RECENZJA. I. Ogólne omówienie rozprawy ze wskazaniem na jej wartość merytoryczną

KATEDRA TEOLOGII MORALNEJ SPOŁECZNEJ WYDZIAŁU TEOLOGII

KATOLICKIEGO UNIWERSYTETU LUBELSKIEGO JANA PAWŁA II Al. Racławickie 14 20-195 Lublin skr. pocz. 129

Ks. prof. dr hab. Jerzy Gocko Instytut Nauk Teologicznych

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

RECENZJA

rozprawy doktorskiej ks. mgra Krzysztofa Niżniaka, pt. Wychowawczy wymiar ob- jawień Najświętszej Maryi Panny w Kibeho, Warszawa 2021, stron 298.

Promotor: o. prof. UKSW dr hab. Grzegorz Bartosik

I. Ogólne omówienie rozprawy ze wskazaniem na jej wartość merytoryczną

Recenzowana rozprawa doktorska składa się z pięciu rozdziałów, poprzedzo- nych wykazem skrótów (s. 7-11) oraz wstępem (s. 12-23). Na końcu pracy umiesz- czono zakończenie (s. 248-251), bibliografię (s. 252-270) podzieloną na (I) Źródła, w których, z kolei, wyodrębniono (A) Źródła dotyczące objawień w Kibeho oraz (B) Źródła dotyczące systemu wychowania św. Jana Bosko, (1.) Dokumenty Nauczyciel- skiego Urzędu Kościoła, (2.) Opracowania oraz (3.) Literaturę pomocniczą. Całość dopełnia aneks (s. 271-298), zawierający Deklarację bpa Gikongoro w sprawie „ob- jawień w Kibeho”, wywiad z Nathalie Mukamazimpaka, jedną z Widzących, prze- prowadzony przez autora rozprawy, oraz dokumentację zdjęciową.

Dość obszerny wstęp rozprawy (s. 12-23), oprócz wprowadzenia do głównej tematyki, omawia podstawowe kwestie metodologiczne, takie jak cel rozprawy i wy- korzystane metody badawcze, ukazuje motywy realizacji podjętego projektu badaw- czego, charakteryzuje źródła i wykorzystaną literaturę przedmiotu oraz oględnie pre- zentuje strukturę pracy.

Rozdział I „Zarys wydarzeń nadprzyrodzonych w Kibeho” (s. 24-62) przed- stawia najważniejsze elementy faktograficzne związane z objawieniami w Kibeho w szerszym kontekście historyczno-społecznym dotyczącym nie tylko Rwandy jako kraju i bezpośredniego środowiska objawień, ale całego dzieła ewangelizacji Afryki.

Ważnym elementem tej części badań jest ukazanie złożonej sytuacji etnicznej Rwan- dy, prezentacja głównych protagonistów objawień maryjnych oraz ich przebieg i zjawisk im towarzyszących.

Rozdział II „Treść i cel orędzi maryjnych w Kibeho” (s. 63-100) poddaje na- ukowej analizie merytoryczny aspekt objawień. W pierwszej kolejności została omówiona semantyka tytułu „Matka Słowa”, jakim przestawiła się Maryja Widzą- cym oraz treść objawień. Następnie wskazano na zbawczy wymiar cierpienie i wyna- grodzenia jako szczególny rodzaj misji zleconej wizjonerkom. Ich apogeum będzie wojna domowa i ludobójstwo w Rwandzie w 1994 roku zapowiedziane przez Maryję i ukazane w wizjach uczestniczkom objawień. W ostatnim paragrafie zwrócono uwa- gę na kultyczno-liturgiczny aspekty objawień głównie pod kątem wezwania do mo- dlitwy za świat i Kościół jako jednego z istotnych elementów objawień oraz treści modlitw bądź to przekazanych bądź to szczególnie polecanych przez Maryję Matkę Słowa, w tym zwłaszcza Różańca do Siedmiu Boleści.

Rozdział III „Stanowisko Kościoła wobec objawień w Kibeho” (s. 101-140) omawia kwestie związane z uznaniem autentyczności objawień w Kibeho na tle nau- czania Magisterium Kościoła dotyczącym objawień prywatnych. W poszczególnych paragrafach zaprezentowano działalność i wyniki prac różnych komisji badających objawienia w Kibeho, deklarację bpa Augustino Misago uznającą ich prawdziwość, zatwierdzone elementy objawień oraz nauczanie Kościoła odnośnie do znaczenia ty- tułu „Matka Słowa”.

