Z A P I S K I
151
z n ią sk ra w k a R usi n a k tórym w y stę p u je zn aczn e zg ru p o w a n ie sa k ra ln y ch o b iek tó w d rew n ian ych : H aczów , B lizn ę, D om aradz itd . (u w zględ n ion o je dlatego, gdyż są zw ią za n e s ty lis ty c z n ie i k o n stru k cy jn ie z M ałop olsk ą, p ozostają św ia d e c tw e m ek sp a n sji ta m tejszej a rch itek tu ry). 23 z n ich za ch o w a ło się, zaś 4 zn a m y jed y n ie z ik on ografii. Jak o cezu rę zam yk ającą w ie k X V p rzy jęto 1510 r. Z tego zesp ołu ob iek tów p ię tn a sto w ie c z n ą m etry k ę sied m iu p o św ia d cza ją zap isy na ich e le m e n ta ch a rch itek to n iczn y ch . Co do d ziesięciu k o le jn y c h b a d a n ia autora (analiza form i cech k on stru k cy jn y ch ) p o tw ierd ziły op in ie litera tu r y o ich p iętn a sto w ieczn ej p ro w en ien cji. N a stęp n ie w łączon o, ze w z g lęd ó w sty listy c z n y c h , trzy k ościoły, k tóre m o g ły p o w sta ć na p o czątk u X V I w . W reszcie R yszard B r y k o w s k i p rzy ją ł za osta tn im i b ad an iam i, iż dw a o b iek ty (K rólów ka, B liznę) p o w sta ły w X V w ., zaś jem u sam em u udało się p o w ięk szy ć zesp ó ł m a ło p o lsk ich b u d o w li sa k ra ln y ch o jeszcze p ięć o b iek tów : D om aradz, G olcow ą, H u m n isk a, K rościen k o W yżne, i H a czów ). K o ścio ły w ty c h m iejsco w o ścia ch d a to w a n e b y ły uprzed n io na w ie k X V I bądź n a w et X V II. N a jw ię c e j r e w e la c ji p rzysp orzył sp e c ja ln ie p o tra k to w a n y k o ś ció łek w H a czo w ie d a to w a n y d otych czas na drugą ć w ierć X V II w iek u ; au tor zaś dopuszcza m o żliw o ść jeg o b u d o w y n a w et w czw a rtej ćw ierci X IV w . W e w s z y s tk ich b ad an ych o b iek ta ch zasto so w a n o k o n stru k cję w ień co w ą .
K siążk a u k azu je d rew n ia n e k o śció łk i m a ło p o lsk ie n a szerok im tle: og ó ln o eu ro p ejsk im i szczeg ó ln ie ogóln op olsk im , p rzed sta w ia p ro b lem a ty k ę w szerok iej p ersp ek ty w ie cza so w ej. Obok w ie lu n o w y ch u sta leń np. o ro li k o lo n istó w n ie m ie c k ich w p o lsk im b u d o w n ictw ie d rew n ian ym d w ie te z y są n aczeln e. A utor za n eg o w a ł od daw n a u ta rte poglądy:
1. o lu d o w y m ch a ra k terze a rch itek tu ry d rew n ian ej
2. o g o ty cy za cji d rew n ia n eg o k ościoła d op iero w p o czątk ach X V I w.
Z daniem R. B r y k o w sk ie g o arch itek tu ra d rew n ian a n ie b yła od sep a ro w a n a od m u row an ej, lecz ś c iśle z n ią zw iązan a. Jej tw ó rca m i b y li za w o d o w i m iejscy rze m ieśln icy , a n ie b liżej n ieo k reślen i lu d o w i tw órcy. N a to m ia st w y k sz ta łc o n y d r e w n ia n y k ościół g o ty ck i is tn ia ł już w X V w ., j e ś li n ie w cześn iej. N a rozw ój i tego b u d o w n ictw a d ecy d u ją cy w p ły w m iała rozbudow a sie c i p a ra fia ln ej w X III w.
