ROZW Ó D W ŚWIETLE AKT SĄDU OKRĘGOWEGO W KRAKOWIE

ROZW Ó D W ŚWIETLE AKT SĄDU OKRĘGOWEGO W KRAKOWIE

W LATACH 1918-1945

Studium historyczno-prawne

Książkę dedykuję:

moim Rodzicom, żonieAnniei dzieciom Jakubowi i Kseni

Zdzisław Zarzycki

ROZWÓD W ŚWIETLE AKT

SĄDU OKRĘGOWEGO W KRAKOWIE W LATACH 1918-1945

Studium historyczno-prawne

AKADEMICKA

Kraków 2010

© Copyright by Zdzisław Zarzycki and Księgarnia Akademicka, Sp. z o. o., 2010

Opracowanie redakcyjne: Izabela Zamorska-Wasielak

Korekta: Ewa Popielarz

Projekt okładki: Katarzyna Pons de Vincent

Skład i łamanie: Małgorzata Manterys-Rachwał

Książka dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-7638-019-3

KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6,31-008 Kraków

tel. /faks: 012 431-27-43, 012 663-11-67 e-mail: akademicka@akademicka.pl Księgarnia internetowa:

www.akademicka. pl

Spis treści

Wstęp ... 13

1. Cel, metoda i zakres pracy ... 13

2. Literatura i źródła ... 21

2. 1. Literatura ... 21

2. 2. Źródła ... 23

3. Układ pracy ... 26

Rozdział 1. Rozwód małżeństwa zawartego w formie wyznaniowej i świeckiej ... 29

1. Wstęp ... 29

2. Zawarcie małżeństwa i rozwód w Polsce do 1918 r. ... 34

2. 1. Polska przedrozbiorowa ... 34

2. 2. Księstwo Warszawskie ... 37

2. 3. Królestwo Polskie ... 38

2. 4. Rzeczpospolita Krakowska ... 41

3. Poglądy społeczno-prawne na temat małżeństwa i rozwodu w II Rzeczypospolitej ... 42

4. Ogólnokrajowe prawodawstwo o małżeństwie i rozwodzie w II Rzeczypospolitej ... 44

4. 1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 r. i z 23 kwietnia 1935 r. ... 44

