406 Z A P I S K I
na sk r z y d e łk u o b w o lu ty i w e w stę p ie w y d a w c y p o lsk ieg o , czy ta m y — zgod n ie z p rzy jętą w n au ce ra d zieck iej p erio d y za cją — że A ra k el z T eb ryzu je s t n a jw y b itn ie jsz y m h isto ry k iem o rm ia ń sk im o k r e su późnego śred n io w iecza . E dycja n ie p rzestrzeg a ła tak że zasad p rzy jęty ch u n a s p rzy p u b lik o w a n iu te k s tó w h isto rio g ra - ficzn y ch . P rzy p isy p och od zące od tłu m a cza k ro n ik i na r o sy jsk i — L. A. C h a n - l a r i a n a — są d a lece n iep ełn e: n ie pod ają n a w e t p o d sta w o w y c h e le m e n tó w opisu b ib lio g ra ficzn eg o c y to w a n y c h dzieł. T ak że m ało p rec y z y jn y jest sło w n ic z e k w y ra zó w o b co języ czn y ch w y stę p u ją c y c h w „ K sięd ze” (zob. np. h a sło flo r e n czy
w a r d a p e t) .
K ron ik a za w iera jed n o w a ż n e p o l o n i c u m od n oszące się do sk a n d a li ja k ie w y b u ch ły w śr ó d orm iań sk iej lu d n o śc i L w o w a , gd y b iskup N ik o la jo s (M ikołaj T o- rosow icz) u zn a ł zw ierzch n ictw o papieża.
U d ostęp n io n o nam po raz p ie r w sz y po p o lsk u za b y tek orm ia ń sk iej h isto r io g ra fii, p o w sta ły w o k resie w y ra źn eg o o ż y w ie n ia k u ltu r a ln e g o A rm en ii, szk od a, że op racow an y m ało staran n ie, b ez za ch o w a n ia p rzy jęty ch zasad. N a d to książce, eg zo ty czn ej p rzecież d la m a so w eg o c z y te ln ik a (nakład 20 tys. egzem p larzy) brak m apy.
R. K.
A lo jz y S a j k o w s k i , S t a r o p o l s k a m iłość. Z d a w n y c h l i s t ó w i p a
m i ę t n i k ó w , W y d a w n ictw o P o zn a ń sk ie, Pozn ań 1981, s. 402.
Z am iarem autora b y ło za p rezen to w a n ie p iśm ie n n ic tw a k ob iecego i k o b iet do ty czą ceg o , g łó w n ie k oresp on d en cji, w o p a r c iu o k tóre r y su je on s y lw e t k i k ilk u n a stu p ań sta ro p o lsk ich i h isto rię ich ży cia . N ie są to b yn a jm n iej szk ice b io g ra ficzn e, lecz sp o jrzen ie od stro n y z a b ieg ó w o ręk ę p an ien , zm ien n y ch lo só w życia w m a łż e ń stw ie a czasam i i w sta n ie w d o w im . P retek stem w o k ó ł k tó reg o rozgryw a s ię fa b u ła d w u n a stu „ r o z d z ia łó w -g a w ę d ” je s t szerok o ro zu m ia n y a fe k t m iło sn y . O prócz w y z n a ń m iło sn y c h u k a zu je „S tarop olsk a m iło ść ” ró w n ie ż sto su n k i ro d zin n e, in tr y g i m ięd zy m ałżon k am i i ich rod zin am i, zd rad y m a łż e ń sk ie i sk a n d a le z ty m zw ią za n e, zw racając przy ok azji u w a g ę na sfe r ę ob y cza jo w o ści od końca X V I aż po k o n iec X V III w iek u .
C el sw ó j re a liz u je S a jk o w sk i p rzy p o m o cy ob szern ych c y ta tó w z k o resp o n d en cji, a u to b io g ra fii i p a m ię tn ik ó w b o h aterek , ich m ałżon k ów , k r e w n y c h i p o w in o w a ty ch a ta k że osób b lisk o z n im i zw ią za n y ch , np. słu g m agn ack ich . P r z e d się w z ię c ie je s t ty m cen n iejsze, iż doty czy ręk o p iśm ien n y ch za so b ó w zn a jd u ją cy ch się g łó w n ie w d zia le IV i V A rch iw u m R a d z iw iłło w sk ie g o (A G A D W arszaw a). U ła tw ia za tem z w y k łe m u c z y te ln ik o w i dostęp do źró d eł zn an ych je d y n ie h isto ry k o m b a dającym ok res starop olsk i.
