Wzorce rywalizacji politycznej w kampaniach wyborczych 2015 roku

(1)

Wzorce rywalizacji politycznej w kampaniach wyborczych 2015 roku

Wstęp

Wzorce rywalizacji politycznej to istotna i wartościowa poznawczo kategoria badawcza stosowana w politologii do określania i analizowania zjawisk oraz procesów zachodzących we współczesnych demokracjach związanych z walką o podstawowe, defi cytowe dobro, jakim jest władza¹. Zjawisko rywalizacji ma niezwykle złożony charakter, ponieważ występuje na wielu poziomach życia politycznego – międzynarodowym, państwowym czy lokalnym, a w ramach państwa toczy się na różnorakich arenach – wyborczej, parlamentarnej i rządowej². Łączy się również często z analizą kształtu systemu partyjnego³. W niniejszym artykule, opierając się na zasadniczo bezspornym założeniu, że fundamentem współczesnej demokracji są rywalizacyjne wybory⁴ będące me- todą obsadzania stanowisk publicznych⁵, koncentruję się na jednym poziomie i jednej arenie. Na poziomie państwowym walkę tę można bowiem najłatwiej dostrzec i tym samym poddać analizie w okresie wyborów, których głównymi, najważniejszymi uczestnikami są zinstytucjonalizowane organizacje polityczne,

1 A. Antoszewski, Wzorce rywalizacji politycznej we współczesnych demokracjach europejskich, Wrocław 2004, s. 8.

2 Tamże, s. 17–24.

3 K. Sobolewska-Myślik, Wzorce rywalizacji międzypartyjnej a stabilizacja polskiego systemu partyjnego, [w:] J. Kornaś (red.), Partie polityczne: permanentne problemy. Studia z zakresu funkcjonowania systemu politycznego, Kielce 2005, s. 54–56.

4 A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Encyklopedia politologii, Wrocław 2000, s. 660–661;

W. Skrzydło, M. Chmaj (red.), Encyklopedia politologii. Ustroje państwowe, t. 2, Kraków 2000, s. 82.

5 M. Bankowicz, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Kraków 2006, s. 13.

(2)

czyli partie polityczne, podejmujące różnorodne działania na rzecz uzyskania społecznego poparcia. To właśnie między partiami w okresie wyborów kształtują się określone wzorce rywalizacji, determinujące kształt systemu partyjnego i pozwalające uchwycić główne linie polaryzacji na scenie politycznej. Ujmując to inaczej, kategoria wzorców rywalizacji politycznej sprowadzona do poziomu wyborczego pozwala stwierdzić, jakie podmioty, z kim, w jakich celach i przy zastosowaniu jakich metod konkurowały o głosy wyborców.

Przeprowadzone w Polsce w 2015 roku wybory prezydenta oraz składu Sejmu i Senatu uzasadniają postawienie pytania o główne wzorce rywalizacji politycznej występujące w obu kampaniach wyborczych. Dla celów analitycznych prowadzone rozważania podzieliłem na trzy części. W pierwszej przedmiotem mojego zainteresowania są uwarunkowania rywalizacji wyborczej 2015 roku, w drugiej analizuję wzorce w obu kampaniach wyborczych, a w trzeciej wska- zuję na najważniejsze tendencje charakteryzujące wybory 2015 roku z punktu widzenia wyrażonej w tytule artykułu kategorii.

Uwarunkowania rywalizacji wyborczej 2015 roku

Spośród różnych czynników determinujących przebieg wyborów w 2015 roku na szczególną uwagę zasługują uwarunkowania prawne, systemowe, społeczne i sytuacyjne.

Pierwsza grupa obejmuje zespół formalnych reguł składających się na prawo wyborcze i rozstrzygających podstawowe kwestie związane z przebiegiem procesu wyborczego. Główne reguły wraz ze skrótowym odniesieniem do wyborów konkretnych instytucji zawiera tabela 1.

Szczegółowa prezentacja rozwiązań Kodeksu wyborczego w odniesieniu do wyborów prezydenckich i parlamentarnych przekracza ramy niniejszego artykułu⁶, choć należy zwrócić uwagę, że każda z wyodrębnionych dla celów analitycznych reguł składających się na prawo wyborcze wywoływała praktyczne konsekwencje dla rywalizacji politycznej w elekcjach 2015 roku. Przykładowo można wskazać na następujące sytuacje dla każdego z sześciu obszarów regulacji prawa wyborczego. Po pierwsze, zebranie 100 tysięcy podpisów okazało się niewykonalne dla piętnastu pretendentów do udziału w wyborach prezydenckich⁷, w tym dla dwóch kandydatek ugrupowań i środowisk lewicowych (Anny Grodzkiej i Wandy

6 M. Chmaj, W. Skrzydło, System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2015, s. 118–153.

7 Wykaz złożonych zawiadomień o utworzeniu komitetu wyborczego w związku z wyborami Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, http://pkw.gov.pl/2015/wykaz-zlozonych-zawiadomien-o- utworzeniu-komitetu-wyborczego-kandydata-na-prezydenta-rzeczypospolitej-polskiej.html (9.11.2015); Wykaz zgłoszonych kandydatów na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, http://

pkw.gov.pl/2015/wykaz-zgloszonych-kandydatow-na-prezydenta-rzeczypospolitej-polskiej.html (9.11.2015).

(3)

Nowickiej), co spowodowało, że jedyną reprezentantką tej opcji politycznej w wyborach prezydenckich była Magdalena Ogórek, której kandydaturę zgłosił SLD. Ponadto konieczność zbierania podpisów stała się okazją do popularyzacji kandydatury Andrzeja Dudy, który zebrał ich szesnastokrotnie więcej, niż wymaga ordynacja wyborcza. Po drugie, głos porządkujący w wyborach posłów miał wpływ na kształt rywalizacji wyborczej, pozwalał bowiem na aktywną kampanię kandydatom nie tylko z czołowych miejsc na listach, a najlepszym przykładem działania tego mechanizmu jest wynik Zbigniewa Ziobry w wyborach do Sejmu.