4. 2. Źródła prawa międzynarodowego ... 45

4. 2. 1. Konwencje haskie ... 45

4. 2. 2. Konkordat polski z 10 lutego 1925 r. ... 46

4. 2. 3. Inne umowy bilateralne ... 47

4. 3. Międzydzielnicowe i międzynarodowe prawo prywatne ... 48

4. 3. 1. Prawo prywatne międzydzielnicowe ... 49

4. 3. 2. Prawo prywatne międzynarodowe ... 50

5. Rozwód na terenie byłego zaboru rosyjskiego ... 52

5. 1. Dawne Królestwo Polskie ... 52

5. 1. 1. Małżeństwo i dopuszczalność rozwodów ... 52

5. 1. 2. Niedopuszczalność rozwodu dla katolików ... 55

5. 1. 3. Rozwód małżeństwa prawosławnego ... 56

5. 1. 4. Rozwód małżeństwa protestanckiego ... 59

5. 1. 5. Rozwód małżeństwa żydowskiego ... 64

5. 1. 6. Rozwód małżeństwa muzułmańskiego ... 66

6 Spistreści

5. 1. 7. Rozwód wśród innych wyznań ... 67

5. 1. 8. Rozwód małżeństwa cywilnego ... 68

5. 1. 9. Jurysdykcja w sprawach małżeńskich ... 69

5. 2. Kresy Wschodnie ... 72

5. 2. 1. Rozwód małżeństwa prawosławnego ... 75

5. 2. 2. Rozwód małżeństwa ewangelicko-reformowanego ... 76

5. 2. 3. Rozwód małżeństwa muzułmańskiego ... 79

5. 2. 4. Rozwód wśród innych wyznań ... 79

5. 3. Skutki rozwodu ... 81

5. 4. Praktyka rozwodowa i nadużycie jurysdykcji ... 82

5. 5. Ocena praktyki orzeczniczej sądów konsystorskich ... 86

6. Rozwód na terenie byłego zaboru pruskiego ... 88

6. 1. Przyczyny rozwodowe ... 91

6. 2. Jurysdykcja w sprawach rozwodowych ... 92

6. 3. Postępowanie w sprawach rozwodowych ... 93

6. 4. Skutki orzeczenia rozwodu ... 96

6. 5. Rozwód małopolskich małżonków według BGB ... 97

7. Rozwód na terenie Spiszu i Orawy ... 98

7. 1. Rozwód według prawa węgierskiego z 1894 r. ... 100

7. 2. Postępowanie rozwodowe ... 102

7. 3. Skutki rozwodu ... 103

8. Zawarcie małżeństwa i rozwód obywateli polskich w latach 1939-1945 ... 105

8. 1. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa ... 105

8. 2. Na terenie Trzeciej Rzeszy Niemieckiej i ZSRR ... 107

9. Reforma prawa małżeńskiego osobowego w 1945 r. ... 108

9. 1. Rozwiązywalność małżeństwa ... 109

9. 2. Pozytywne i negatywne przyczyny rozwodu ... 110

9. 3. Jurysdykcja w sprawach rozwodowych ... 111

9. 4. Skutki rozwodu ... 112

10. Podsumowanie ... 113

Rozdział 2. Rozwód małżeństwa zawartego w formie mieszanej (świecko-wyznaniowej) w austriackim prawie cywilnym (ABGB) ... 117

1. Podstawy materialno-prawne rozwodu ... 117

1. 1. Sytuacja przed 1812 r... 117

1. 2. Austriacki powszechny kodeks cywilny (ABGB) z 1811 r. ... 118

1. 2. 1. Zmiany prawa małżeńskiego w Austrii w XIX w... 120

1. 3. Prawo rozwodowe w Małopolsce w latach 1918-1945 ... 126

1. 3. 1. Zawarcie małżeństwa ... 126

1. 3. 2. Rozwiązywalność małżeństwa ... 133

1. 3. 3. Wpływ zmiany wyznania na prawo żądania rozwodu ... 137

1. 3. 4. Przyczyny rozwodowe ... 138

1. 3. 5. Sposoby wszczęcia postępowania rozwodowego ... 141

1. 3. 6. Rozwód małżeństwa żydowskiego ... 143

1. 4. Skutki prawne rozwodu ... 149

1. 5. Tymczasowa separacja w procesie rozwodowym ... 151

Spistreści 7

2. Przepisy o postępowaniu rozwodowym ... 152

2. 1. Austriackie przepisy procesowe ... 153

2. 2. Polskie przepisy procesowe ... 154

2. 2. 1. W polskim sądownictwie okupacyjnym w latach 1939-1945 ... 158

2. 2. 2. W polskim sądownictwie powojennym w 1945 r. ... 160

3. Podsumowanie ... 162

Rozdział 3. Małżeństwo i rozwód w prawie wewnętrznym Kościołów i innych związków wyznaniowych ... 165

