1. Dostrzeganie odchyleń od normy
Rozwój mowy u dziecka na poszczególnych etapach rozwoju
Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną, dziecko przyswaja sobie ją od najbliższego otoczenia, a przede wszystkim od matki, drogą naśladownictwa. Wielokrotnie powtarzane przez nią nazwy przedmiotów, znajdujących się w otoczeniu dziecka, zostawiają słuchowe ślady w jego mózgu. Dziecko – usłyszawszy potem daną nazwę – potrafi sobie wyobrazić przedmiot, do którego ona się odnosi, czyli potrafi zrozumieć znaczenie wyrazu, a z czasem potrafi również nazwać przedmiot. Wykształca się bowiem umiejętność różnicowania napięcia mięśniowego, właściwego wytwarzanym głoskom (kinestezja, czyli czucie ułożenia narządów mownych).
W odpowiednich strukturach mózgu dziecka powstają automatyzmy (stereotypy) czuciowo- ruchowe, czyli potencjalne możliwości wykonywania odpowiednich ruchów mownych, które mogą być dowolnie realizowane pod kontrolą słuchu mownego, uformowanego przez ślady posłyszeń wyrazów. Z czasem utrwalają się skojarzenia czuciowo-ruchowo-słuchowe, to znaczy asocjacje między czuciem napięcia mięśniowego narządów mownych przy artykulacji głosek, a posłyszeniami wytworzonych dźwięków.
Największe znaczenie w procesie przyswajania mowy ma słuch. Dziecko uczy się stopniowo koordynować ruchy różnych grup mięśniowych, biorących udział w mowie. Kontrolę ruchów narządów mownych umożliwiają dziecku odbierane wrażenia kinestetyczne i słuchowe.
Rozwój mowy u wszystkich dzieci przebiega według tych samych prawideł. Zdrowe, normalnie słyszące i normalnie rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5 – 6 lat.
W rozwoju mowy językoznawcy wyróżniają następujące okresy:
okres melodii, zwany również okresem przygotowawczym (0 – 1),
okres wyrazu (1 – 2),
okres zdania (2 – 3),
okres swoistej mowy dziecięcej (3 – 7).
W literaturze psychologicznej spotkać się można z innymi próbami periodyzacji, na przykład:
uśmiech i stymulacja społeczna,
gaworzenie i przywiązanie społeczne,
przyswajanie słów i eksploracja społeczna,
przyswajanie języka i doświadczenie społeczne.
W swojej pracy trzymał się będę zasadniczo pierwszego z tych podziałów.
I. Okres melodii (niemowlęcy, od urodzenia do 1 roku życia)
Formami wokalnymi, które poprzedzają mowę właściwą (artykułowaną) są:
krzyk,
głużenie lub gruchanie,
gaworzenie,
echolalia.
Towarzyszą im formy awokalne: mimika, czyli ruchy wyrazowe mięśni twarzy, pantomimika, czyli ruchy wyrazowe całego ciała, w tym zwłaszcza gesty (gestykulacja), wykonywane głównie kończynami górnymi (gest „na ręce!” lub gest „daj to!”).
Przez pierwsze 2 – 3 tygodnie życia krzyk niemowlęcia nie jest jeszcze – w naszym odbiorze – zróżnicowany. Różnicowanie następuje między 2 i 5 tygodniem. Wtedy matka uczy się po rodzaju krzyku rozróżniać jego przyczyny, poznaje czy dziecko jest głodne, czy boli je coś, itp. Dziecko zaczyna kojarzyć, że ilekroć krzyczy, tylekroć zjawia się matka i to z właściwą, trafną wobec rodzaju potrzeby, pomocą. Jest to pierwsza forma wokalnego komunikowania się dziecka ze światem dorosłych. Około 3 tygodnia życia pojawia się „uśmiech społeczny”.