Tabela 1. Główne prawne uwarunkowania wyborów 2015 roku

Reguła określająca Prezydent RP Sejm RP Senat RP

1) Które opcje polityczne są na tyle istotne, by dopuś- cić je do biernego udziału w wyborach

1) Założenie komitetu wyborczego 2) Zebranie 100 tysięcy

podpisów

1) Założenie komitetu wyborczego 2) 3 tysiące podpisów pod

listą okręgową 3) Zarejestrowanie list w co

najmniej połowie okrę- gów zwalnia od obowiąz- ku dalszego zbierania podpisów

1) Założenie komitetu wyborczego 2) 2 tysiące podpisów pod

kandydaturą

2) Uprawnienia wyborcy w akcie głosowania

Głos kategoryczny Głos porządkujący Głos kategoryczny

3) Jak przebiega kampania wyborcza

1) Trwa formalnie od dnia ogłoszenia aktu o zarzą- dzeniu wyborów 2) Ulega zakończeniu

24 godz. przed dniem głosowania 3) Komitety wyborcze

muszą przestrzegać wielu zakazów i nakazów

4) Technikę głosowania Znak „x” w kratce na karcie do głosowania

Znak „x” w kratce na karcie do głosowania

5) Sposób transformacji głosów na mandaty

1) Formuła większościowa 2) Metoda większości

bezwzględnej

1) Formuła proporcjonalna 2) Metoda d’Hondta 3) Pięcio- i ośmioprocento-

we progi wyborcze 4) Wielomandatowe okręgi

wyborcze

1) Formuła większościowa 2) Metoda większości

względnej

3) Jednomandatowe okręgi wyborcze

6) Metody kontroli nad przebiegiem wyborów

1) Administracja wyborcza 2) Mężowie zaufania 3) Oparte na czynniku

społecznym obwodowe komisje wyborcze

społecznym obwodowe komisje wyborcze Źródło: opracowanie własne na podstawie B. Michalak, A. Sokala, Leksykon prawa wyborczego i systemów wyborczych, Warszawa 2010, s. 150 oraz Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy, Dz.U. 2011, Nr 21, poz. 112.

(4)

Polityk ten, startujący z listy PiS w okręgu nr 33, zajmował ostatnie miejsce na liście, ale zdobył najwięcej głosów ze wszystkich kandydatów umieszczonych na tej liście i w konsekwencji mandat poselski⁸. Po trzecie, problematyka prowadzenia kampanii wyborczej w świetle regulacji Kodeksu wyborczego jest wprawdzie zagadnieniem zasługującym na osobną analizę, ale można tytułem przykładu wskazać na jedno wydarzenie – dzień przed dniem głosowania w wyborach parlamentarnych Paweł Kukiz wystąpił z koncertem w Londynie, na co pozwalały mu przepisy Kodeksu, zgodnie z którymi cisza wyborcza obowiązuje tylko na terytorium Polski, co de facto było formą agitacji wyborczej. Po czwarte, kwestia techniki głosowania wydaje się najmniej problematyczna, lecz należy zwrócić uwagę, że liczne problemy związane z głosowaniem w wyborach samorządowych 2014 roku⁹ doprowadziły do uchwalenia przed wyborami do Sejmu i Senatu istotnej nowelizacji Kodeksu wyborczego¹⁰, wprowadzającej między innymi obowiązek podawania przez obwodowe komisje wyborcze przyczyn nieważności głosów i zmieniającej formę kart do głosowania. Po piąte, w obszarze efektów zastosowania określonych zmiennych (parametrów) systemu wyborczego można tylko wskazać na działanie progów procentowych w kontekście ugrupowań, które nie przekroczyły wymaganych progów, w tym przede wszystkim lewicy, która w pewnym sensie nie zdobyła mandatów w Sejmie na skutek zawiązania przed wyborami koalicyjnego komitetu wyborczego. W końcu odnosząc się do szóstego punktu, można znów odwołać się do wyborów samorządowych 2014 roku, które przynosząc szereg problemów administracji wyborczej¹¹, sprawiły, że działała ona podczas wyborów 2015 roku pod wyraźną presją niedawnych doświadczeń.

Druga grupa uwarunkowań – określona jako systemowa – odnosi się do kształtu systemu partyjnego. Polski system partyjny, ewoluując od początku lat dziewięćdziesiątych, aktualnie znajduje się na etapie, którego początek wyznaczyły elekcje 2005 roku – parlamentarna z 25 września oraz prezyden- cka z 9 i 23 października¹². Spośród cech charakteryzujących ten etap należy wyeksponować trzy najważniejsze z punktu widzenia wzorców rywalizacji w wyborach przeprowadzonych w 2015 roku. Po pierwsze, od 2005 roku dwa główne bieguny rywalizacji tworzą dwie partie o solidarnościowej genezie

8 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 27 października 2015 r. o wynikach wyborów do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 października 2015 r., Dz.U. 2015, poz. 1731.

9 A. Rychard, Wprowadzenie, [w:] J. Flis, A. Frydrych, A. Gendźwiłł, B. Michalak, J. Rutkowski, A. Rychard, J. Zbieranek, Co się stało 16 listopada? Wybory samorządowe 2014 r., Warszawa 2015, s. 7.

10 Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy, Dz.U. 2015, poz. 1043.

11 B. Michalak, J. Zbieranek, Administracja wyborcza w kryzysie. Analiza i rekomendacje na przyszłość, [w:] J. Flis, A. Frydrych, A. Gendźwiłł, B. Michalak, J. Rutkowski, A. Rychard, J. Zbieranek, dz. cyt., s. 9–30.

12 D. Sieklucki, System partyjny Polski, [w:] B. Kosowska-Gąstoł (red.), Systemy partyjne państw Unii Europejskiej, Kraków 2010, s. 259–264.

(5)

(Platforma Obywatelska oraz Prawo i Sprawiedliwość), lokujące się na umiar- kowanie prawicowym (PO) i prawicowym (PiS) spektrum opcji politycznych.

Po drugie, wybory 2005 roku odebrały lewicy postpezetpeerowskiej skupionej wokół SLD status bieguna rywalizacji i tym samym przesunęły przedmiot polaryzacji na polskiej scenie politycznej ze sporów o przeszłość przed 1989 rokiem na spór o dorobek III RP i przebieg transformacji ustrojowej¹³. Po trzecie, na etapie tym (od 2007 roku) występuje również nowy wzorzec tworzenia koalicji rządowych, w którym kluczową kategorią stała się pewna zbieżność programów i poglądów politycznych, a nie jak w poprzednich etapach geneza poszczególnych partii politycznych¹⁴.

Trzecia grupa uwarunkowań – społecznych – wiąże się z kategoriami uwzględnianymi w badaniach opinii publicznej, takimi jak stan nastrojów społecznych, preferencje partyjne czy popularność i (lub) zaufanie w stosunku do polityków. Analiza wyników badań społecznych na tle wyników wyborów 2015 roku pozwala bowiem dostrzec znaczenie agitacji i rywalizacji wyborczej oraz jej intensyfi kacji w okresie okołowyborczym. Można wszak zauważyć, że wyniki badań opinii publicznej przeprowadzane w pierwszych czterech mie- siącach 2015 roku nie wskazywały na zasadnicze zmiany w systemie partyjnym w porównaniu z ówczesną sytuacją, choć pozwalały dostrzec wzrost notowań PiS przy spadającym poparciu dla PO i urzędującego prezydenta. Przykładowo według badań CBOS z kwietnia 2015 roku na Platformę Obywatelską zamierzało głosować 36% respondentów, na PiS – 30%, na SLD – 7%, a na PSL i ugrupowanie KORWiN – po 6%¹⁵. Z kolei według badań preferencji w wyborach prezydenckich z drugiej połowy kwietnia 2015 roku oddanie głosu na Bronisława Komorowskiego deklarowało 43% badanych, na Andrzeja Dudę – 26% i na Pawła Kukiza – 7%. Inni kandydaci uzyskiwali maksymalnie czteroprocentowe poparcie¹⁶. Co ciekawe, w tym samym okresie 66% badanych było przekonanych, że Komorowski wygra wybory prezydenckie, a 12% – że Andrzej Duda. Wśród osób deklarujących się jako wyborcy PiS 43% było przekonanych o zwycięstwie kandydata tej partii, a 42% o zwycięstwie urzędującego prezydenta¹⁷. Widoczne zmiany jakościowe pojawiły się w maju – na tle wyników pierwszej i drugiej tury wyborów prezydenckich – i charakteryzowały się najpierw praktycznie remisowym poparciem dla PO i PiS (34% i 35%), a od czerwca wzrastającą

13 Tamże, s. 266–268.

14 A. Antoszewski, Transformacja polskiego systemu partyjnego po 2005 r., „Athenaeum” 2008, nr 19, s. 23.

15 Preferencje partyjne w kwietniu. Komunikat z badań, nr 54/2015, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, kwiecień 2015, s. 3.