P raca m a w sz a k ż e i p ew n e m a n k a m en ty . Z w raca b o w iem u w a g ę o gran iczen ie się do jed n ej w a r stw y sp o łeczn ej — m a g n a terii a w ię k sz o ść ro zd zia łó w p o św ięco n a je s t k o b ieto m z jed n ą ty lk o rod zin ą zw ią za n y m , m ia n o w ic ie córk om i żon om R a d z iw iłłó w . R o zd zia ł V II p o św ię c o n y z o sta ł pon ad to zn an ej szeroko h isto rii m iło ści p a ry k ró lew sk iej M arii K azim iery d ’A rq u ien i Ja n a III S o b iesk ieg o . J e d y n ie dw a szk ice od b ieg a ją od teg o sch em a tu , d ając obraz o d w za jem n io n ej m iło śc i T eresy S tra ży có w n y do K azim ierza W iśn ick ieg o (oboje słu ży li R ad ziw iłłom ) i poch od zącego ze śred n iej szla ch ty Ja n a K a zim ierza B ieg a ń sk ieg o do n iezn a n ej b liżej k och an k i.
C en n ym u zu p ełn ien iem jest an ek s za w ie r a ją c y fr a g m e n ty r e la c ji z u ro czy sto ści w e se ln y c h J a n u sza R a d ziw iłła z M arią córk ą B a zy leg o L upula, h osp od ara m o ł d aw sk iego.
Z A P I S K I 407
C ałość p racy u zu p ełn ia ją źródła ik o n o g ra ficzn e p rzed sta w ia ją ce b o h a terk i p o szczeg ó ln y ch szk iców , nota b ib lio g ra ficzn a oraz in d ek s n azw isk .
H. L.
J o n a th a n B r o w n , J. H. E l l i o t , A P a la c e fo r a K in g . T h e B u e n
R e ti r o and. t h e C o u r t o f P h il ip IV, Y a le U n iv e r s ity P ress, L ondon
1980, s. 297.
O m aw iana praca, d otycząca jed n ej z rez y d e n c ji F ilip a IV, rep rezen tu je p o p u la r n y o b ecn ie g a tu n ek rozp raw a n a lity c z n y c h osad zon ych w bardzo szerok im k o n te k śc ie h istoryczn ym . A n a liza jed n o stk o w eg o fa k tu h isto ry czn eg o jak im n ie w ą tp liw ie b yła budow a p a ła cu B u e n R etiro p o słu ży ła za p r e te k st do rozw ażań n ad w ie lo m a za g a d n ien ia m i w ią ż ą c y m i się z d zieja m i sie d e m n a sto w ie c z n e j H iszp an ii. Ta w ie lo w ą tk o w o ść n a rra cji w y m a g a w y r ó ż n ie n ia zesp o łó w z a g a d n ień p oru szan ych w pracy.
P ie r w sz y i n a jw a ż n ie jsz y to a n a liz a i ocena b ły s k o tliw e j k a riery fa w o r y ta i p ie r w sz e g o m in istra F ilip a IV k się c ia O livaresa. Z a w d zięcza m y ją J. H . E l l i o t o w i zn a n em u sp e c ja liśc ie ty c h z a g a d n ie ń i a u to ro w i w ie lu rozp raw p o św ięco n y ch O liv a r e so w i i jego reform om p a ń stw o w y m . W art p o d k reślen ia jest fa k t, że jed n ym z e le m e n tó w w p ro w a d za n y ch p rzez n ie g o reform b y ło zn a czn e o g ra n iczen ie w y d a tk ó w d w o ru k ró lew sk ieg o , k o n ieczn e ze w z g lę d u na ogrom n e k o szty w o jn y tr z y d z ie sto le tn ie j i coraz tru d n iejszą sy tu a c ję gosp od arczą H iszp an ii.