Dziecko uśmiecha się wtedy, gdy czuje obecność bliskiej osoby, gdy osoba ta zagaduje przyjaźnie i uśmiecha się. Na niej skupia wzrok i wodzi za nią oczyma. Matka jest zatem pierwszym i najbogatszym źródłem bodźców wzrokowych, słuchowych i dotykowych.
Reakcja niemowlęcia na opisane sytuacje przejawia się ogólnym ożywieniem i spontaniczną aktywnością głosową, zwaną głużeniem albo gruchaniem. Są to dźwięki specyficzne, o przypadkowym miejscu artykulacji, które nie mieszczą się w systemie fonetycznym;
wytwarzane są wargowo (przejście od ssania do artykulacji), tylnojęzykowo i gardłowo (w związku z pozycją leżącą). W przybliżeniu dadzą się porównać do samogłosek, spółgłosek, a także grup głoskowych, jak: gli, tli, kli, gla, bli, ebw...
Głużenie leży na drugim biegunie emocjonalnym wobec płaczu i krzyku, towarzyszy bowiem stanom dodatniego samopoczucia. Pierwotnie ma ono charakter samorzutny (jako wyraz ogólnego ożywienia), potem ulega uwarunkowaniu wzrokowemu stanowiąc – wraz z
„uśmiechem społecznym” – reakcję na opisany kontakt z matką.
Inny natomiast jest mechanizm gaworzenia, gdyż polega on na słuchowym sprzężeniu zwrotnym. Gaworzenie pojawia się około 5 – 6 miesiąca życia, gdy słuch jest na tyle dojrzały, że może już przejąć od wzroku wiodącą rolę w dalszym rozwoju mowy. Należy przypomnieć, że niemowlę już w pierwszym tygodniu życia jest wrażliwe na szmery, które towarzyszą, na przykład kapaniu wody lub darciu papieru. Na głos matki reaguje określonym zachowaniem mniej więcej od 4 – 6 miesiąca życia. Między 7 a 10 miesiącem normalnie słyszące dziecko powinno odpowiadać na bodźce akustyczne poprzez odwrócenie głowy i skierowanie oczu w stronę źródła dźwięku oraz jak to określa A. Mitrinowicz – „sprawia wrażenie słyszącego”.
Po dziesiątym miesiącu życia dziecko reaguje na ciche wołanie po imieniu z odległości 1,5 do 3 metrów, a także na rytmiczne powtarzanie z odległości 1 metra takich spółgłosek jak: sss, ppp, ttt. Niedorozwój słuch i wszelkie jego uszkodzenia sprawiają, że dziecko nie odbiera prawidłowo bodźców akustycznych, niedokładnie je odtwarza i pozbawione jest rzetelnej samokontroli.
Gaworzenie polega na wymawianiu zespołów sylab (np. ma – ma, ba – ba, ta – ta), nieposiadających jeszcze określonego znaczenia. Według J. Konorskiego gaworzenie inicjuje proces wytwarzania się odruchów warunkowych słuchowo-werbalnych. Dzieje się to w ten sposób, że impulsy pochodzące od pracujących mięśni krtani i ust trafiają do analizatora kinestetycznego mowy, znajdującego się w dominującej półkuli mózgu. Z drugiej zaś strony dźwięki wytwarzane przez dziecko, trafiają do analizatora słuchowego mowy znajdującego się w tejże półkuli. Tak, więc określonym konfiguracjom pobudzeń ośrodka ruchowego mowy (ośrodek Broca) odpowiadają ściśle określone konfiguracje pobudzeniowe analizatora kinestetycznego i słuchowego. Przypuszcza się, że między tymi analizatorami istnieją włókna kojarzeniowe, które stanowią podłoże anatomiczne dla powstawania odpowiednich asocjacji, czyli połączeń warunkowanych między pobudzonymi jednocześnie grupami neuronów.