16 Preferencje w wyborach prezydenckich. Komunikat z badań, nr 55/2015, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, kwiecień 2015, s. 3.

17 Wybory prezydenckie: pewność głosowania, preferencje niezdecydowanych i przewidywania wyniku wyborów. Komunikat z badań, nr 60/2015, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, kwiecień 2015, s. 11.

(6)

przewagą Prawa i Sprawiedliwości, które w sierpniu uzyskało aż 9-procentową przewagę nad Platformą Obywatelską (we wrześniu przewaga ta spadła do 4%). Jednocześnie te same badania pozwalały zauważyć spadek poparcia dla lewicy i PSL, które mogły liczyć na około 5% głosów (czyli w przypadku koalicji lewicowej poniżej 8-procentowego progu wyborczego), oraz pojawienie się dwóch nowych formacji – pierwszej fi rmowanej przez Pawła Kukiza i drugiej przez Ryszarda Petru, które dysponując ponad pięcioprocentowym poparciem, mogły liczyć na mandaty poselskie¹⁸.

Ostatnia grupa uwarunkowań dotyczy kalendarza wyborów 2015 roku, który przyniósł okoliczności nieposiadające swojego odpowiednika w historii III Rzeczypospolitej. W tym roku przeprowadzono bowiem wybory prezydenckie i parlamentarne w stosunkowo bliskim sąsiedztwie czasowym. Nasuwają się wprawdzie pewne analogie z wyborami 2005 roku¹⁹, kiedy to również dwie elekcje odbyły się tuż po sobie, ale w 2015 roku dwie okoliczności były nowe.

Po pierwsze, najpierw odbyły się wybory prezydenckie, a potem parlamentarne (w 2005 roku kolejność była odwrotna), zaś po drugie, obie elekcje dzieliło ponad pięć miesięcy (w 2005 roku były to tylko dwa tygodnie). Obie okoliczności miały jednak doniosłe znaczenie dla rywalizacji wyborczej – wyniki wyborcze Andrzeja Dudy i Pawła Kukiza zadziałały wyraźnie motywująco i aktywizująco zarówno na PiS, jak i Kukiza, który w szybkim tempie organizował swój ruch Kukiz’15. Słaby wynik Magdaleny Ogórek wywołał tendencje integracyjne wśród ugrupowań i partii lewicowych, a przed PO wynik wyborów prezydenckich postawił poważne pytanie o możliwość i sposób uniknięcia drugiej z rzędu porażki wyborczej po przegranej Bronisława Komorowskiego.

Struktura rywalizacji wyborczej w 2015 roku

W perspektywie ilościowej struktura rywalizacji politycznej w 2015 roku nie uległa zasadniczym zmianom. Liczba kandydatów zarejestrowanych w wyborach prezydenckich utrzymała się na poziomie zbliżonym do poprzednich elekcji (zob. tabela 2). Wzrosła natomiast liczba komitetów wyborczych, które w wyborach do Sejmu RP zarejestrowały listy wyborcze w więcej niż jednym okręgu wyborczym (zob. tabela 3). Liczba takich komitetów wyborczych od lat dziewięćdziesiątych wykazywała tendencję spadkową do wyborów 2007 roku.

Potem zaczęła minimalnie rosnąć, przy czym o ile wzrost o dwa można uznać

18 Preferencje partyjne we wrześniu. Komunikat z badań, nr 127/2015, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, wrzesień 2015, s. 3.

19 A. Antoszewski, Wybory parlamentarne i prezydenckie 2005 roku a instytucjonalizacja polskiego systemu partyjnego, [w:] T. Sasińska-Klas (red.), Media w wyborach. Kampanie wyborcze. Media w polityce, Toruń 2007, s. 48–49.

(7)

za mało istotny, o tyle uwagę zwraca zwiększenie się o 50% liczby komitetów w wyborach 2015 roku w porównaniu z elekcją przeprowadzoną cztery lata wcześniej. Zauważalny wzrost liczby komitetów wyborczych należy w moim przekonaniu łączyć przede wszystkim z pojawieniem się stosunkowo dużej liczby komitetów wyborczych w 2015 roku – łącznie siedmiu. Komitety o takim statusie nie występowały bowiem w wyborach 2007 i 2011 roku, w których listy kandydatów zgłaszały wyłącznie partie polityczne. Pojawienie się – i to w takiej liczbie – komitetów wyborczych stanowi pewne novum wyborów do Sejmu 2015 roku.

Z jakościowego punktu widzenia bieguny i wzorce rywalizacji politycznej w elekcjach 2015 roku kształtowały się stopniowo, nabierając wyrazistości w kampanii prezydenckiej i przybierając określoną postać dopiero w kampanii wyborczej do parlamentu. Wynikało to z dwóch powiązanych ze sobą przyczyn.

Po pierwsze, w świetle przywoływanych wyników badań opinii publicznej tylko kandydaci Platformy Obywatelskiej oraz Prawa i Sprawiedliwości mogli te wybory wygrać. Stąd podstawowa oś rywalizacji politycznej przebiegała między Bronisławem Komorowskim i Andrzejem Dudą. Hasła wyborcze obu kandydatów – „Wybierz zgodę i bezpieczeństwo” Komorowskiego oraz

Tabela 2. Wybory prezydenckie 1990–2015

Rok wyborczy Liczba zarejestrowanych kandydatów

1990 6

1995 13

2000 12

2005 12

2010 10

2015 11

Źródło: opracowanie własne.

Tabela 3. Wybory do Sejmu i Senatu RP 1991–2015

Rok wyborczy Liczba ogólnopolskich komitetów wyborczych w wyborach do Sejmu RP

1991 42

1993 24

1997 13

2001 14

2005 18

2007 8

2011 10

2015 15

(8)

„Przyszłość ma na imię Polska” i „Dobra zmiana dla Polski” Dudy – stanowiły ogólną zapowiedź sposobu prowadzenia kampanii wyborczych. Kandydat Platformy Obywatelskiej początkowo koncentrował się na podkreślaniu swoich dokonań w kończącej się kadencji i zapowiadał kontynuowanie dotychczasowych kierunków polityki. Komorowski, inaugurując kampanię wyborczą, mówił: „Zamierzam ubiegać się ponownie o wybór na urząd Prezydenta RP.