J e st to k sią żk a c iek a w a , n ieortod ok syjn a, tw órcza. Ż yczyć jej trzeba b y n ie została p rzem ilczan a.
R. K.
Zenon G u i d o n , L ech S t ę p k o w s k i , Z d z i e j ó w handlu R z e c z y
p o s p o l i t e j w X V I — X V I I I w ie k u . S tu d i a i m a t e r i a ł y , W yższa Szkoła
P ed a g o g iczn a im . Ja n a K o ch an ow sk iego, K ie lc e 1980, s. 331.
O siem n a ście a r ty k u łó w , w ty m sześć d otąd n ie p u b lik o w a n y c h sk ład a się na n in ie jsz y tom . W ięk szość te k s tó w w cześn iej og ło szo n y ch dru k ow ało się w „Z ap is kach H isto ry cz n y c h ” i „ K w a rta ln ik u H isto rii K u ltu ry M a teria ln ej”; n iek tó re z n ich u kazują się tera z w fo rm ie p rzered agow an ej. P ię tn a ś c ie za m ieszczo n y ch w tom ie drobnych a r ty k u łó w n a p isa ł Z. G u i d o n , w sp ó ła u to rem czterech jest L. S t ę p k o w s k i . P o św ięco n e są one przed e w sz y stk im różn ym a sp ek to m handlu sp ła w - n ego zbożem , a n ad to żelazem , w ełn ą , d rew n em i jeg o p ochodnym i. W k ilk u p rzy p adkach d ru k u je się w a n ek sa ch do a rty k u łó w te k s ty źród łow e, m .in. o o rgan izacji i k a lk u la cji k o sztó w tra n sp o rtu zboża z W ołyn ia (1766 г.), o d och od ow ości h a n d lu drzew em n ad b u żań sk im w G d ań sk u w 1782 r., czy in w en ta rz sp ich lerza w W inia- rach (u u jścia N id y do W isły) z 1791 r.
152 Z A P I S K I
ram i i szczeg ó ło w o ścią u jęcia: p rzew a żn ie liczą p o k ilk a stron. P on ad 100 ta b e l ilu stru ją cy ch tezy a r ty k u łó w zam ieszczon o n a k oń cu tom u, poza tek stem .
K siążka drukow ana je s t tech n ik ą m ałej poligrafii.
R. K.
H en ryk B a r y c z , S z l a k a m i d z i e j o p i s a r s t w a sta ro p o ls k ie g o . S t u
d ia na d h is to rio g ra fią w X V I — X V I II, Z ak ład N a ro d o w y im . O ssoliń
sk ich — W y d a w n ictw o P o lsk iej A k a d em ii N auk, W rocław — W arsza w a —K ra k ó w — G d a ń sk —Łódź 1981, s. 308.
H istoriografia starop olsk a sta n o w iła przedm iot w y k ła d ó w u n iw ersy teck ich oraz tem at u ła m k o w y ch p u b lik a cji H en ryk a B a r y c z a od 1937 roku. P r e z e n to w a n a p ozy cja sta n o w i p o d su m o w a n ie g łó w n y ch w ą tk ó w d o ty ch cza so w y ch badań a u to ra i k o le jn y zarazem k rok do stw o rzen ia p rzy szłej sy n te z y h isto rio g ra fii s ta r o p o lsk iej „w ca ły m jej b o g a c tw ie i k r a sie ”, ja k to o k reśla w p rzed m o w ie B arycz. T ra k to w a n ie za b y tk ó w d aw n ej h isto rio g ra fii ty lk o i w y łą c z n ie pod k ątem ich w a r to śc i źród łow ej i w ia ry g o d n o ści z a p isó w fa k tó w d op row ad ziło do tego, że „obraz starop olsk iej h isto r io g r a fii p rzed sta w ia się jak o n ie u sta n n y cią g p rzep isy w a n ia jed n ego autora od dru giego, w su m ie dając ocen ę p rzy g n ęb ia ją cą i na w sk ro ś u jem n ą ”, a p rzecież „epoka sta ro p o lsk a w y k a z u je n ie b y w a łą rozp iętość za in tereso w a ń i k u ltu dla h isto rii, le g ity m u je się n iezw y k ły m .... u h isto ry czn ien iem , n ie m a l u czu len iem na zja w isk a p rzeszłości, trad ycji, p o ch o d zen ia ” — p isze dalej w p rzed m o w ie autor. Oba p o w y ższe tw ierd zen ia sta n o w ią p o d sta w ę do u za sa d n ie n ia z a in tereso w a n ia tem a tem . P rezen to w a n y zbiór sz k ic ó w je s t próbą sk o ry g o w a n ia tra d y cy jn y ch , n ie sp r a w ie d liw y c h , w ed łu g autora, u jęć oraz znacznego p o sze rzen ia p ola oglądu. To p o szerzen ie odnosi się zarów n o do k w estio n a riu sza p ytań ja k i a n a lizo w a n eg o m a teria łu , na k tóry sk ła d a ją się p o m n ik i h isto rio g ra fii p o s p ołu z w y d o b y ty m i z p y łu b ib lio te k drob iazgam i o p a trzo n y m i cen n y m i dla b a d a cza glossam i.