Reasumując, pierwociny mowy polegają na kojarzeniu ruchów mownych, czucia tych ruchów oraz towarzyszących im (równoczesnych) wrażeń słuchowych.
Z kolei, około 9 miesiąca życia, następuje faza tzw. echolalii. Dziecko przejawia tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i pomyłek.
Powtarzanie tych samych sekwencji werbalnych, konfrontowanie ich z mową otoczenia i korygowanie, prowadzi do ich utrwalenia, zautomatyzowania.
Echolalia nie jest jeszcze mową ludzką, gdyż mowa w ścisłym znaczeniu zaczyna się dopiero wówczas, gdy symbolizuje określone przedmioty. Innymi słowy, gdy dziecko rozumie co mówią inni i gdy używa słów w ich właściwym znaczeniu. Tę umiejętność osiąga z końcem 1 roku życia poprzez kojarzenie słyszanych lub wymawianych przez siebie zespołów dźwięków, z równoczesnym wskazywaniem odpowiednich osób, przedmiotów i czynności.
Pierwsze słowa powtarzane ze zrozumieniem składają się na ogół z wypracowanych w fazie gaworzenia i echolalii sylab: mama, tata, baba, da, pa.
W ciągu pierwszego roku życia zaznaczają się w rozwoju mowy okresy nasilenia i względnego zastoju. Zastój mowy przypada na okres, gdy dziecko uczy się chodzić i całe skupia się na tej nauce. Po opanowaniu sztuki chodzenia znów wraca do pilnej pracy nad mową. Zastój mowy towarzyszy również okresom choroby oraz izolacji od osób bliskich.
Kończąc charakterystykę pierwszego okresu należy wyjaśnić, że nauka mowy nie ogranicza się do płaszczyzny głoskowej, lecz obejmuje również inne jej płaszczyzny jak melodia i rytm.
Zwłaszcza uchwycenie melodii jest tak ważne, że językoznawcy uznali ją za cechę najbardziej charakterystyczną , a zatem tytułową dla omawianego okresu. Okres ten kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych.
II. Okres wyrazu (poniemowlęcy, od 1 do 2 roku życia)
Wielki postęp w rozwoju mowy, przypadający na ten okres, wynika przede wszystkim z poszerzenia kręgu doświadczeń. Dzięki wzrastającej sprawności motorycznej, a zwłaszcza lokomocyjnej, dziecko nie jest już skazane na bierny kontakt z otoczeniem, lecz samo organizuje sobie coraz bogatsze sytuacje: zbliża się do ludzi i przedmiotów, chwyta, manipuluje, natrafia na coraz to nowe rzeczy i zjawiska. W ten sposób mowa staje się dla dziecka w coraz większym stopniu narzędziem myślenia, badania, dociekania świata (eksploracji). Przyswojenie nowych skojarzeń rzeczowo-językowych możliwe jest dzięki ciągłej konfrontacji z mową otoczenia i korygowaniu przez rodziców i rodzeństwo.
Przyswojenie jednowyrazowych wypowiedzi następuje między 14 – 15 a 18 – 20 miesiącem życia. W tym okresie dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, poza nosowymi.
Ze spółgłosek wymawia dwuwargowe twarde i miękkie; wargowo – zębowe; twarde i miękkie; przedniojęzykowo – zębowe; t, d, n; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, ź, k’, g’, ń;
tylnojęzykowe: k, g, x. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, łatwiejszymi. Grupy spółgłoskowe upraszcza. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszych sylab lub końcówki wyrazu.
Oto przykłady wymowy dziecka 1 –2-letniego.
nie-ne lala-łała
daj-da lampa-ampa
miś-mi ciocia-tota
jeszcze-ecie zimno-timno
chleba-aba świeci-teti
klucz-kuś czytaj-sitaj
W tym okresie obserwuje się pierwociny zdania: Babta ala (babcia dała). Buti es (buty są).