1. Małżeństwo i rozwód w Kościele katolickim ... 165

1. 1. Pojęcie małżeństwa ... 165

1. 2. Pochodzenie małżeństwa ... 167

1. 3. Istota małżeństwa ... 168

1. 3. 1. Jedność małżeństwa ... 168

1. 3. 2. Nierozerwalność małżeństwa ... 169

1. 3. 2. 1. W świetle Pisma Świętego ... 169

1. 3. 2. 2. W okresie średniowiecza ... 171

1. 3. 2. 3. W czasach nowożytnych ... 173

1. 4. Stanowisko Kościoła katolickiego wobec ślubów cywilnych i rozwodów ... 176

2. Małżeństwo i rozwód w prawie i nauce wyznań niekatolickich ... 185

2. 1. Kościoły prawosławne ... 185

2. 2. Kościoły protestanckie ... 186

2. 3. Religia mojżeszowa ... 187

2. 3. 1. List rozwodowy ... 189

2. 4. Inne wyznania prawnie uznane w II Rzeczypospolitej ... 192

3. Podsumowanie ... 193

Rozdział 4. Akta rozwodowe na tle innych cywilnych ... 195

1. Wstęp ... 195

2. Akta spraw małżeńskich niemajątkowych na tle innych cywilnych ... 196

3. Akta spraw rozwodowych ... 202

3. 1. Stopień zachowalności akt rozwodowych ... 203

3. 2. Obszemość akt rozwodowych ... 216

4. Sprawy rozwodowe na tle innych małżeńskich niemajątkowych ... 219

4. 1. Sprawy rozwodowe a unieważnienia małżeństwa ... 221

4. 2. Sprawy rozwodowe a separacje prawne małżeństwa ... 222

5. Repertoria sądowe ... 222

5. 1. Problem wiarygodności treści wpisów w repertoriach sądowych ... 226

6. Archiwizacja akt sądowych (rozwodowych) ... 230

7. Podsumowanie ... 232

Rozdział 5. Sąd rozwodowy i osoby urzędowe ... 235

1. Wstęp ... 235

2. Sąd rozwodowy ... 239

8 Spistreści

2. 1. Sąd Okręgowy w Krakowie ... 240

2. 2. Sąd Apelacyjny w Krakowie ... 244

2. 3. Sąd Najwyższy w Warszawie ... 246

2. 4. Okupacyjne sądownictwo polskie w latach 1939-1945 ... 249

3. Protokolanci i pracownicy sekretariatu ... 252

4. Pełnomocnicy procesowi ... 254

5. Obrońca węzła małżeńskiego ... 265

6. Kurator absentis pozwanego ... 276

7. Prokurator ... 286

8. Podsumowanie ... 287

Rozdział 6. Postępowanie przed sądem pierwszej instancji ... 291

1. Właściwość sądów powszechnych w sprawach rozwodowych ... 291

1. 1. Właściwość rzeczowa ... 292

1. 2. Właściwość miejscowa ... 292

1. 2. 1. Właściwość miejscowa posiłkowa ... 297

2. Wsźczęcie procesu rozwodowego i dalsze czynności ... 300

2. 1. Wytoczenie powództwa rozwodowego ... 302

2. 1. 1. Problem wielokrotnego wszczynania procesów rozwodowych ... 303

2. 1. 2. Alternatywne powództwa i żądania połączone z pozwem rozwodowym ... 309

2. 2. Pozew rozwodowy ... 310

2. 2. 1. Sprawy techniczne pozwu ... 310

2. 2. 1. 1. Obszemość pozwu rozwodowego ... 310

2. 2. 1. 2. Odpisy pozwu rozwodowego ... 311

2. 2. 1. 3. Załączniki do pozwu rozwodowego ... 312

2. 2. 1. 4. Problem określenia wartości przedmiotu sporu i wysokości wpisu tymczasowego ... 312