Zachęcają mnie do tego wysokie oceny mojej pracy, wysoki poziom zaufania, widzę w tym akceptację zaproponowanego przeze mnie i realizowanego przez pięć lat modelu prezydentury opartej o dialog, współpracę i poszukiwanie tego, co nas łączy, a nie dzieli”²⁰. Dopiero spadające poparcie spowodowało w ostatnim okresie intensyfi kację kampanii wyborczej wymierzonej w kandydata PiS, czego przejawem był²¹ między innymi spot wyborczy zatytułowany Andrzej Duda was wyduda!, zmierzający do zniechęcenia do głosowania na Andrzeja Dudę poprzez podważanie jego wiarygodności²². Jednocześnie kampania Dudy opierała się na dwóch wyraźnych fi larach – pewnym sposobie kreowania wizerunku kandydata oraz atakowaniu urzędującego prezydenta.

Liczne spoty kandydata PiS pozwalają bowiem zauważyć, że starał się on łączyć atuty swojego przeciwnika (w jednym ze spotów Duda podkreślał, iż „istotne jest to, że jak już ktoś staje się prezydentem, to staje się wybrańcem całego narodu”²³), akcentując zgodę i jedność jako podstawowe wartości, z wizerun- kiem młodego, energicznego, nowoczesnego polityka. Towarzyszyły temu materiały wyborcze nie tylko atakujące urzędującego prezydenta (np. ulotki wyborcze Obiecał i oszukał oraz Komorowski chce wprowadzenia euro, mające swoje odpowiedniki w spotach wyborczych²⁴), ale również wykorzystujące jego kampanię. Przykładowo, kiedy Komorowski zdecydował się na bardziej bezpośrednie krytykowanie kandydata PiS, ten odpowiedział spotem podkre- ślającym wspominane wartości i pokazującym kandydata PO jako polityka w gruncie rzeczy konfl iktogennego²⁵. Po drugie, to swoiste zdominowanie

20 Prezydent RP będzie ubiegał się o reelekcję, http://www.prezydent.pl/archiwum-bronislawa- komorowskiego/aktualnosci/wydarzenia/art,3159,prezydent-rp-bedzie-ubiegal-sie-o-reelekcje.html (24.11.2015).

21 Innym przejawem negatywnej kampanii wymierzonej w Andrzeja Dudę były próby łączenia go z licznymi problemami i kontrowersjami związanymi ze Spółdzielczymi Kasami Oszczędnościowo- -Kredytowymi (SKOK) – Wybory prezydenckie 2015: Euro i SKOK-i. Prawie jak kampania, http://

www.polskatimes.pl/artykul/3804527,wybory-prezydenckie-2015-euro-i-skoki-prawie-jak- kampania,2,id,t,sa.html (24.11.2015).

22 „Andrzej Duda Was wyduda!” – sztab Bronisława Komorowskiego uderza w kandydata PiS nowym spotem, http://polska.newsweek.pl/wybory-prezydenckie-2015-spoty-bronislawa-komorowskiego- ,fi lm,363614.html (24.11.2015).

23 Andrzej Duda – potrzebujemy takiego Prezydenta, http://andrzejduda.pl/materialy (24.11.2015).

24 Strona internetowa Andrzeja Dudy, http://andrzejduda.pl/materialy/drukowane (24.11.2015).

25 Agresywny Komorowski i koncyliacyjny Duda? Kandydat PiS prezentuje najnowszy spot wyborczy, http://polska.newsweek.pl/nowy-spot-wyborczy-andrzeja-dudy-dobra-zmiana-zobacz- wideo-na-newsweek,artykuly,363479,1.html#utm_source=rasp&utm_medium=click&utm_

campaign=powiazaneAR (24.11.2015).

(9)

kampanii przez kandydatów dwóch głównych partii politycznych pozostałym ugrupowaniom pozwalało na potraktowanie jej jako prekampanii do wybo- rów parlamentarnych, dając szanse na popularyzację własnego wizerunku, podjęcie działań na rzecz zyskania poparcia społecznego czy tworzenia struktur, poprzez które prowadzono by rywalizację wyborczą. Możliwości te, jak się wydaje, nie zostały przez większość partii wykorzystane, a wybory prezydenckie raczej potraktowano jako swoisty test popularności, niejako zapominając, że do tego celu stosuje się badania opinii publicznej. Najlepszym tego przykładem była lewica, którą w wyborach miało reprezentować pięciu kandydatów. Spośród nich ostatecznie wystartowali tylko Magdalena Ogórek wspierana przez SLD i Janusz Palikot. Pozostała trójka, jak wspominałem, nie zebrała nawet 100 tysięcy podpisów. Także jedyny kandydat, który uzyskał znaczące poparcie w wyborach prezydenckich – Paweł Kukiz – traktował je w podobny sposób. Jak mówił w jednym z wywiadów z początku kampanii:

„(…) za moment czekają nas wybory parlamentarne. Jeśli myślimy poważ- nie o wprowadzeniu w Polsce siły antysystemowej, która sprawiłaby, że ani PO z PSL-em, ani PiS nie będą rządzić samodzielnie i dzięki temu wymusić zmianę ordynacji, to trzeba wystawić kandydata na urząd prezydencki”²⁶. A po zakończeniu głosowania 10 maja 2015 roku dodawał: „My już wygraliśmy;

wygramy jesienią, zmienimy konstytucję i przywrócimy Polskę obywatelom”²⁷.

Tabela 4. Wyniki wyborów prezydenckich 2015 roku

Lp. Kandydat Poparcie w % – 10.05.2015 Poparcie w % – 24.05.2015 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

Andrzej Duda Bronisław Komorowski Paweł Kukiz Janusz Korwin-Mikke Magdalena Ogórek Adam Jarubas Janusz Palikot Grzegorz Braun Marian Kowalski Jacek Wilk Paweł Tanajno

34,76 33,77 20,80 3,26 2,38 1,60 1,42 0,83 0,52 0,46 0,20

51,55 48,45 – – – – – – – – –

Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 11 maja 2015 r. o wynikach głoso- wania i wyniku wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, zarządzonych na dzień 10 maja 2015 r. (Dz.U. 2015, poz. 650); Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 maja 2015 r. o wynikach ponownego głosowania i wyniku wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 2015, poz. 725).

26 Kukiz ogłasza start, http://natemat.pl/132775,pawel-kukiz-oglasza-start-w-wyborach-nam- mowi-o-planach-na-kampanie-bede-jezdzil-po-polsce-i-rozmawial-z-ludzmi-to-ma-wielka-moc (24.11.2015).

27 Wybory prezydenckie 2015. Paweł Kukiz: my już wygraliśmy, http://www.polskieradio.pl/5/3/

Artykul/1439437,Wybory-prezydenckie-2015-Pawel-Kukiz-my-juz-wygralismy (24.11.2015).