Mama ima (mamy nie ma). Se lanki (chcę na ręce). Te wypowiedzi dwuwyrazowe tworzą już płynne przejścia do następnego okresu.
III. Okres zdania (żłobkowy, od 2 do 3 roku życia)
Mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe. Ze spółgłosek w tym okresie pojawiają się s, z, c, z (wcześniej były one zastępowane przez ś, ź, ć, ź czasem też przez š, ž, č, ž). Jednak dziecko ma dalej trudności, gdyż narządy mowy nie są jeszcze dostatecznie sprawne. Toteż głoski trudniejsze
zastępowane są łatwiejszymi. Samogłoski mogą jeszcze być wymawiane niewłaściwie.
W sumie jednak mowa jest już zrozumiała nie tylko dla najbliższych. Dziecko zaczyna mówić zdaniami 2 – 3-wyrazowymi. Są to zdania oznajmiające, rozkazujące, pytające, wykrzyknikowe. Słuch fonematyczny jest na tyle wyrobiony , że dziecko wie, jak dana głoska powinna brzmieć, choć samo nie potrafi jej prawidłowo wypowiedzieć, gorliwie poprawia dorosłych, gdy „spieszczają” wymowę tego czy innego słowa.
Przykłady wymowy dziecka 2 – 3-letniego.
parasol-palas szafka-fafka, śafka
pisać-pisiać maszyna-sina
będzie-bazie rzeka-sieka, źaka
trochę-tlofe brzydki-bitki
duża-tusia, duźa czapka-ćapka
sukienka-sianka świeczka-fajeczka
Zdania: Tata banzie jadła. Mama miła lonki. Ja nie mam pelka.
IV. Okres swoistej mowy dziecięcej (przedszkolny, od 3 do 7 roku życia)
Dziecko zaczyna odróżniać głoski s, z, c, z od ich miękkich odpowiedników. Pod koniec 4 roku życia, a czasem wcześniej, pojawia się głoska r, która była dotąd zastępowana przez j lub l. Około 4 – 5 roku pojawiają się głoski š, ž, č, ž, choć mogą być jeszcze wymawiane jak s, z, c, z. Mowa dziecka jest jeszcze daleka od doskonałości.
Typowe odrębności językowe w wieku 3 – 5 lat.
1. Opuszczanie sylaby początkowej lub końcowej (elizja) : zupa midolowa, komotywa, palas (parasol), kapel (kapelusz0.
2. Przestawki głoskowe (metateza) : emelemtasz (elementarz), konolówki (kolanówki), wałka (ławka).
3. Tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch wyrazów (kontaminacja):
zatelefonić (zatelefonować i zadzwonić), zakluczyć (klucz i zamknąć), pieszota (piechotą i pieszo).
4. Zniekształcenie wyrazu : ołompocik (kompocik).
5. Formy czasu teraźniejszego : ja nie płake, ja chcem.
6. Formy czasu przeszłego : usiundłam, zdyjmnułam, pognieciułam, boliło.
7. Formy czasu przyszłego : tramwaj zaraz rusznie.
8. Rozkaźnik : rozeblij mnie, placowuj (pracuj).
9. Bezokolicznik: chce mi się śpić.
10. Rzeczowniki: f pudełce, chcesz s sulem chleba, dwa pudełki, zrobiłam ludzia.
11. Przymiotniki: doblejsze jak cukielek.
12. Liczebniki: dwoma koniami, jeden piulo 13. Zgrubienia: jabłucho, mamucha, pudeło.
14. Nowotwory: cukiernia i jablarnia, mój koleżan, zwidelcuję, taka tryskawica (fontanna).
Dziecko 3-letnie powinno już wymawiać wszystkie samogłoski, tak ustne jak i nosowe (a, o, e, u, i, y, ą, ę), choć w mowie jego mogą występować odstępstwa, np. zamiana samogłosek: a- o, e-a, i-y. Jest to związane z niewykształconą sprawnością narządów artykulacyjnych.