Rozdział IV „Implikacje pedagogiczne objawień w Kibeho” (s. 141-187) ma na celu ukazanie pedagogicznych wątków objawień w Kibeho. Autor tę cześć pracy traktuje za centralny element badań, a samą pedagogię Maryi uzasadnia Jej miłością do Boga i miłością macierzyńską. Będąc sama Matką i Uczennicą Jezusa, Maryja stała się nauczycielką wiary, współpracownicą Bożej pedagogii, formatorką ludzkich sumień, orędowniczką pokoju, mistrzynią w słuchaniu i zachowywaniu Słowa Boże- go. Analizy dotyczące pedagogicznych implikacji objawień w Kibeho stały się punk- tem odniesienia dla badań zawartych w ostatniej części pracy, będących z jednej strony dość oryginalną, z drogiej zaś nieco sztuczną próbą skonfrontowania przesła- nia płynącego z objawień w Kibeho z systemem prewencyjnym św. Jana Bosko.

Rozdział V „Aktualność systemu prewencyjnego w świetle objawień w Kibe- ho” (s. 188-247) wg założeń autora miał na celu przestawić podstawowe zasady wy- chowania w systemie wychowawczym św. Jana Bosko, a także wpływ kultu maryj- nego na wychowanie człowieka i społeczeństwa. Uważna analiza tekstu pozwala do- strzec starania polegające na ukazaniu punktów stycznych między maryjnymi ele- mentami systemu prewencyjnego a objawieniami Maryi w Kibeho. W centrum roz- ważań staje Maryja, z jednej strony Matka i Mistrzyni dla Świętego Wychowawcy z

Turynu, z drugiej zaś Matka Słowa wzywająca nie tylko do pokuty, nawrócenia i modlitwy różańcowej, ale także ‒ jak już wspomniano ‒ formatorką sumień oraz mi- strzyni w słuchaniu oraz zachowywaniu Słowa Bożego.

W krótkim zakończeniu rozprawy (s. 248-251) ks. Niżniak enumeratywnie przytacza wnioski z przeprowadzonych przez siebie badań. Większość z nich dotyczy kompatybilności przesłania w Kibeho z założeniami i celami systemu prewencyjnego św. Jana Bosko. W ostatnich zdaniach rozprawy Doktorant zwraca uwagę na trudno- ści w realizacji projektu naukowego oraz wskazuje na dalsze możliwe kierunki badań związane z objawieniami w Kibeho.

*

Już powyższa ogólna prezentacja zawartości rozprawy doktorskiej ks. mgra Krzysztofa Niżniaka pokazała niektóre jej walory merytoryczne, a także pewne wąt- pliwości związane z przyjętymi przez autora celami badań. Nie ulega wątpliwości, że wartość przedstawionego do oceny projektu badawczego wiąże się najpierw w spo- sób istotny z wyborem problematyki związanej z objawieniami maryjnymi w Kibeho.

Omówiony we wstępie do rozprawy status quaestionis dotyczących objawień w afry- kańskim Lourdes, jak bywa określane przez miejscową ludność Kibeho, pokazuje, że badania naukowe nad treściami objawień są w początkowej fazie.

Nie licząc publikacji o charakterze faktograficznym, napisanych głównie przez miejscowych duchownych ks. Augustina Misago, ks. Gabriela Maindrona oraz ks.

Gerarda Gétrey’a, a przede wszystkim Deklaracji biskupa diecezji Gikongoro w sprawie „objawień w Kibeho” z 2001 r. i listów duszpasterskich bpa Jeana Baptisty Gahamanyi’a, ordynariusza diec. Butare, na terenie której pierwotnie znajdowało się Kibeho, pierwszym sensu stricte naukowym opracowaniem orędzi była wydana dru- kiem w 2013 r. rozprawa doktorska Andrzeja Jakackiego SAC (Objawienia Matki Słowa w Kibeho, (Rwanda 28.11.1981-28.11.1989. Pierwsze objawienie maryjne w Afryce uznane przez Kościół, Warszawa 2013), w międzyczasie przetłumaczona na język francuski, kinyarwanda, słowacki i angielski, oraz nieuwzględniony w biblio- grafii artykuł Wojciecha Życińskiego SDB „Objawienia maryjne XX wieku zatwier- dzone przez Kościół. Istota przesłania” („Teologia w Polsce”, 2, 2008, s. 271-281).