D ru gi, n iem n iej is to tn y w ą te k , d o ty czy sk o m p lik o w a n y ch p ro b lem ó w zw ią za n y ch z d w o rem h iszp ań sk im , jeg o fu n k cjo n o w a n iem , e ty k ie tą n im rządzącą, w p ły w e m n a p o lity k ę p a ń stw o w ą itd. oraz z osobą sam ego m on arch y, jeg o z a in te re so w a n ia m i i pasjam i.
O p an ow an ie d w oru i p o czy n a ń m o n a rch y d ało O liv a r e s o w i i jeg o fra k cji n iem a l d y k ta to r sk ie m o ż liw o śc i k iero w a n ia p a ń stw em . J ed n y m z w a ru n k ó w u trzy m a n ia teg o m on op olu b y ła c ią g ła k on trola ży cia d w orsk iego, r e a liza cja p o trzeb i za ch cia n ek k ró lew sk ich . C elo w i tem u słu ż y ła m o n o p o liza cja w ręk ach O liv a resa n a jw a ż n ie jsz y c h u rzęd ó w p u b liczn y ch i d w orsk ich . W ten sposób p ierw szy m in ister o d p o w ied zia ln y za s p r a w y w a g i p a ń stw o w ej sta ł s ię jed n o cześn ie m a r sz a łk ie m dw oru, to w a rzy szem p o lo w a ń i zabaw , a n a w e t p o k o jo w cem k ró lew sk im . M elan ż n ie z b y t sz c z ę ś liw y dla p a ń stw a i jego ż y w o tn y c h in te r e só w b y ł n ie w ą tp li w ie fen o m e n e m sied em n a sto w ieczn y m . W podobnej sy tu a c ji zn a jd o w a li się ta k że fa w o r y c i in n y c h w ła d c ó w eu ro p ejsk ich , np. k a rd y n a ł R ich elieu . E fek tem tej trosk i
o p o trzeb y k r ó le w sk ie b y ł p ro jek t b u d o w y dla F ilip a IV re zy d en cji p o d m iejsk iej w k tó rej m ó g łb y on w y p o czą ć po tru d ach życia d w orsk iego. W ybór O liv a resa p a d ł n a te r e n y p ołożon e w o k ó ł k la szto ru S an Jéron im o, gd zie już F ilip II p o sia d a ł sw ó j a p a rta m en t i o d b y w a ł rek o le k c je w ielk a n o cn e. P ie r w o tn ie m ia ła n im b yć w illa w sty lu w ło sk im lu b sk ro m n y d w o rek m y śliw sk i. W m ia rę b u d o w y p ro jek t za czą ł u leg a ć zm ianom . O livares, p e łn ią c y m ięd zy in n y m i fu n k c ję alc aida (guw ernera) a p a rta m en tó w k r ó le w sk ic h w S an J éron im o z ap ragn ął tą b u d o w lą w zm o cn ić sw ó j p restiż, a jed n o cześn ie p rześcig n ą ć n ią b u d o w le in sp iro w a n e przez fa w o r y ta F ilip a III k sięcia L erm ę. W sp an iała b u d o w la m ia ła d od aw ać sp len d oru oprócz w ła d c y tak że jej b u d o w n iczem u . W p a ła cu u m ieszczo n e z o sta ły b ogate 2&>io- r y ob razów , p on ad o sie m se t sztu k , i rzeźb y. C en tra ln y m p u n k tem p a ła cu b yła w sp a n ia ła sa la tro n o w a , u d ek o ro w a n a se r ią p łó c ie n b a ta listy c z n y c h g lo r y fik u ją c y c h z w y c ię stw a F ilip a IV. W śród n ic h z n a la zły się m ięd zy in n y m i „P oddanie B r e d y ” V ela zq u eza i „Z dobycie B a h ii” Ju an a B a p tisty M aino. J ed n ą z in n y c h sa l zd o b ił c y k l p łó cien F ra n cisco de Z urbarana p o św ięco n y p ra co m H erk u lesa . W y