Powinno również wymawiać spółgłoski wargowe twarde i zmiękczone (m, m’, b, b’, p, p’);
wargowo – zębowe: twarde i zmiękczone (f, f’, v, v’); środkowojęzykowe: ś, ź, ć, ź, ń, k’, g’, x’; tylnojęzykowe; k, g, x; z przedniojęzykowo – zębowych: t, d, n; z przedniojęzykowo – dziąsłowych: l, l’ i wreszcie półsamogłoski. W wieku tym mogą się już pojawiać głoski przedniojęzykowo – zębowe: s, z, c, z, a czasem przedniojęzykowo – dziąsłowe: š, ž, č, ž.
Chociaż dużo głosek dziecko umie już wypowiedzieć poprawnie w izolacji i pod dyktando, jednak w mowie spontanicznej są one zamieniane na łatwiejsze pod względem artykulacyjnym. Ogólnie biorąc, mowę dziecka 3-letniego cechuje zmiękczenie głosek: s, z, c, z, š, ž, č, ž, które są często wymawiane, jak ś, ź, c, ź; r może być wymawiane jak j lub l;
zamiast f występuje x i odwrotnie. Grupy spółgłoskowe są uproszczone, tak w nagłosie jak i w śródgłosie wyrazu, brak wyraźnych końcówek w wyrazie. Bartkowska twierdzi, że zaledwie 2,9% dzieci mówi w tym okresie poprawnie pod względem dźwiękowym.
Wymowa dziecka 4-letniego będzie się już różniła pod względem dźwiękowym. Utrwalają się takie głoski, jak ś, ź, ć, ź. Pojawia się głoska r, choć jej opóźnienie nie powinno jeszcze niepokoić. Opanowanie r jest dla dziecka tak wielkim sukcesem, że skupiając się nad tą zdobyczą często jej nadużywa, wymawiając np. rarka zamiast lalka, mreko zamiast mleko.
Głoski š, ž, č, ž dziecko jeszcze zamienia na s, z, c, z lub ś, ź, ć, ź (seplenienie fizjologiczne).
Grupy spółgłoskowe, choć lepiej brzmiące niż poprzednio, są jednak jeszcze uproszczone.
W tym wieku, według Bardkowskiej, już 5% dzieci mówi całkiem poprawnie.
Mowa dziecka 5-letniego jest już w zasadzie zrozumiała. Głoski š, ž, č, ž, które się pojawiły w 4 roku życia, zaczynają się ustalać. Dziecko potrafi je poprawnie powtórzyć, choć w mowie potocznej mogą jeszcze być wymawiane jak s, z, c, z. Głoska r powinna już być wymawiana, ale często pojawia się dopiero w tym okresie. Grupy spółgłoskowe jeszcze są uproszczone, zarówno w nagłosie wyrazu, jak i w śródgłosie. Według Bartkowskiej, 37% dzieci 5-letnich nie wymawia jeszcze prawidłowo głosek najtrudniejszych, a więc przedniojęzykowo- dziąsłowych: š, ž, č, ž.
U sześciolatków mowa powinna już być opanowana pod względem dźwiękowym. Mimo tej reguły, Bartkowska wykrywa jeszcze nieopanowaną wymowę głosek š, ž, č, ž, r. Zdarzają się kłopoty z wymową grup spółgłoskowych, zwłaszcza w śródgłosie wyrazu.
V. Dojrzałość szkolna
Okres przedszkolny (3 – 7) jest okresem intensywnego rozwoju mowy, nad którym czuwają wspólnie: rodzina i przedszkole. Absolwent przedszkola, teoretycznie rzecz biorąc, powinien mieć mowę w pełni formowaną pod względem fonicznym, dysponować dużym już zasobem słownikowym i poprawnie budować zdania z punktu widzenia logiki, gramatyki i składni.