Drugą dysertacją naukową komplementarnie podejmującą temat rwandyjskich obja- wień był doktorat ks. Edouarda Sinayobye’a obroniony na rzymskim Theresianum (Les apparitions de la Mère du Verbe à Kibeho. Un charisme de renouveau pour no- tre monde), przetłumaczony i wydany w języku polskim w Wydawnictwie Apostoli- cum (Jestem Matką Słowa. Nasza pani z Kibeho. Przebudzenie na nasze czasy, Ząbki 2016). Doktorant wprawdzie umieścił tę pozycję w bibliografii wśród źródeł doty- czących objawień w Kibeho, ale całkowicie pominął w aparacie naukowym rozpra- wy. Istotne w tym kontekście jest jednak stwierdzenie, że wskazane opracowania zo-

gniskowane zostały na dogmatycznym względnie pastoralno-teologicznym wymiarze objawień. Badania ks. Niżniaka stanowią ich dalsze rozwinięcie o wymiar wycho- wawczy.

Warto w tym miejscu postawić ważne dla oceny merytorycznej rozprawy py- tanie, czy wyodrębnienie w maryjnym przesłaniu z Kibeho wymiaru wychowawcze- go (pedagogicznego) było zasadne i wystarczające dla przedmiotu rozprawy doktor- skiej? Uważna lektura monografii ks. Niżniaka i sposób realizacji tematu każe na oba postawione pytania odpowiedzieć pozytywnie i uzasadnić przynajmniej na czterech płaszczyznach:

• Pierwszym i chyba najbardziej prozaicznym argumentem za poddaniem orędzia z Kibeho badaniom pod kątem wychowawczo-pedagogicznym jest samo miej- sce czy szerzej środowisko objawień, którym była parafialna szkoła średnia, do której uczęszczały pierwsze trzy wizjonerki: Alphonsine Mumureke, Nathalie Mukamazimpaka i Marie Claire Mukangango (warto nadmienić, że to do nich właśnie Komisja Teologiczna, dokonując wiele cięć metodologicznych, ograni- czyła objawienia maryjne w Kibeho)¹. Nota bene, gdy już w 1993 r. w Kibeho ustanowiono tymczasową kaplicę pod przyszłe sanktuarium, urządzono ją w jednej z byłych sypialnych sal szkolnych, nazywaną „sypialnią objawień”.

W 2007 roku miejsce to przekształcono i erygowano jako „Kaplicę Objawień”.

• Po wtóre, już nawet pobieżna analiza treści objawień pozwala bez trudu do- strzec w nich wyraźny wychowawczo-pedagogiczny profil. Maryja z Kibeho, jak już wskazano w omówieniu treści rozprawy, to Matka i Uczennica Jezusa, Matka Słowa, która stała się nauczycielką wiary, współpracownicą Bożej peda- gogii, formatorką ludzkich sumień, orędowniczką pokoju, mistrzynią w słucha- niu i zachowywaniu Słowa Bożego. W rozprawie to wychowawczo- pedagogiczne ukierunkowanie badań widoczne jest nie tylko w centralnym dla całości badań rozdziale IV, pokazującym implikacje pedagogiczne objawień w Kibeho, ale także w rozdziale II, prezentującym treść i cel orędzi maryjnych afrykańskiej Notre Dame oraz w paragrafie 2 rozdziału V, zatytułowanym „Ma- ryja Wychowawczynią Pokoleń”.