(10)

Po wyborach prezydenckich, w miarę zbliżania się wyborów do Sejmu i Senatu wyznaczonych na 25 października 2015 roku, zaczęły krystalizować się cztery bieguny rywalizacji. Należy wyjaśnić, że kategoria biegunów rywalizacji nie jest tożsama z konkretną partią polityczną, lecz stanowi ujętą w jedną kategorię grupę podmiotów sytuujących się w tym samym obszarze sceny politycznej z punktu widzenia przestrzeni rywalizacji politycznej. Dwa z nich – konserwatywno-narodowy oraz konserwatywno-liberalny – były biegunami podstawowymi, organizującymi całokształt rywalizacji politycznej, a pozostałe dwa – lewicowy i protestu – miały charakter dopełniający. Do wyodrębnienia czterech wspomnianych biegunów zastosowałem dwa wymiary polaryzujące polską scenę polityczną – lewica vs. prawica oraz prosystemowość vs. anty- systemowość. Każdy z nich wymaga komentarza.

Antysystemowość Prosystemowość

Lewica Prawica

L K-L

K-N

P

Schemat 1. Usytuowanie biegunów w przestrzeni rywalizacji politycznej 2015 roku K-N: biegun konserwatywno-narodowy

K-L: biegun konserwatywno-liberalny L: biegun lewicowy

P: biegun protestu

Wymiar „pro-” i „antysystemowość” wiąże się ze znaną w teorii systemów par- tyjnych kategorią partii antysystemowych²⁸, przy czym w odniesieniu do polskiego systemu partyjnego odnosi się raczej do szerokiego rozumienia antysystemowo- ści²⁹, oznaczającej nie tyle odrzucenie systemu demokratycznego, ile podważenie legitymacji i funkcjonalności rozwiązań polityczno-ustrojowych. Za antysyste- mowością kryje się więc dążenie do radykalnej zmiany w systemie politycznym,

28 A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 2008, s. 188–191.

29 Tamże, s. 189.

(11)

wyrażające się podważaniem rozwiązań ustrojowych III Rzeczypospolitej oraz istotnym jakościowo przeprojektowaniem instytucji i mechanizmów systemu.

Natomiast wymiar lewica vs. prawica, jako kategoria analityczna posiadający ustalone kryteria porządkowania sceny politycznej³⁰, napotyka spore wyzwania przy praktycznym stosowaniu, wynikające ze złożoności i eklektyczności, jak również pewnej instrumentalności programów partii politycznych. Oznacza to, że kryteria różniące lewicę i prawicę są wprawdzie jasne i czytelne, ale przypo- rządkowanie konkretnych partii politycznych do poszczególnych biegunów często nie jest łatwe. Jak wynika z badań CBOS dotyczących preferencji politycznych elektoratów poszczególnych partii politycznych w Polsce w 2015 roku, w praktyce zwolenników lewicy i prawicy różnią nie tyle poglądy polityczne czy gospodarcze, ile sfera aksjologiczna, ogniskując się wokół czterech kwestii: stosunku do integracji europejskiej, relacji państwo–Kościół, związków partnerskich osób tej samej płci oraz przerywania ciąży³¹. Jak się wydaje, również poglądy i programy polskich partii politycznych najłatwiej jest ocenić i zróżnicować, opierając się właśnie na tych czterech kategoriach związanych z szeroko pojmowanymi wartościami.

W przyporządkowaniu konkretnych ugrupowań politycznych poszcze- gólnym biegunom uwzględniam tylko osiem komitetów wyborczych, które w wyborach do Sejmu RP uzyskały poparcie co najmniej 1% głosujących.

Wynika to z faktu, iż tylko te ugrupowania okazały się istotne z punktu widzenia rywalizacji politycznej – wystarczy zauważyć, że ostatnia z uwzględnianych w analizie formacji, czyli Partia Razem, uzyskała głosy 550 349 wyborców (3,62%), a następny w kolejności Komitet Wyborczy Wyborców Zbigniewa Stonogi – 42 730 (tj. 0,28%).

Tabela 5. Bieguny rywalizacji politycznej a ugrupowania polityczne

Biegun rywalizacji Uczestnicy

Konserwatywno-narodowy Prawo i Sprawiedliwość Konserwatywno-liberalny Platforma Obywatelska RP

Nowoczesna

Polskie Stronnictwo Ludowe

Lewicowy Zjednoczona Lewica

Partia Razem

Protestu KORWiN

Kukiz’15 Źródło: opracowanie własne.

W odniesieniu do czterech wyodrębnionych biegunów rywalizacji politycznej należy zwrócić uwagę na trzy zasadnicze problemy. Po pierwsze, poza biegunem protestu pozostałe obejmują więcej niż jedną partię polityczną. Zakwalifi kowanie

30 B. Michalak, Partie polityczne i systemy partyjne, Warszawa 2010, s. 65–71.

31 Co różni zwolenników lewicy, centrum i prawicy. Komunikat z badań, nr 139/2015, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, październik 2015, s. 9.

(12)

konkretnych ugrupowań do bieguna oznacza przede wszystkim, że dane partie polityczne prezentowały zbliżone poglądy polityczne w dwóch wyodrębnionych na schemacie wymiarach (pro- i antysystemowość oraz lewica vs. prawica). Nie oznacza natomiast, że w ramach konkretnego bieguna nie występowała rywalizacja. Jej przykładem mogą być relacje w obrębie bieguna lewicowego, w ramach którego kandydaci Partii Razem krytycznie wypowiadali się o Zjednoczonej Lewicy, zarzucając jej, że celem koalicji jest jedynie zapewnienie mandatów posel- skich Leszkowi Millerowi i Januszowi Palikotowi³². Z kolei partia KORWiN dość często adresatami swojej krytyki czyniła zarówno PiS, jak i PO³³. Umieszczenie różnych partii w ramach tego samego bieguna rywalizacji politycznej oznacza jedynie, że główna krytyka adresowana była do pozostałych biegunów, a rywalizacja o charakterze wewnętrznym, nawet jeśli występowała, nie cechowała się taką samą intensywnością jak wobec ugrupowań należących do pozostałych biegunów. Dlatego też posługuję się pojęciem bieguna, a nie bloku czy grupy, bo te ostatnie sugerowałyby pewną koalicyjność, która nie była immanentną cechą poszczególnych biegunów.

Po drugie, zgodnie z powyższymi spostrzeżeniami usytuowanie poszczegól- nych biegunów na schemacie wskazuje na istotną cechę rywalizacji w kampaniach wyborczych 2015 roku. Można bowiem zauważyć, że była ona najwyraź- niejsza i najbardziej intensywna między biegunami zlokalizowanymi po różnych stronach osi. Główną osią rywalizacji była walka PO i PiS, a pozostałe niejako tę rywalizację dopełniały, w większym stopniu atakując podmioty mieszczące się w obrębie bieguna zlokalizowanego po innej stronie osi. Relacje te były oczywiście dość skomplikowane, ponieważ o ile każdy biegun krytykował wszystkie pozostałe, o tyle poziom intensywności krytyki był już odmienny.