Powinien mówić nie tylko poprawnie i z sensem, ale też z właściwą intonacją (akcent, rytm i melodia mowy), do czego wdrażają go liczne zajęcia, specjalnie lub ubocznie nastawione na powyższe cele. Mimo to dzieci wstępujące do szkoły wykazują, i wykazywać będą, pewną rozpiętość w zakresie dojrzałości mowy, analogicznie jak w zakresie rozwoju zębowego, kostnego czy motorycznego. Wiek kalendarzowy nie jest tu w pełni miarodajny. Okres rozwoju mowy może się więc przeciągnąć u niektórych dzieci, u tych zwłaszcza, które w ogóle rozwijają się wolniej niż inne. Jeśli dziecko zaczęło mówić dopiero w 2 – 3 roku życia, to nie możemy oczekiwać, aby w 6 – 7 roku życia rozwój mowy mógł być w pełni zakończony. Będzie on opóźniony w stosunku do standardów, choć zgodny z indywidualnym tempem rozwoju. Dziecko takie musi więcej czasu i wysiłku poświęcić nauce szkolnej i domowej, nadrobić zaległości w tych wszystkich czynnościach, które warunkują i kształtują rozwój mowy.
Najczulszym wskaźnikiem różnicującym w I klasie szkoły podstawowej dzieci dojrzałe i niedojrzałe jest wymowa najtrudniejszych i najpóźniej ontogenetycznie dźwięków: š, ž, č, ž, r. Pozwala to określić jakiego rzędu są ewentualne opóźnienia.
Dostrzeganie odchyleń od normy możliwe jest tylko wtedy, gdy mamy punkt odniesienia, to znaczy gruntowną wiedzę o prawidłowym przebiegu rozwoju mowy. Wtedy ucho nasze bez trudu wychwytuje cechy niedojrzałości mowy, tak jak oko, które bez trudu dostrzega dzieci, których wzrost nie nadąża za właściwą wiekowi normą. Dlatego każdy rodzic, wychowawca,
opiekun czy nauczyciel powinien poświęcić swój czas na zgłębienie wiedzy poświęconej rozwojowi mowy ludzkiej.
2. Program zajęć korekcyjno - kompensacyjnych w oparciu o literę k
1. Cele:
1. Kształcący:
kształcenie podstawowych funkcji percepcji wzrokowej, percepcji słuchowej i sprawności manualnej.
2. Dydaktyczny:
wprowadzenie litery k,
korygowanie błędów w zakresie percepcji wzrokowej i słuchowej.
3. Terapeutyczny:
kształtowanie pozytywnej motywacji do nauki,
kształtowanie prawidłowych zasad i norm postępowania,
kształtowanie pozytywnej samooceny,
kształtowanie pozytywnych postaw wobec nauczycieli, rodziców, rówieśników,
zaspokojenie potrzeby sukcesu, akceptacji i uznania,
rozwijanie potrzeb poznawczych,
korygowanie zachowań agresywnych.
2. Ćwiczenia funkcji percepcyjno – motorycznych na materiale nieliterowym
K jest spółgłoską tylnojęzykową, zwarto-wybuchową, dźwięczną. Przy wymowie k tylna część grzbietu języka unosi się do podniebienia miękkiego. Żuchwa jest opuszczona, wargi rozchylone. Wymawiana jest przed wszystkimi samogłoskami z wyjątkiem „i” oraz „y”.
Głoska k pojawia się w 1-2 roku życia. Najczęściej spotykane odstępstwa to zupełny brak głoski (np. kawa-awa) oraz zamiana głoski k na „t”.
Ćwiczenia przygotowawcze: ssanie cukierka środkiem języka, podwijanie języka ku dołowi, opieranie języka o dolne zęby. Aby wywołać głoskę k przeważnie wystarczy, żeby dziecko szeroko otworzyło usta i próbowało wymawiać k. Jeżeli ma kłopoty z ułożeniem języka, wtedy czubek języka przytrzymujemy szpatułką lub palcem i polecamy wymawiać t, ta.
