Sz. W. Ślaga
"Primate Behavior and the
Emergence of Human Culture", J B.
Lancaster, New York 1975 : [recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 14/1, 158-160
n io w o (w e k to ro w o ) m u s z ą n a ru s z a ć o rg a n iz a c ją s y s te m u czy ró w n o w a g ę m ię d z y s ta b iln o ś c ią i z m ie n n o śc ią .
M im o p e w n y c h u p ro sz c z e ń , w y s tę p u ją c y c h zw ła sz c z a w ro z d z ia le p o św ię c o n y m a k tu a ln y m b a d a n io m n a d d e te rm in iz m e m , p r a c ę W is z a re n k i m o ż n a o cen ić ja k o zn a c z n y w k ła d w ro z w ó j k o n c e p c ji d e te r m in iz m u n a te r e n ie n a u k b io lo g iczn y ch , ty m b a rd z ie j, że o g ro m n a złożoność z ja w is k ż y c io w y c h s tw a r z a n ie p o r ó w n a n ie w ię c e j tr u d n o ś c i w tr a k to w a n iu te g o z a g a d n ie n ia n iż n a te r e n ie fiz y k i. J e s t to w ię c c e n n a p ro p o z y c ja d la d a ls z y c h u ś c iś le ń i p o g łę b io n y c h a n a liz . S z. W . Slaga J . B. L a n c a s te r : P r im a te B e h a v io r a n d th e E m e r g e n c e o f H u m a n C u l tu r e , N e w Y o rk 1975, H o lt, R in e h a r t a n d W in sto n , X I I + 98. J a n e B e c k m a n L a n c a s te r p r a c u je w D e lta R e g io n a l P r im a te R e s e a rch C e n te r w L o u is ia n e i w y k ła d a n a u n iw e rs y te c ie w N o w y m O r le a n ie . P rz e z k ilk a l a t p ro w a d z iła w Z a m b ii b a d a n ia n a d z a c h o w a n ia m i sp o łe c z n y m i koczkodam ów (C e rc o p ith e c u s a e th io p s ). J e s t a u to r k ą p ra c n a te m a t e w o lu c ji z a c h o w a ń n a rz ę d z io w y c h , s y s te m ó w k o m u n ik a c y j n y c h u N a c z e ln y c h i g en e z y ję z y k a lu d zk ieg o .
O m a w ia n a p r a c a u k a z a ła s ię w p o p u la r n o n a u k o w e j s e r ii B a sic A n
th r o p o lo g y U n its , p o św ię c o n e j p r e z e n ta c ji o siąg n ięć w s p ó łc z e s n y c h w e
w s z y s tk ic h d z ia ła c h a n tro p o lo g ii. K sią ż k ę o tw ie r a p rz e d m o w a w y d a w cy i w s tę p a u to r k i, a z a m y k a c e n n y sło w n ic z e k te r m in ó w sp e c ja ln y c h , b ib lio g r a fia (88 p o zy cji), le k t u r a z a le c a n a o ra z a d n o to w a n y w y k a z 11 f ilm ó w p o św ię c o n y c h ż y c iu sp o łe c z n e m u N ac z e ln y c h .
R e a liz a c ja z a d a n ia sta w ia n e g o p rz e z a u to r k ę a p o le g a ją c e g o n a w p ro w a d z e n iu w z ro z u m ie n ie lu d z k ie g o b e h a w io ru ja k o p r o d u k tu d łu g ieg o p ro c e s u e w o lu c y jn e g o , w y m a g a u w z g lę d n ie n ia s z e re g u n a u k p rz y r o d n i cz y c h i h u m a n is ty c z n y c h . W śró d ty c h n a u k sz c zeg ó ln a r o la w p o z n a n iu n a tu r y cz ło w ie k a o ra z p o c h o d z e n ia k u ltu r y i ję z y k a lu d z k ie g o p r z y p a d a w u d z ia le p ry m a to lo g ii, k tó r a w o s ta tn ic h d w u d z ie s tu la ta c h p o c z y n iła o g ro m n e p o stę p y . W szczeg ó ln o ści b a d a n ia te d o ty c z y ły ż y c ia m a łp S ta re g o i N ow ego Ś w ia ta , ic h sp o so b ó w p o ro z u m ie w a n ia się, o rg a n iz a c ji sp o łeczn ej, a d a p ta c ji e k o lo g ic z n e j, etio lo g ii.