2. 2. 1. 5. Inne sprawy techniczne ... 315

2. 2. 2. Budowa i treść pozwu ... 316

2. 2. 2. 1. Treści obligatoryjne ... 317

2. 2. 2. 2. Treść roszczenia (żądania) rozwodowego ... 318

2. 2. 2. 3. Uzasadnienie pozwu rozwodowego ... 320

2. 2. 2. 4. Treści fakultatywne pozwu rozwodowego ... 323

2. 2. 3. Budowa pozwu rozwodowego małżeństwa żydowskiego (§ 135 ABGB) ... 331

2. 2. 4. Budowa zgodnego wniosku rozwodowego ... 333

2. 3. Roszczenia różnorodzajowe dochodzone w pozwie rozwodowym ... 335

3. Wstępne czynności sądowe ... 339

3. 1. Dekretacja pozwu rozwodowego ... 341

3. 2. Zwrot pozwu ... 344

3. 3. Działania stron i innych uczestników sporu ... 345

3. 3. 1. Pismo przygotowawcze ... 348

3. 3. 2. Inne pisma procesowe ... 349

3. 3. 2. 1. Odpowiedź na pozew ... 349

3. 3. 2. 2. Wzajemny pozew rozwodowy ... 353

Spis treści 9

3. 4. Doręczenia pism ... 356

3. 5. Posiedzenia sądowe ... 357

3. 5. 1. Odroczenie rozprawy ... 358

3. 5. 2. Zawieszenie postępowania ... 360

3. 5. 3. Podjęcie zawieszonego postępowania ... 363

3. 5. 4. Umorzenie zawieszonego postępowania rozwodowego ... 364

3. 6. Przygotowanie rozprawy ... 367

3. 6. 1. Ferie sądowe ... 369

3. 7. Przekształcenia podmiotowe i przedmiotowe ... 370

2. 7. 1. Zmiana treści żądania pozwu ... 370

3. 7. 2. Cofnięcie pozwu ... 374

4. Przebieg rozprawy ... 377

4. 1. Rozpoczęcie rozprawy ... 378

4. 2. Wyjaśnienie stanowiska stron i próba ich pojednania ... 379

4. 3. Postępowanie dowodowe ... 382

4. 3. 1. Dowody rzeczowe ... 383

4. 3. 2. Dowody osobowe ... 388

4. 3. 2. 1. Przesłuchanie świadków ... 388

4. 3. 2. 2. Przesłuchanie stron ... 391

4. 3. 2. 3. Przysięga religijna ... 394

4. 3. 3. Opinie, zaświadczenia i badania lekarskie ... 397

4. 3. 4. Inne dowody ... 399

4. 4. Zasady gromadzenia i oceny materiału procesowego ... 400

4. 5. Protokół rozprawy ... 404

4. 6. Zamknięcie rozprawy ... 405

5. Wydanie wyroku ... 407

5. 1. Zasady orzekania ... 407

5. 2. Narada i zdanie odrębne ... 408

5. 3. Forma i treść sentencji wyroku ... 409

5. 4. Ogłoszenie wyroku ... 410

5. 5. Wyrok rozwodowy ... 411

5. 5. 1. Wyrok na list rozwodowy ... 414

5. 5. 2. Wyrok w postępowaniu wszczętym na zgodny wniosek stron ... 417

5. 6. Uzasadnienie wyroku rozwodowego ... 420

5. 7. Wyrok oddalający ... 427

5. 8. Odrzucenie pozwu ... 431

6. Czynności po wydaniu wyroku ... 434

6. 1. Doręczenie wyroku z uzasadnieniem ... 434

6. 2. Inne czynności ... 435

7. Czas trwania procesu ... 436

8. Podsumowanie ... 438

Rozdział 7. Postępowanie apelacyjne ... 441