Przykładowo animozje na linii PiS–Kukiz’15, nawet jeśli się pojawiały, nie miały już tak zdecydowanego charakteru. Te występujące niekiedy napięcia można tłumaczyć istniejącymi alternatywami głosowania, gdyż prezentowanie określo- nych poglądów politycznych przez biegun rywalizacji wiązało się w pewnym stopniu ze wzajemną rywalizacją o głosy. Stąd co prawda przeciwnikiem PiS była PO (i vice versa), ale wyborcy jednej i drugiej partii – jak wynika z badań CBOS³⁴ – raczej nie traktowali przeciwników jako alternatywy wyborczej. Te obejmowały raczej ugrupowania mieszczące się w ramach danego bieguna lub po tej samej stronie osi polaryzujących strukturę rywalizacji politycznej.

W tabeli 6 przedstawiłem wynikające z badań CBOS alternatywy wyborcze ograniczające się do najważniejszych w sensie statystycznym. W badaniach

32 Partia Razem bije w Zjednoczoną Lewicę: oni walczą tylko o miejsca w parlamencie, http://

wiadomosci.dziennik.pl/wybory-parlamentarne/artykuly/502358,partia-razem-krytykuje-zjednoczona- lewice-jej-liderzy-przywykli-do-luksusow.html (30.11.2015).

33 Spot wyborczy Partii Korwin dostępny pod adresem internetowym: https://www.youtube.

com/watch?v=DxhHpD3DUf4 (30.11.2015).

34 Decyzje wyborcze Polaków. Komunikat z badań, nr 123/2015, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, wrzesień 2015, s. 10.

(13)

nie uwzględniono wszystkich komitetów wyborczych. Dane podane w pro- centach oznaczają, że wskazany odsetek wyborców danej partii byłby skłonny do oddania głosu na inną partię polityczną.

Tabela 6. Alternatywy wyborcze w wyborach do Sejmu RP z 2015 roku

Ugrupowanie polityczne Partia drugiego wyboru Platforma Obywatelska RP

Prawo i Sprawiedliwość Nowoczesna Zjednoczona Lewica Kukiz’15

PSL (17%) Kukiz’15 (14%)

Platforma Obywatelska (47%) Platforma Obywatelska (29%) Prawo i Sprawiedliwość (18%)

Źródło: na podstawie Decyzje wyborcze Polaków. Komunikat z badań, nr 123/2015, Centrum Badania Opinii Społecznej, Warszawa, wrzesień 2015, s. 10.

Po trzecie, przyporządkowanie poszczególnych ugrupowań konkretnym biegunom wyznaczanym wskazanymi wyżej kryteriami wydaje się stosunkowo proste, ponieważ znajduje potwierdzenie w dokumentach programowych poszczególnych partii politycznych. Należy jednak wskazać na kwestie wzbu- dzające w tym obszarze najwięcej wątpliwości.

Przyporządkowanie PiS do bieguna konserwatywno-narodowego pozornie wydaje się oczywiste, choć analiza materiałów wyborczych z kampanii parlamentarnej 2015 roku koncentrujących się wokół problemów o charakterze socjalnym i gospodarczym³⁵ nasuwa wniosek, że zasadniczym celem tej partii były zmiany w tych właśnie obszarach, przy praktycznie nieporuszanych innych kwestiach programowych. Podkreślało to główne hasło wyborcze tej partii: „Praca, nie obietnice”. Trzeba jednak pamiętać, że wynikało to z pewnej koncepcji prowadzenia kampanii wyborczej, w której – jak się wydaje – celowo starano się nie eksponować wątków o charakterze politycznym, zapewne dlatego, by z jednej strony nadać partii oblicze modernizacyjno-pragmatyczne, a z drugiej nie po- zwalać na tworzenie zbyt daleko idących analogii do okresu rządów PiS z lat 2005–2007. Stąd przykładowo przeciwnicy zarzucali PiS, iż projekt konstytucji posiadany przez tę partię został celowo usunięty z jej strony internetowej³⁶. Na zakwalifi kowanie Prawa i Sprawiedliwości do grupy partii o charakterze anty- systemowym pozwala jednak ciągłość programowa tej partii w obszarze zmiany ustrojowej. Już bowiem w 2004 roku PiS przedstawił projekt nowej konstytucji³⁷,

35 Zob. strona internetowa Komitetu Wyborczego PiS, http://wybierzpis.org.pl/materialy- programowe (30.11.2015).

36 PiS usunęło z sieci projekt swojej konstytucji, http://www.gazetaprawna.pl/artykuly/900647,projekt- konstytucji-pis-wybory-parlamentarne-2015.html (30.11.2015); Błąd 404? Nie u nas, mamy konstytucję PiS, http://wiadomosci.radiozet.pl/Wiadomosci/Kraj/Blad-404-Konstytucja-wedlug-PiS-mamy-usuniety- plik-00013060 (30.11.2015).

37 D. Sieklucki, Instytucja prezydenta w koncepcji IV RP: założenia polityczno-ustrojowe w świetle doświadczeń początku kadencji Lecha Kaczyńskiego, [w:] J. Kornaś (red.), Idea ustrojowa a rzeczywistość

„IV Rzeczypospolitej”, Kraków 2010, s. 309–311.

(14)

będący szerszym elementem postulowanej zmiany systemowej mieszczącej się w haśle budowy IV Rzeczypospolitej. Projekt zmiany systemowej był przez tę partię podtrzymywany, czego wyrazem był kolejny projekt zaprezentowany w 2010 roku³⁸. Nie podejmując się szerszej analizy projektów konstytucji autorstwa PiS ze względu na objętość niniejszego artykułu, pragnę zwrócić uwagę na ciągłość zawartych w nich rozwiązań, w stosunku do których zachowują aktualność konkluzje Jerzego Hausnera dotyczące projektu z 2004 roku, według niego cha- rakteryzującego się ograniczeniem praw i wolności obywatelskich, podważeniem zasady trójpodziału władz (w tym wyraźną preponderancją egzekutywy, a także osłabieniem niezależności i niezawisłości władzy sądowniczej) oraz utrudnieniami dla aktywnego uczestnictwa Polski w procesie integracji europejskiej³⁹. Mniej wątpliwości budzi natomiast umieszczenie PiS na osi lewica–prawica zgodnie z zaproponowanymi obszarami programowymi. Prawo i Sprawiedliwość jest bowiem partią eurosceptyczną, akcentującą swoje przywiązanie do wartości religii katolickiej i zajmującą wyraziste stanowisko wobec wskazanych wcześniej kwestii aksjologicznych.

Biegun konserwatywno-liberalny obejmuje trzy ugrupowania polityczne:

Platformę Obywatelską, PSL oraz Nowoczesną. Partie te nie postulują wyraźnej zmiany systemowej w obszarze ustroju politycznego, a jeśli nawet pojawiają się hasła „poważnych zmian ustrojowych”, jak w przypadku Nowoczesnej, to raczej należy traktować je w kategoriach usprawnienia istniejących rozwiązań.