• Po trzecie, bardzo silne wychowawczo-pedagogiczne konotacje zawiera sam ty- tuł Maryi Matka Słowa nawiązujący do prawdy objawionej w Piśmie Świętym (por. J 1,1-18). Prawda jako korelat ludzkiej wolności staje się wyznacznikiem

1 Deklaracja, którą zawarł Doktorant w aneksie nie stwierdza wyłącznie, że tylko trzy zatwierdzone wizjonerki widziały, lecz podaje, że „(...) tylko trzy wizjonerki [będące] od początku [objawień]zasługują, aby być uznane, jako autentyczne”. O pozostałych "widzących" Komisja informuje, że „ewolucja [postaw] później- szych domniemanych widzących, szczególnie po zakończeniu ich objawień, ukazuje bardzo dokładne [ich]

sytuacje osobiste, bardziej lub mniej niepokojące (…) i odradza to władzy kościelnej proponować je wiernym jako punkt odniesienia” - czytamy. Deklaracja mówi, że dwa pierwsze lata (1982 i 1983) były decydujące dla

wszelkich działań o charakterze wychowawczym i pedagogicznym. Na pierw- szych stronach dysertacji (s. 15) możemy znaleźć następujące przemyślenia Doktoranta, doskonale wpisujące się w powyższą perspektywę:

„Każdy egzystencjalny wybór człowieka jest wyrazem daru wolności, który otrzy- mał od Boga. To od decyzji człowieka zależy czy przyjmuje miłość i czy żyje w ra- dości. Bóg wraz z istnieniem, dał nam dar prawdziwej wolności. Tylko osoba praw- dziwie wolna jest zdolna dokonać wyboru między miłością lub egoizmem, wolno- ścią lub zniewoleniem, radością lub cierpieniem, mądrością lub bezmyślnością. Fun- damentalną cechą wolności człowieka jest zdolność wybierania drogi miłości i rado- ści, ponieważ ku takiej wolności wyswobodził nas Chrystus (por. Gal 5, 1). Czło- wiek jest na tyle wolny na ile poznaje i żyje prawdą oraz odkrywa plan Boży w swo- im życiu: « Poznacie prawdę a prawda was wyzwoli » (J, 8,32)”.

• I w końcu, co zauważa sam Doktorant analizując liczne i zatwierdzone przez Kościół objawienia maryjne, są one wychowawczym wezwaniem do nawróce- nia świata i odpowiedzią na potrzeby moralne, religijne, społeczne i wycho- wawcze związane z konkretnym środowiskiem, co w żadnej mierze nie przekre- śla ich uniwersalnego przesłania. Warto nadmienić, że w Kibeho Maryja powie- działa tu bardzo dużo w porównaniu z Fatimą czy Lourdes, objawienia trwały nawet po osiem godzin, co na pewno stanowi dodatkowe wyzwanie dla teologów i history- ków.

Zasadniczo pozytywnie oceniam przyjętą koncepcję badań nad głównym przedmiotem rozprawy, tj. wychowawczym wymiarem maryjnych objawień w Kibe- ho. Koncepcja ta zawsze jest pochodną przyjętych celów badawczych, które w tym przypadku wyznaczone są przede wszystkim przez jasno sprofilowany temat rozpra- wy; jest nim interpretacja pedagogiczna objawień w Kibeho lub – nawiązując wprost do sformułowania zawartego w tytule rozprawy – ukazanie ich wychowaw- czego wymiaru.

W tym kontekście za niezbyt przekonujące i precyzyjne traktuję sformułowa- nie celów badawczych wskazanych we wstępie do pracy. Najpierw Doktorant zazna- cza: „W niniejszej dysertacji chciałbym wskazać skuteczność wychowawczego sys- temu prewencyjnego z akcentem na trzy konstytutywne elementy formacji (rozum, religia, miłość – dop. Rec.), które uwidaczniają się w maryjnym procesie wycho- wawczym, jak również tym, zaproponowanym przez księdza Bosko, a praktykowa- nym w Salezjańskich Szkołach i Oratoriach. Z kolei kilka stron dalej stwierdza:

„W kontekście objawień Matki Słowa w Kibeho i systemu wychowawczego Św. Jana Bosko pragnę przedstawić i ukazać oryginalność i aktualność Systemu Prewen- cyjnego, jako Bożej drogi ku wychowaniu człowieka, szczególnie młodego, uwzględniając personalizm chrześcijański” (s. 18).