P o n a s z k ic o w a n iu o g ó ln y c h p ro b le m ó w z w ią z a n y c h z e w o lu c ją , r e k o n s tru o w a n ie m p rzeszło ści, ro z w o je m z a c h o w a ń , h is to r ią N a c z e ln y c h
(r. 1) a u to r k a z a jm u je się ży cie m sp o łe c z n y m m a łp w ą s k o n o sy c h (rozdz. 2). L a n c a s te r w y ró ż n ia p ię ć z a sa d n ic z y c h p rz e ja w ó w o rg a n iz a c ji i z a c h o w a ń u m a łp : d o m in a c ja i h ie r a r c h ie d o m in a c ji, r e la c je m a tk a —d z ie c
ko, r e la c je s e k s u a ln e m ię d z y o s o b n ik a m i m ę s k im i i ż e ń s k im i, p o d z ia ł ró l p o m ię d z y d o ro s ły m i i m ło d y m i, p o d z ia ł r ó l ze w z g lę d u n a d y m o r fizm p łcio w y . O m ó w io n e fo r m y z a c h o w a ń , p o z a p e w n y m i z a d a tk a m i w ro d zo n y m i, j a k n a to w s k a z u ją b a d a n ia w ła s n e a u to r k i o ra z o b s e r w a cje życia s z y m p a n s ó w (m . in. p rz e z J . v a n L a w ic k -G o o d a ll), n a d ro d z e u czen ia się o k re ś la n e g o ja k o „ p rz e k a z sp o łe c z n y ” (rozdz. 3). N a tu r a l ny m „ k o n te k s te m ” i ś ro d o w is k ie m u c z e n ia się m ło d y c h je s t g r u p a s p o łeczna. W ięk szo ść m ło d y c h N a c z e ln y c h z d o b y w a in f o r m a c je p o p rz e z p ro ces „ u c z e n ia o b s e r w a c y jn e g o ” , n ie w y s tę p u je zaś, zw ła sz c z a u m a ły ch m a łp c z łe k o k s z ta łtn y c h (H o lo b a tid a e), a k ty w n e u c z e n ie s w y c h dzieci. U czen ie się p rz e z o b s e r w a c ję ro z p o c z y n a się od z a b a w y w śró d m ło d y c h , p o d b ie r n y m z w y k le n a d z o re m ro d zicó w . P o z a ró ż n y m i d la ró ż n y c h g a tu n k ó w w z o ra m i z a c h o w a ń z a b a w o w o — o b s e r w a c y jn y c h w s k ła d p rz e k a z u sp o łeczn eg o w ch o d zi zd o ln o ść u ż y w a n ia p rz e z m a łp y (sz y m p a n sy ) n a rz ę d z i. B a d a n ie e w o lu c ji u ż y w a n ia n a rz ę d z i w s k a z u je n a o g ro m n e z m ia n y od p rz y p a d k o w o ś c i u sz y m p a n s ó w do „ a b s o lu tn e j is t- ności d la p rz e ż y c ia ” (s. 53) u czło w ie k a. N ie m n ie j m o ż n a u w a ż a ć , że cały zesp ó ł z a c h o w a ń łą c z n ie z p o s łu g iw a n ie m się n a rz ę d z ia m i d a je p re ro g a ty w ę d la e w o lu c ji lu d z k ie j k u l t u r y n a rz ę d z io w e j. E w o lu c ja ta zaczęła się w r a z z ro z w o je m rę k i, d w u n o ż n o śc i, p io n iz a c ji c ia ła , a zw łaszcza ze w z ro s te m m ó zg o w ia.