1. Wstęp ... 441

2. Dopuszczalność apelacji ... 442

3. Budowa skargi apelacyjnej ... 444

10 Spis treści

4. Interes prawny we wnoszeniu środka odwoławczego ... 445

4. 1. Apelacja ... 445

4. 2. Odpowiedź na apelację ... 459

5. Postępowanie sądowe ... 466

5. 1. Czynności wstępne ... 466

5. 2. Rozprawa apelacyjna ... 469

5. 3. Rozpoznanie sprawy na skutek apelacji ... 474

5. 4. Orzeczenia Sądu Apelacyjnego ... 476

5. 4. 1. Wyrok zatwierdzający ... 479

5. 4. 2. Wyrok uchylający do ponownego rozpoznania ... 482

5. 4. 3. Wyrok reformatoryjny i postanowienie uchylające ... 483

5. 5. Uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego ... 485

6. Wnioski stron po zakończeniu postępowania apelacyjnego ... 486

7. Czas trwania procesu ... 489

8. Podsumowanie ... 491

Rozdział 8. Postępowanie rewizyjne (i kasacyjne) ... 495

1. Wstęp ... 495

2. Dopuszczalność rewizji (i kasacji) ... 496

3. Budowa skargi rewizyjnej (i kasacyjnej) ... 496

4. Rewizja (i kasacja) w sprawach rozwodowych ... 499

4. 1. Odpowiedź na rewizję (i kasację) ... 503

5. Postępowanie sądowe ... 505

5. 1. Czynności przygotowawcze ... 506

5. 2. Rozprawa rewizyjna (i kasacyjna) ... 507

6. Orzeczenia Sądu Najwyższego ... 508

7. Czas trwania procesu ... 512

8. Podsumowanie ... 514

Rozdział 9. Koszty procesowe ... 517

1. Wstęp ... 517

2. Koszty sądowe ... 519

2. 1. Pojęcie kosztów sądowych ... 519

2. 2. Obowiązek ponoszenia kosztów sądowych ... 520

2. 3. Zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych ... 521

2. 4. Sposób uiszczania kosztów sądowych ... 522

2. 5. Opłaty sądowe ... 523

2. 5. 1. Wpis stosunkowy i stały ... 524

2. 5. 1. 1. Zwrot wpisu ... 525

2. 5. 2. Opłaty stałe od podań i załączników ... 526

2. 5. 3. Opłata kancelaryjna ... 526

2. 5. 4. Opłata za doręczenie ... 527

2. 6. Koszty postępowania ... 527

2. 6. 1. Wynagrodzenie osób urzędowych w procesie ... 528

2. 6. 1. 1. Biegli ... 528

2. 6. 1. 2. Obrońca węzła małżeńskiego ... 528

Spis treści 11

2. 6. 1. 3. Kurator absentis pozwanego ... 530

2. 6. 2. Koszt ogłoszeń w pismach ... 532

2. 7. Prawo ubogich ... 533

2. 7. 1. Prawo ubogich w sprawach rozwodowych w latach 1918-1945 ... 539

3. Koszty zastępstwa procesowego ... 550

3. 1. Wynagrodzenie adwokata ... 551

3. 2. Spis kosztów postępowania ... 553

4. Orzeczenia sądowe o kosztach procesu rozwodowego ... 555

5. Egzekucja kosztów ... 566

5. 1. Umorzenie kosztów sądowych ... 569

6. Podsumowanie ... 569

Rozdział 10. Ogólna charakterystyka rozwodzącej się populacji i przyczyn rozwodu ... 573