Ma się wrażenie, że powyższe zdania pojawiły się, aby uzasadnić ostatni roz- dział zatytułowany: „Aktualność systemu prewencyjnego w świetle objawień Matki

Słowa w Kibeho”, który na pierwszy rzut oka może wydawać się nieco na siłę do- czepiony do głównego toku narracji od początku do końca zogniskowanej na obja- wieniach z Kibeho. Wydaje mi się, że tego typu obawy były na wyrost. Doktorant bowiem jako salezjanin odwołujący się w swojej pracy misyjno-wychowawczej do systemu prewencyjnego, badając aspekty pedagogiczne objawień w Kibeho, miał pełne prawo do skonfrontowania ich z głównymi założeniami pedagogii salezjań- skiej. Zresztą, współczesne oczekiwania przed badaniami naukowymi także w odnie- sieniu do nauk humanistycznych czy teologicznych, idą w tym kierunku, że powsta- jące dysertacje będą nie tylko kolejnymi przyczynkami o wysokim stopniu uogólnie- nia czy abstrakcji, ale opracowaniami, w którym nieobcy będzie wymiar praxis.

Uwidacznia się on także poprzez praktyczno-aplikacyjny charakter analiz. W tym kontekście skonfrontowanie przesłanek pedagogicznych wynikających z maryjnych objawień w Kibeho z systemem prewencyjnym, który dla Doktoranta jest naturalnym środowiskiem realizacji powołania kapłańskiego, zakonnego i misyjnego, jawi się jako w pełni uzasadnione chociażby z tego powodu, że pozwala uzupełnić paletę me- tod i środków wychowawczych właściwych dla systemu prewencyjnego o te, które wynikając z objawień w Kibeho, bardzo mocno specyfikujących religijność miesz- kańców Rwandy.

Czy trzeba było tę cześć pracy od razu zatytułować „Aktualność systemu pre- wencyjnego w świetle objawień Matki Słowa w Kibeho” i w jej świetle zinterpreto- wać cele badawcze całej rozprawy? Wydaje się, że nie było to ani konieczne, ani po- trzebne, ani wykonalne. Jeśli już, to tylko w sposób pośredni. Stąd wystarczyłoby nazwać ten fragment badań bardziej neutralnie, tzn. osłabiając zawartą w tytule roz- działu tezę, np. „Elementy systemu prewencyjnego w objawieniach Matki Słowa w Kibeho” lub „Wychowawczo-pedagogiczny charakter objawień w Kibeho a system prewencyjny św. Jana Bosko”.

Zamykając tę kwestię chciałbym postawić doktorantowi dwa powiązane jed- nak ze sobą pytania:

1. Jak rozumie stworzony przez siebie neologizm: maryjny system prewencyjny?

2. Czy mógłby szerzej uzasadnić jeden z końcowych wniosków, który sformułował następująco: „Bez wątpienia w objawieniach z Kibeho znajdujemy ważne ele- menty maryjnego systemu prewencyjnego, tożsamego z duchem wychowania św. Jana Bosko” (s. 250).

Kończąc ocenę merytoryczną rozprawy, warto jeszcze podkreślić, że podjęta przez Doktoranta tematyka stała się dla niego okazją do przedstawienia szeregu inte- resujących kwestii szczegółowych, które z jednej strony ubogacają samą rozprawę, ułatwiają autorowi realizację postawionych celów badawczych, a także pokazują jego erudycję. Mam tu na myśli chociażby rozważania dotyczące religijno-historycznego

tła objawień w Kibeho, prezentację stanowiska Kościoła w kwestii objawień prywat- nych, rozważania dotyczące systemu prewencyjnego itp.

II. Ocena metodologiczna i formalna rozprawy

Sama rozprawa posiada pod każdym względem cechy pracy naukowej. Cha- rakteryzuje się poprawną strukturą, a samo uporządkowanie rozdziałów, paragrafów i punktów, typowe dla pracy źródłowo-analitycznej, jest logiczne i przejrzyste. Więk- szych zastrzeżeń nie budzą też tytuły poszczególnych elementów strukturalnych pra- cy. Tytuły rozdziałów, paragrafów i punktów są logiczne i oddają sens zawartych w nich naukowych analiz. Zastrzeżenia odnośnie do tytułu rozdziału V zostały przed- stawione w ocenie merytorycznej rozprawy. Oprócz tego wydaje się, że zawartość punktu 3.5. Zatwierdzone elementy objawień w Kibeho jest niepełna, skoro w jedy- nym podpunkcie jest mowa tylko o zatwierdzonej chronologii. Należałoby oczekiwać dalszych elementów w kolejnych punktach.