C e n tra ln y m i d la p o d ję te g o te m a tu k s ią ż k i są p ro b le m y z w ią z k u p o m ięd zy p o ro z u m ie w a n ie m się (k o m u n ik a c ją ) N a c z e ln y c h i p o w s ta n ie m ję z y k a (rozdz. 4) o ra z tw o rz e n ie się ze sp o łu lu d z k ic h w z o ró w a d a p ta c y jn y c h (rozdz. 5). A u to r k a o m a w ia ró ż n e f o r m y s y g n a łó w w p o ro z u m ie w a n iu się N ac z e ln y c h , is to tę p rz e k a z y w a n y c h in f o rm a c ji, u c z e n ie się ję z y k a p rz e z s z y m p a n s y ( b a d a n ia V a n L a v ic k -G o o d a ll, M a r ie ra , d o ś w ia d c z e n ia G a rd n e ró w , P re m a c k a ) s tw ie r d z a ją c , że s y s te m y k o m u n i k a c y jn e N a c z e ln y c h n ie s ta n o w ią k r o k u n a p rz ó d w k ie r u n k u ję z y k a . G łosy, g e sty czy m im ik a m a łp je s t b a rd z o e k s p r e s y jn a , in f o rm u je o s ta n a c h e m o c jo n a ln y c h a w y m ia n a ta k ic h s y g n a łó w p o m ię d z y m a ł p a m i n ie d a je się p o ró w n a ć do ję z y k a lu d z k ie g o , r a c z e j b liż sz a je s t p o ro z u m ie w a n iu się p ta k ó w i ssa k ó w . J ę z y k cz ło w ie k a w y ra ż a się ty lk o sta n y e m o c jo n a ln e , a le i o d n ie s ie n ie a b s tr a k c y jn e do o to c z e n ia , je s t sy s te m e m n a z w m a ją c y c h o k re ś lo n e z n a c z e n ie i p o d le g a ją c y c h r e g u łom lo g ic z n o -g ra m a ty c z n y m . W y tw o rz e n ie się ta k ie g o s y s te m u s p e c ja l n y c h z m ia n w m ó z g o w iu d o k o n a ło się p o d c z a s e w o lu c ji czło w ie k a. L a n c a s te r z d e c y d o w a n ie u tr z y m u je , że s y s te m y k o m u n ik a c y jn e N a c z e ln y c h , u ła tw ia ją c e im n a w ią z y w a n ie ró ż n o r a k ic h zło żo n y ch r e l a c ji sp o łe c z n y c h ró żn ią się c a łk o w ic ie (m a jo r g a p ) o d ję z y k a lu d z k ie g o ; p o z n a n ie ty c h sy ste m ó w p o z w a la z ro z u m ie ć ję z y k n ie ze w z g lę d u n a ic h p o d o b ie ń stw o, a le ró ż n ic e — „ z ro z u m ie n ie w ty m w y p a d k u p o c h o d z i z a n a liz y k o n tra s tó w , a n ie p o d o b ie ń s tw ” (s. 57). G łó w n e z m ia n y e w o lu c y jn e
w p ro c e s ie h o m in iz a c ji d o ty c z y ły c a ły c h k o m p le k s ó w a d a p ta c ji n a p o z io m ie a n a to m ic z n y m , fiz jo lo g ic z n y m , zachorw aniow ym i sp o łeczn y m . E w o lu c ja ję z y k a , a z ty m i k u litu ry o b e jm o w a ła z e sp ó ł ró ż n o ra k ic h z io m ie a n a to m ic z n y m , fiz jo lo g ic z n y m , z a e h o w a n io w y m i sp o łeczn y m , fiz jo lo g ii m ó zg u . D o k o n y w a ło s i ę to u f o r m p ra - iu d z k ic h w łą c z n o śc i z z a sa d n ic z ą z m ia n ą w s to s u n k a c h sp o łe c z n y c h i e k o n o m ic z n y c h w e w n ą tr z g ru p y . U n ik a ln o ś ć lu d z k ie g o w z o ru a