K siążk a zaw iera o siem n ieró w n ej o b jętości d ru k ow an ych ju ż szk icó w sta n o w ią c y c h od ręb n e całości. K la sy czn y z n ich drugi w k o le jn o śc i p t. „D w ie sy n tezy d z ie jó w n a rod ow ych przed sąd em h isto r ii” u k a za ł się ju ż b y ł w „P am iętn ik u L ite ra c k im ” (r. X L III, z. 1— 2) oraz osob n ym o d b iciu w 1952 roku. P rzy p o m n ijm y ty lk o , iż tra k tu je o lo sa ch „ H isto rii” Jan a D łu gosza i M arcina K rom era w X V I i p ierw szej p o ło w ie X V II w iek u .
S zk ic p ie r w sz y — „D ążenia i próby stw o rzen ia n o w e g o obrazu p rzeszło ści P o lsk i w dobie R en esan su . (Od F ilip a K a llim a ch a do R ein h o ld a H eid en stein a )” — (s. 11— 60) — ob ejm u je p ierw szy , z trzech w y szczeg ó ln io n y ch przez autora, okres — k szta łto w a n ia się i ro zw o ju o ficja ln ej, p o w sta ją cej pod k r ó le w sk im p ro tek to ra te m h isto rio g ra fii. O kres drugi, w e d łu g autora, „z w y b ija ją c y m s ię p ie r w ia stk ie m d w o rsk im ” ob ejm u je w ie k X V II i p o czą tek X V III a trzeci z „H istorią narodu P o lsk ie g o ” N a ru szew icza o b ejm u je ep o k ę O św iecen ia i p ostęp u . P o w y ż sz y p od ział r o zw o ju h isto rio g ra fii sta ro p o lsk iej n a trzy ok resy n ie zn a jd u je od zw iercied len ia w ro zło żen iu m ateriału k siążk i. J e st to raczej p o stu la t dla p rzy szłej syn tezy.
P o D łu goszu i K rom erze n a stęp u je k rótk i (s. 131— 154) szk ic „N arod zin y h is to r ii n au k i w P o lsc e ”. A utor w y d o b y w a na św ia tło d zien n e p ierw sze b iogram y lu d z i n au k i p om ieszczon e w te k sta c h tzw . w y p o m in k ó w z X V i X V I w iek u . W o w y ch w y p o m in k a ch w id z i źródło radzącej się tr a d y c ji U n iw e r sy te tu J a g ie llo ń s k ieg o , a ty m sam ym i n au k i p o lsk iej. P ielęg n o w a n a je s t ona od zaran ia p rzez zn a k o m ity ch h u m a n istó w ty p u L eonarda C oxa i sto ją cy ch w c ie n iu o p iek u n ó w ar» ch iw u m u n iw e r sy te c k ie g o ty p u M ik ołaja z Szadka.