Unieruchomiony czubek języka nie będzie się mógł podnieść do góry, będzie natomiast podnosiła się tylna jego część.
Inny sposób to ułożenie dziecka na plecach i odchylenie głowy do tyłu, wtedy język cofa się w głąb jamy ustnej pod wpływem własnego ciężaru. W tej pozycji dochodzi do zwarcia tylnej części języka z podniebieniem miękkim.
Uwaga ,przytrzymując język zawsze zaczynamy od t, ta, to, te, tu. Zaleca się wymawiać ka dopiero wtedy, gdy dziecko opanuje pracę języka potrzebną do wymówienia prawidłowego dźwięku.
3. Ćwiczenia rozwijające percepcję wzrokową, słuchową i sprawność manualną na materiale literowym
Etap litery i głoski
1. Zapoznanie z literą k. Przykłady ćwiczeń rozwijających percepcję wzrokową.
wprowadzenie litery k metodą dobrego startu – pokazanie litery i omówienie jej, zapoznanie z kształtem liter wielkich i małych, oraz drukowanych i pisanych;
składanie litery z pociętych części;
wyszukiwanie litery w wyrazach z listy;
wycinanie liter o różnych kształtach i wielkościach;
wycinanie liter o różnym położeniu;
rozpoznawanie liter z tła;
rozpoznawanie litery w zestawieniu innych liter;
dobieranie liter z rozsypanki na zasadzie domina;
dorysowywanie brakującej części litery.
2. Zapoznanie z literą k. Przykłady ćwiczeń rozwijających percepcję słuchową.
poprawne nazwanie litery;
wyszukiwanie obrazków, w nazwie których głoska k występuje w nagłosie;
wyszukiwanie obrazków, w których głoska k występuje w wygłosie;
wyszukiwanie obrazków, w których głoska k występuje w śródgłosie;
słuchanie przez dziecko wyrazów czytanych przez nauczyciela i reagowanie sygnałem na określoną głoskę, np. klaśnięciem;
wyszukiwanie głoski k w wyrazach w formie zabawy.
3. Zapoznanie z literą k. Przykłady ćwiczeń rozwijających sprawność manualną.
pisanie litery k po śladzie;
pisanie w powietrzu, (naśladowanie ruchów nauczyciela, a następnie samodzielnie);
pisanie na tacy z piaskiem;
malowanie pędzlem na arkuszach różnej wielkości;
pisanie kolorową kredą na tablicy;
pisanie gumką po ławce;
wyklejanie konturów litery plasteliną;
pisanie w zeszycie po śladzie;
pisanie samodzielne w zeszycie, najpierw ołówkiem, następnie piórem.
Uwaga: nie należy uczyć dziecka pisania liter drukowanych!
Etap sylaby
1. Przykłady ćwiczeń rozwijających percepcję wzrokowo-słuchową.
tworzenie sylab poprzez dodawanie samogłoski do spółgłoski k za pomocą paseczków i okienek;
wyszukiwanie sylab, np. w gazecie;
podkreślanie sylab w tekście;
głośne czytanie sylab w krótkich ekspozycjach;
wyszukiwanie obrazków, wyrazów, w których występuje sylaba z literą k: na początku, w środku, na końcu;
wyodrębnianie litery k z sylab.
2. Przykłady ćwiczeń rozwijających sprawność manualną.
przepisywanie wcześniej ułożonych sylab do zeszytu;
pisanie sylab po śladzie;
pisanie na tacy z piaskiem;
pisanie samodzielne z pamięci, ze słuchu.
Uwaga: należy zwracać szczególną uwagę na prawidłowe łączenie sylab!