W programie Nowoczesnej zmiany te oznaczają między innymi zmianę systemu wyborczego zmierzające do przyjęcia systemu mieszanego w wyborach do Sejmu, wprowadzenie kadencyjności parlamentarzystów czy szerszego wdrożenia nowoczesnych technologii komunikacyjno-informacyjnych do sfery publicznej (np. w postaci e-votingu)⁴⁰. Podobne postulaty w obszarze systemu wyborczego można też odnaleźć w programie wyborczym PO⁴¹. Również kategoria proeuropejskości w znaczeniu wsparcia dla procesu integracji europejskiej nie budzi większych zastrzeżeń, choć należy przypomnieć, że PSL w okresie akcesji Polski do UE zajmowało sceptyczną postawę wobec Unii, by jednak już w okresie członkostwa zmieniać postawę na proeuropejską⁴². Dużo więcej problemów wiąże się z profi lem programowym trzech ugrupowań w sferze aksjologicznej, ponieważ programy są w tym obszarze albo dość ogólne (PO, PSL), albo w ogóle nie odnoszą się do tych kwestii (Nowoczesna). Jednak już

38 Pomimo usunięcia projektu ze strony internetowej PiS można go odnaleźć pod adresem internetowym: https://drive.google.com/fi le/d/0B2JtpyJv1BeRa29yd2hPMm9xaEU/view?pli=1 (30.11.2015).

39 J. Hausner, „IV Rzeczpospolita” – fi kcja czy rzeczywistość?, [w:] J. Kornaś (red.), dz. cyt., s. 66–67.

40 Nowa Polska Teraz, Nowoczesna, kierunki programu, lipiec 2015, s. 11.

41 Polska przyszłości. Program Platformy Obywatelskiej, 2015, s. 84.

42 Ł. Danel, Polskie Stronnictwo Ludowe wobec problematyki integracji europejskiej – ewolucja programowa w latach 1991–2009, [w:] Ł. Tomczak (red.), Ludowcy i problematyka agrarna na początku XX wieku, Wrocław 2010, s. 53.

(15)

wypowiedzi liderów pozwalają na usytuowanie ich na pozycjach centrowych („liberalnych”). Ewa Kopacz w jednej z debat wyborczych w imieniu swojej partii opowiedziała się za „przyjaznym rozdziałem Kościoła od państwa”, Janusz Piechociński w charakterystyczny dla PSL sposób⁴³ ograniczył się do ogólnikowych stwierdzeń o tym, że „Polska powinna być normalna”, a stosunki między państwem a Kościołem winny opierać się na wzajemnym szacunku⁴⁴. Natomiast Ryszard Petru tak scharakteryzował profi l Nowoczesnej: „możemy mieć różne poglądy, ale możemy szanować się i szukać rozwiązań, które są dziś najbardziej odpowiednie dla obywateli. (…) Odrzucamy skrajności – Palikota i ojca Rydzyka. In vitro powinno być dawno załatwione, jestem za rozdziałem Kościoła od państwa, ale trzeba to robić w dialogu, a nie w atmosferze ataku.

Jestem za związkami partnerskimi (…)”⁴⁵.

Trzeci z wyodrębnionych biegunów – lewicowy – obejmuje dwa ugrupowania. O ile przyporządkowanie do niego koalicji Zjednoczona Lewica założonej przez Sojusz Lewicy Demokratycznej, Twój Ruch, Polską Partię Socjalistyczną, Unię Pracy i Partię Zielonych nie budzi większych wątpliwości nawet w świetle jej podstawowego dokumentu programowego⁴⁶, w którym można znaleźć rozwinięte hasła świeckiego państwa (w tym wyprowadzenia nauki religii ze szkół czy wsparcia dla legalizacji związków partnerskich osób tej samej płci) lub pogłębiania integracji europejskiej (nawet w formie europejskiej federacji), o tyle więcej wątpliwości wiąże się z Partią Razem. Ugrupowanie to, skupione w swoim programie na kwestiach społecznych i gospodarczych, w niewielkim stopniu odnosiło się do innych zagadnień. W kwestiach światopoglądowych Partia Razem celowo unikała jednoznacznych deklaracji, gdyż jak tłumaczyła Magdalena Malińska: „szukamy wspólnych mianowników: stabilna praca, bez- pieczeństwo socjalne, poczucie zaangażowania, wspólnota. Chcemy rozmawiać o codzienności, a nie symbolicznych problemach, które rozpalają dziennikarzy w telewizji, ale niewiele zmieniają w życiu przeciętnej Kowalskiej”⁴⁷. Nieco bardziej konkretny był Adrian Zandberg, twierdząc, że rozdział państwa

43 Pewną niejednoznaczność PSL w sferze aksjologicznej dobrze obrazuje głosowanie z 25 czerwca 2015 r. w Sejmie RP nad uchwaleniem ustawy o leczeniu niepłodności (regulującej m.in. kwestię in vitro), w którym klub nie zarządził dyscypliny głosowania i w rezultacie 17 posłów Stronnictwa zagłosowało za przyjęciem ustawy, 16 było przeciw, a czterech wstrzymało się od głosu – Głosowanie nr 17, posiedzenie 95 Sejmu RP VII kadencji, http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/agent.xsp?symbol=gl osowania&nrkadencji=7&nrposiedzenia=95&nrglosowania=17 (28.12.2015).

44 Debata liderów, za: http://www.parlamentarny.pl/wydarzenia/debata-liderow-relacje-panstwo- kosciol-i-sluzba-zdrowia-sprawdz-co-mowili-kandydaci,1357.html (28.12.2015).

45 Ryszard Petru o in vitro, swoim kredycie we frankach i współpracy z Dudą. „Jestem zmianą pokoleniową”, http://natemat.pl/144487,ryszard-petru-o-in-vitro-swoim-kredycie-we-frankach-i- wspolpracy-z-duda-jestem-zmiana-pokoleniowa (28.12.2015).

46 Zjednoczona Lewica. Program wyborczy, [b.d.m.w.].

47 Partia Razem: społeczeństwo, które nikogo nie zostawia za burtą opłaca się wszystkim, http://polska.

newsweek.pl/adrian-zandberg-z-partii-razem-wywiad-z-przedstawicielami-razem,artykuly,365758,1.

html (28.12.2015).

(16)

i Kościoła powinien być oczywistością, a organizacje religijne winny ponosić koszty nauczania religii⁴⁸. Trudno jest natomiast określić postawę Partii Razem wobec integracji europejskiej, gdyż nie ma do niej odniesień w jej programie, a w wypowiedziach liderów nie doszukamy się jednoznacznych deklaracji.

Wyodrębnienie czwartego, ostatniego bieguna rywalizacji politycznej – określonego jako biegun protestu – oparte jest na dwóch przesłankach. Po pierwsze, umieszczone w nim partie polityczne jako fundament swojej tożsa- mości programowej uczyniły sprzeciw zarówno wobec prowadzonej polityki (polityk) państwa od 1989 roku, jak i wobec elit politycznych z ostatnich 25 lat.