d a p ta c y jn e g o u ja w n ia d w a r y s y c h a r a k te r y s ty c z n e , w y ra ż a ją c e się p o d z ia łe m p ra c y o ra z w y tw o rz e n ie m s t r u k t u r y ro d z in n e j. A u to r k a w sp o só b p r z y s tę p n y , lecz k o m p e te n tn y z a p re z e n to w a ła is to t n e p ro b le m y z w ią z a n e ze z ro z u m ie n ie m z w ią z k u p o m ię d z y z a c h o w a n ie m N a c z e ln y c h a p o w s ta n ie m k u lt u r y lu d z k ie j. K sią ż k a , k tó r ą m o ż n a z a liczy ć do w z o ró w c e ln e j p o p u la ry z a c ji, d a je p rz e ś w ia d c z e n ie , że czło w ie k n ie p rz y p a d k o w o n a le ż y d o g ru p y N a c z e ln y c h o ra z że w ie le cech lu d z k ie j sp o łeczn o ści is tn ia ło ju ż w c z e śn ie j p rz e d p o ja w ie n ie m się czło w ie k a w p o s ta c i z a c h o w a ń sp o łe c z n y c h i a d a p ta c ji ek o lo g ic z n y c h u ró ż n y c h m a łp . M im o ty c h a n te c e d e n s ó w bio lo g icz n o -b e h a w io r a ln y c h sp o łe c z n o ść i k u lt u r a lu d z k a , w sz czeg ó ln o ści ję z y k i m y ś le n ie c z ło w ie k a , n o s i n a so b ie p ię tn o n ie r e d u k o w a ln o ś c i i u n ik a ln o ś c i. S z, W. Sla g a H . H o fe r u. G. A ltn e r : D ie S o n d e r s te llu n g d e s M e n s c h e n (N a tu r w is e n - s c h a ftlic h e u n d g e is te s w is s e n s c h a ftlic h e A s p e k te ), G. R i s c h e r V erl., S tu t tg a r t, 1972, ss. V llI + 231. R o z w a ż a n ia o szcz e g ó ln y m s ta n o w is k u c z ło w ie k a w św ie c ie is to t ż y w y c h i jeg o w y ją tk o w o ś c i p o d w z g lę d e m ró ż n y c h cech o rg a n ic z n y c h i p sy c h ic z n y c h s ię g a ją c z a só w sta ro ż y tn y c h . N ie m n ie j p ro b le m te n w c ią ż p o z o s ta je a k tu a ln y , g d y ż d z ię k i c o ra z b a rd z ie j szczeg ó ło w em u p o z n a n iu s t r u k t u r y m o rfo lo g ic z n e j, g e n e ty c z n e j i b io c h e m ic z n e j z w ie r z ą t, sz c zeg ó ln ie m a łp c z łe k o k s z ta łtn y c h , a ta k ż e w w y n ik u badian e to - lo g ii p o ró w n a w c z e j, sp e c y fic z n e s ta n o w is k o c z ło w ie k a z a ró w n o w s f e r z e s o m a ty c z n e j ja k i p s y c h ic z n o -b e h a w io ra ln e j s t a je s ię c o ra z b a r d z ie j w y ra z is te , a c z k o lw ie k o c e n a p o szczeg ó ln y ch c e c h d y s k r y m in a c y j n y c h i k s z ta łto w a n ie się ic h w p ro c e s ie filo g e n e ty c z n y m b y w a ją n ie je d n o k r o tn ie p rz e d m io te m ż y w e j d y s k u s ji w ś ró d z a in te re s o w a n y c h u czo n y c h .
R ó w n ie ż w wyżlej w y m ie n io n e j p ra c y p o d ję to je d n ą z lic z n y c h w o s ta tn im czasie p ró b p rz e p r o w a d z e n ia k r y ty c z n e j a n a liz y cech s p e c y f i c z n ie lu d z k ic h n ie ty lk o w u ję c iu sta ty o z n y m a le i d y n a m ic z n y m ,