Etap wyrazu
1. Przykłady ćwiczeń rozwijających percepcję wzrokowo-słuchową.
tworzenie wyrazów z wykorzystaniem litery k;
tworzenie wyrazów poprzez łączenie dwóch takich samych sylab, oraz łączenie dwóch różnych sylab;
kończenie wyrazów na podstawie podanej sylaby;
tworzenie wyrazów z rozsypanki literowej;
podział wyrazów na sylaby z wykorzystaniem obrazków;
tworzenie wyrazów przy pomocy rebusów;
modelowanie wyrazów przy pomocy nakrywek i liter;
głośne odczytywanie utworzonych wyrazów.
2. Przykłady ćwiczeń rozwijających sprawność manualną.
odwzorowywanie wyrazów wcześniej utworzonych;
przepisywanie wyrazów z liter drukowanych na pisane;
wyklejanie wyrazów zawierających literę k, np. wyciętą z gazety, stemplowaną, rysowaną itp.
pisanie z pamięci, metoda nakrywkowa;
pisanie ze słuchu;
pisanie różnego typu literami (wielkimi i małymi);
tworzenie podpisów pod obrazki.
Uwaga: należy sprawdzićm czy wyrazy zostały napisane bezbłędnie!
Etap zdania
1. Przykłady ćwiczeń rozwijających percepcję wzrokową, słuchową i sprawność manualną.
tworzenie zdań z wyrazów zawierających literę k;
modelowanie przy pomocy kartoników (kartoniki o różnej długości, w zależności od ilości liter w wyrazie);
dzielenie zdań na wyrazy;
określanie położenia wyrazu w zdaniu;
pisanie utworzonych zdań w zeszycie;
pisanie z pamięci;
pisanie ze słuchu;
czytanie utworzonych zdań.
Uwaga: należy sprawdzić, czy zdania zostały prawidłowo skonstruowane i zapisane!
Materiał literowy do ćwiczeń 1. Zestawy wyrazów z literą k:
na początku wyrazu : kot, koń, kawa, kasa, kura, koc, koza, kosa, kęs, klej, komin, kłosy, kula, klucz, krowa, krawat, kowal, kanapa, klasa, kreda, kaptur, kapusta, krzesło, księżyc, kamień, kapelusz, koperta, kopalnia, kalosze, koszula.
wewnątrz wyrazu : oko, okno, sklep, ręka, lalka, piłka, skuter, pokój, mleko, balkon, ławka, szynka, łyżka, żelazko, podkowa, pudełko, szczotka, motocykl, taksówka, czekolada, truskawka, akwarium.
na końcu wyrazu : lak, rak, sok, rok, mak, łuk, smok, lejek, rybak, indyk, szalik, guzik, lotnik, garnek, piasek, plecak, ołówek, czajnik, znaczek, zegarek.
powtarzającą się w wyrazie : kotek, korek, królik, kubek, koszyk, klocek, kanarek, klatka, kaczka, kaktus, karafka, cukierek, szklanka, krokodyl, kukułka, skakanka.
2. Przykłady zdań z literą k :
Karol kupił choinkę. Na haku wisi plecak. Na kanapie leży piesek. W pudełku są korale. Kukułka kuka. Na kolację będzie szynka. Kasia karmi kury. Koło kiosku stoi ławka. Starszaki idą do kina. Mam w kieszeni cukierki. W szklance jest kompot truskawkowy. W klatce jest kanarek. Kazio buduje z klocków domek. Kiszona kapusta jest kwaśna.
Bibliografia:
1. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP, Warszawa 1983.
2. Demel G., Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1979.
3. Demel G., Wady wymowy. Profilaktyka i korekcja, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1979.
4. Gąsowska T., Pietrzak-Stępkowska Z., Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czytaniu i pisaniu, WSiP, Warszawa 1978.
5. Nowak J.E., Wybrane problemy logopedyczne, WSP, Bydgoszcz 1997.
6. Skibińska H., Praca korekcyjno-kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu i czytaniu, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2001.