Po drugie, w ślad za tym formułowany był postulat daleko idącej zmiany systemowej, przybierający postać hasła uchwalenia nowej konstytucji. Wstęp dokumentu programowego ugrupowania Kukiz’15 zawiera sformułowania dobrze obrazujące charakter „protestu”: „(…) podstawowym problemem, jaki musimy usunąć, jest oderwana od problemów Narodu pasożytnicza klasa polityczna (…). Obecna klasa polityczna jest jak rak na zdrowej tkance Narodu. Dlatego trzeba w naszym życiu publicznym dokonać szybkiej zmiany jakościowej.

(…) Ta zmiana musi być w dużym stopniu zmianą pokoleniową. Uzdrowienie polskiego życia publicznego musi polegać na ustaleniu takich nowych reguł gry, które pozwolą na wyłonienie jako przedstawicieli Narodu ludzi uczciwych, kompetentnych i zasłużonych dla budowania lokalnych wspólnot”⁴⁹. Jednak kwestia charakteru zmiany ograniczała się do haseł przyjęcia nowej konstytucji, jednomandatowych okręgów wyborczych (JOW) i często powtarzającej się w programie formuły upodmiotowienia narodu. Zwraca przy tym uwagę brak konkretów dotyczących zmiany ustrojowej – z ponad trzydziestostronicowego dokumentu programowego trudno bowiem dowiedzieć się, na jakich zasadach miałaby opierać się nowa konstytucja, jaki byłby kształt ustroju politycznego czy status instytucji ustrojowych. W przypadku partii Pawła Kukiza, jak się wydaje, cel zmiany wyznaczała dość idealistyczna wizja ustroju politycznego bez partii politycznych i dotychczasowych elit politycznych, z rozwiązania- mi ustrojowymi stymulującymi bezpośrednią łączność między wyborcami i przedstawicielami, realizującymi bliżej nieokreśloną politykę odpowiadającą woli Narodu, przy czym każda z wyodrębnionych kategorii programowych cechuje się sporą ogólnikowością. Podobny krytycyzm wobec ustroju politycznego, gospodarczego i społecznego III RP zawarty jest w programie partii KORWiN (Koalicja Odnowy Rzeczypospolitej Wolność i Nadzieja).

Partia ta, krytykując przemiany po 1989 roku, zaprezentowała dość osobliwą wizję ustroju Polski opartego na systemie prezydenckim, charakteryzującego się rolą Sejmu ograniczoną do kontrolowania egzekutywy oraz uchwalania wysokości podatków, przekazaniem kompetencji ustawodawczych Senatowi składającemu się z około 25 wybieranych członków, znaczącą modyfi kacją

48 Debata liderów…, dz. cyt.

49 Strategia zmiany. KUKIZ’15. Potrafi sz Polsko!, [b.d.m.w.], s. 3–4.

(17)

ustroju samorządu terytorialnego (polegającą na likwidacji dotychczasowych powiatów i województw oraz ustanowieniem nowej jednostki – ziemi), a tak- że wprowadzeniem Rady Stanu i znaczącymi zmianami w obszarach władzy sądowniczej i administracji publicznej⁵⁰. W praktyce partia KORWiN, będąca kolejną, założoną w styczniu 2015 roku, formacją ekscentrycznego polityka Janusza Korwin-Mikkego, opierała się na czterech fundamentach: antyunij- ność, konserwatyzm w sferze obyczajowo-aksjologicznej, liberalizm w sferze gospodarczej i koncepcja dominacji władzy wykonawczej w sferze ustroju pań- stwa. Należy zwrócić uwagę, że analiza dokumentów programowych tej partii sytuuje ją w pobliżu bieguna konserwatywno-narodowego. Sądzę jednak, że właściwsze jest jej zakwalifi kowanie do bieguna protestu ze względu zarówno na program daleko idącej transformacji ustroju politycznego, jak i krytycyzm wobec partii parlamentarnych. Trzeba na koniec zaznaczyć, że w świetle do- kumentów programowych obu partii z okresu kampanii wyborczej 2015 roku trudno jest jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu realizacja postulatów zmiany systemowej i uchwalenia nowej konstytucji prowadziłaby (lub mogłaby prowadzić) do podważenia zasad demokracji liberalnej.

Zakończenie

Analiza przebiegu kampanii wyborczych 2015 roku z punktu widzenia wzor- ców rywalizacji politycznej pozwala na sformułowanie trzech spostrzeżeń.

Po pierwsze, rywalizacja wyborcza toczyła się między czterema zasadniczymi biegunami. Biegun konserwatywno-liberalny, obejmujący trzy partie polityczne, konstytuowała stabilizacja w systemie politycznym Polski, to znaczy brak zasadniczej zmiany systemowej, kontynuacja dotychczasowych kierunków prowadzonej polityki z pewnymi modyfi kacjami i generalnie uniemożliwienie przejęcia władzy przez PiS. Biegun konserwatywno-narodowy (obejmujący Prawo i Sprawiedliwość, choć należy pamiętać, że z list PiS wystartowali również politycy związani z innymi ugrupowaniami, jak Jarosław Gowin czy Zbigniew Ziobro) dążył do przejęcia władzy i modyfi kacji dotychczasowych kierunków polityki państwa ujętej w hasło „dobrej zmiany” przy jednoczes- nym niedookreślaniu zagadnienia ewentualnej zmiany systemowej. Biegun lewicowy w zamierzeniu mieszczących się w nim partii politycznych miał stanowić lewicową – w sensie ekonomicznym i socjalnym (Partia Razem) lub bardziej aksjologicznym (Zjednoczona Lewica) – alternatywę dla dwóch poprzednich biegunów. Ostatni biegun rywalizacji – protestu – opierał się na sprzeciwie wobec funkcjonujących rozwiązań w sferach ustrojowej, gospodarczej

50 Dumna, bogata Polska. Program Partii KORWiN, Warszawa, 17.10.2015, s. 7–11.

(18)

i społecznej i zapowiadał daleko idącą zmianę systemową, niezbyt konkret- nie zarysowaną w przypadku ugrupowania Pawła Kukiza i nieco bardziej wyrazistą w przypadku partii Janusza Korwin-Mikkego. Po drugie, wzorce te kształtowały się stopniowo, nabierając określonego kształtu w kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu, a ważnym etapem w tym procesie były wybory prezydenckie. To wyniki osiągnięte w nich przez kilku kandydatów w dużym stopniu zdeterminowały charakter rywalizacji jesienią 2015 roku. Po trzecie, można również zauważyć, że na skutek wspominanych uwarunkowań wzorce rywalizacji w 2015 roku tylko częściowo przypominały wzorce z poprzednich wyborów, przede wszystkim w wyniku pojawienia się znaczącego w sensie poparcia społecznego bieguna protestu.

Wynik wyborów parlamentarnych 2015 roku spowodował powrót do typowego wzorca rywalizacji opartego na biegunach władzy i opozycji, w po- czątkowym okresie minimalizując znaczenie pozostałych biegunów rywalizacji.

Znaczące ilościowo poparcie dla partii Kukiz’15 i partii KORWiN w 2015 roku nie pozwala jednak na stwierdzenie, czy było to tylko przejściowe zjawisko, czy zapowiedź trwalszej tendencji w polskim systemie partyjnym.