ą , iż w w y p a d k u k o n flik t u z b r o jn e g o n a sze r szą sk a lę iftzn. z u d z ia łe m F r a n c ji) B e c k s ta r a łb y się z a c h o w a ć n e u tr a ln o ść , p r z y n a j ­ m n ie j w p ie r w s z e j je g o f a z ie 13.

Z e s p r a w ą a lt e r n a ty w y w o b e c k o n c e p c ji B e c k a w ią ż e się 'k w e stia p o s t a w y , ja k ą z a ję ły w d n iach k r y z y s u c ze c h o sło w a c k ie g o , p a r tie p o lity c z n e z n a jd u ją c e się w o p o ­ z y c ji w o b e c s a n a c ji. S p r a w ę 'tę a u to r k a o m a w ia p o b ie ż n ie ; n a le ż y ż a ło w a ć , iż niie w y k o r z y s ta ła orna aini p r a s y p a r t y jn e j z o m a w ia n e g o o k r e s u u , iani lite r a tu r y ty p u pa/m iiętnikiarskiegoi15. -P o z w o liło b y to z m o d y fik o w a ć o c e n ę d z ia ła ln o ś c i s tr o n n ic tw o p o z y c y jn y c h , ocen ę w y r a ż a ją c ą s ię w s'twierdzem-iu, iż o p o z y c ja , naw eit w p ie r w s z e j f a z ie k r y z y s u c z e ch o sło w a ck ieg o !, n ie p o tr a fiła p r z e c iw s ta w ić p o lity c e B e c k a ż a d ­ n e g o p o z y t y w n e g o p r o g r a m u (s. 66 mm..).

Z a s a d n ic z e te z y r e c e n z o w a n e j m o n o g r a fii b u d zą p o w a ż n e z a strz e że n ia . W z w ią z ­

12 s . S t a n i s ł a w s k a , P o l s k a a M o n a c h iu m , s. 239 n n . 13 T a m ż e , s. 31. 14 A u t o r k a w y k o r z y s t a ł a j e d y n i e w y d a w n i c t w o O p in ia p o ls k a w o b e c M o n a c h iu m w ś w i e ­ t l e p r a s y (o p r . B . R a t y ń s k a , W a r s z a w a 1959). P u b l i k a c j a t a o b r a z u j e b e z p o ś r e d n ie r e ­ a k c j e p r a s y p o ls k i e j n a w ia d o m o ś ć o p o d p i s a n iu u k ł a d u m o n a c h i j s k ie g o . S t a n o w is k o z a ję t e p r z e z o p o z y c ję w c z a s ie k r y z y s u m a jo w e g o z r e f e r o w a ł a a u t o r k a n a p o d s t a w ie f r a g m e n t ó w r a p o r t u W . F i a l i c y t o w a n y c h p r z e z S t a n i s ł a w s k ą . 15 P o z a p a m i ę t n i k i e m W . W i t o s a , M o j e w s p o m n ie n i a t . Ι Ι Γ , P a r y ż 1965.

k u z t y m n a su w a się r e f le k s j a , iż dila z o b r a z o w a n ia c a ło k s z t a łtu za le żn o śc i m ię d z y p o lity k ą p a ń s t w z a c h o d n ic h a p o lity k ą P o ls k i w d r u g ie j p o ło w ie d w u d z ie sto le c ia m ię d z y w o je n n e g o n ie w y s ta r c z y p o d d a ć a n a liz ie k ró tk i i d ość s p e c y f ic z n y o d c in e k c h r o n o lo g ic z n y , j a k im b y ły la ta ik ryzysu p o lity c z n e g o 1938— 1939. P r z e ś le d z e n ie c h a ­ r a k te r u tydh z a le żn o śc i ta k ż e w la t a c h p o p r z e d z a ją c y c h w y d a r z e n ia 1938— 1939 r o ­ k u m o g ło b y p r z y n ie ść w re z u lta c ie b a r d z ie j o b ie k ty w n y ob ra z za g a d n ie n ia .