Doktorant stosuje podstawowe metody naukowe dla tego typu badań. W róż- nym zakresie wykorzystał następujące metody: krytyczną analizę źródeł, metodę po- równawczą, historyczną, a także w podsumowaniach poszczególnych etapów badań i w zakończeniu metodę naukowej syntezy. Posługuje się nimi prawidłowo.

Pewne zastrzeżenia trzeba podnieść do sposobu uporządkowania bibliografii i przypisania poszczególnych pozycji do danych zbiorów. Wydaje się, że należało za- chować klasyczny podział bibliografii na źródła, opracowania i literaturę pomocni- czą. W tym kontekście niejasne jest wyodrębnienie osobnego zbioru: [1.] Dokumenty Nauczycielskiego Urzędu Kościoła, które w badaniach z obszaru teologii systema- tycznej zawsze mają charakter źródłowy. Konsekwentnie oznaczałoby to podział źródeł na trzy zbiory: 1. Nauczanie Kościoła, 2. Źródła dotyczące objawień w Kibeho oraz 3. Źródła salezjańskie, które powinny zawierać tylko pozycje o charakterze źró- dłowym odpowiednio uporządkowane, czego brakuje. Stąd np. dokumenty Kościoła obecnie mamy zarówno w źródłach związanych z Kibeho, w źródłach salezjańskich, w zbiorze im dedykowanym, a także w opracowaniach (np. homilia S. Gądeckiego) czy literaturze pomocniczej (np. Dokument XII Zgromadzenia Zwyczajnego Synodu Biskupów, dzieła Jana Pawła II czy Benedykta XVI). Brak też czytelnego klucza uporządkowania nauczania papieskiego. Podobną niekonsekwencję można zauważyć w innych zbiorach (np. Konstytucje i Regulaminy Towarzystwa Salezjańskiego, List Episkopatu Polski, czy Instrumentum laboris XII Zwyczajnego Zgromadzenia Ogól- nego Synodu Biskupów znalazły się w Opracowaniach zamiast w źródłach. Z kolei w zbiorach określonych jako źródła występują pozycje, które winny być w opracowa- niach czy literaturze pomocniczej (np. w źródłach salezjańskich zamieszczono książ- ki Majewskiego, Ciana i innych). Warto przestrzegać także regułę, że w wykazie bi-

bliografii powinny znajdować się tylko te pozycje, które zostały wykorzystane w apa- racie naukowym przeprowadzonych badań.

Kończąc ocenę monografii doktorskiej, trzeba dodać, że została ona napisana dobrym językiem, poprawnym stylistycznie i pozwalającym na klarowne przestawie- nie poglądów. Drobne błędy stylistyczne czy literówki należą do rzadkości. Do druku została przygotowana starannie. Od strony technicznej zapis bibliografii i przypisów prezentują się właściwie.

Recenzent ma świadomość tego, że ostatecznie jakość metodologiczna roz- prawy jest pochodną współpracy między promotorem rozprawy, który nadzoruje przede wszystkim ten wymiar badań, i samym doktorantem. W tym konkretnym przypadku ze względów logistycznych, Doktorant jest bowiem czynnym misjona- rzem w Ghanie, wymagała ona dodatkowego wysiłku. Stąd komplementując autora rozprawy, trzeba wyrazić słowa uznania i pogratulować także jej promotorowi, o.

prof. dr. hab. Grzegorzowi Bartosikowi.

III. Wniosek końcowy

Ocena całości rozprawy doktorskiej – zarówno pod względem formalnym, jak i merytorycznym – jest pozytywna. Wobec powyższego stawiam formalny wniosek do Rady Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie o dopuszczenie Ks. mgra Krzysztofa Niżniaka SDB do dalszych eta- pów przewodu doktorskiego.

Ks. prof. dr hab. Jerzy Gocko [podpis zaufany]

Lublin, dnia 19 listopada 2021 r.