1. Cechy demograficzne i społeczne rozwodzących się małżonków (przykłady).. 573

1. 1. Płeć małżonka wszczynającego proces rozwodowy ... 573

1. 2. Wiek małżonków ... 576

1. 3. Czas trwania małżeństwa ... 582

1. 4. Miejsce zamieszkania ... 586

1. 5. Wykształcenie i zawód ... 590

1. 6. Wyznanie ... 592

1. 7. Miejsce i forma zawarcia małżeństwa ... 601

1. 8. Okres narzeczeński ... 606

1. 9. Ponowne małżeństwa stron ... 611

1. 10. Dzietność małżonków ... 613

2. Źródła konfliktów małżeńskich (przykłady) ... 615

2. 1. Konflikty wynikające z cech osobowych małżonków ... 630

2. 1. 1. Niezgodność charakterów ... 630

2. 1. 2. Alkoholizm i narkomania ... 634

2. 1. 3. Niegospodarność i lekkomyślność ... 635

2. 1. 4. Nieudane pożycie małżeńskie ... 637

2. 1. 5. Skłonności konfliktowe ... 642

2. 1. 6. Nieuzasadniona zazdrość ... 646

2. 1. 7. Zatargi majątkowe ... 647

2. 2. Konflikty wynikające z obiektywnej sytuacji rodziny ... 648

2. 2. 1. Choroba współmałżonka ... 648

2. 2. 2. Różnice w poglądach politycznych i społecznych ... 650

2. 2. 3. Różnice religijne i narodowościowe (rasowe) ... 652

2. 2. 4. Szkodliwy wpływ osób trzecich ... 664

2. 2. 5. Zbyt wczesne zawarcie małżeństwa ... 665

2. 2. 6. Znaczna różnica wieku między małżonkami ... 666

2. 2. 7. Rozłąka małżonków ... 667

3. Przyczyny rozwodu ... 669

3. 1. Cudzołóstwo ... 670

3. 2. Złośliwe opuszczenie małżonka ... 680

3. 3. Nieprzezwyciężony wstręt ... 689

12 Spis treści

3. 4. Znęcanie się psychiczne i fizyczne nad małżonkiem ... 692

3. 4. 1. Groźby pozbawienia życia i zdrowia ... 692

3. 4. 2. Ciężkie i kilkakrotne uszkodzenie ciała ... 693

3. 5. Skazanie małżonka na długoletnią karę pozbawienia wolności ... 695

3. 6. Przyczyny rozwodowe w orzeczniuctwie SO w Krakowie ... 695

4. Wina rozwodu ... 696

5. Podsumowanie ... 698

Zakończenie ... 705

Wykaz map, tabel i wykresów (w układzie chronologicznym) ... 719

Wykaz ważniejszych skrótów ... 723

Wykaz źródeł i literatury ... 727

Urzędowe i nieurzędowe zbiory prawa i projektów ... 727

Encyklopedie, mapy, słowniki i inne ... 728

Monografie, rozprawy, komentarze, artykuły i inne ... 729

Zbiory orzecznictwa ... 748

Źródła i dokumenty kościelne i wyznaniowe ... 748

Chrześcijańskie ... 748

Niechrześcijańskie ... 749

Summary ... 751

Wstęp

1. Cel, metoda i zakres pracy

Terytorium

Polski w

zakresie

osobowego

prawa

małżeńskiego było podzielone na

pięć

różnychporządków

prawnych

aż

do

1 stycznia 1946

r.

,

kiedy to wprowadzono

ujednolicone i

wyłącznie

świeckie przepisy prawa w

tym

zakresie

z równym do­

stępem

wszystkich osób

do rozwodów.

Mianowicie na terenach

wschodniej (tzw.

Kresy

Wschodnie) i

centralnej

Polski

(byłe Królestwo Polskie)

obowiązywały dwa zbliżone

w treści

porządki prawne zaprowadzonejeszcze przez władze

rosyj­

skie odpowiednio

w

latach 1832 i 1836, przewidujące wyznaniową

formę zawar­

cia małżeństwa.

Na

terenach

zachodniej Polski

(były

zabór pruski)

obowiązywał

świecki system

prawa

małżeńskiego

wprowadzony przez

BGB w

1900

r.

Również

świecki system obowiązywał

na terytorium

niewielkiej enklawy

na południu Polski

(Spisz

iOrawa)

wprowadzony

na podstawieprawawęgierskiego

z

1894

r.

Wreszcie

w

Małopolsce

(były zabór

austriacki)

utrzymano

poaustriackie przepisy prawa

mał­

żeńskiego,

z których

istotna

część była

skodyfikowana

w ABGB z

1811

r. Mozaika

tych przepisówstwarzałapoważne

trudności

przyzawieraniumałżeństwa

lub

próbie rozwodzeniasiędla

osób,

które

z jakichś

powodówmusiałysięprzenosić

z

jednejdo drugiej

dzielnicy.

Z drugiej strony przepisy te skłaniały

do migracji

(np.

rozwodo­

wej) z

dzielnico rygorystycznym

reżimie

prawnymdo liberalniejszych.

Tymczasem

w

Europie

na przełomie XIX i XX

w.

rywalizowały ze

sobą dwa

główne

poglądy

na

temat formy zawarcia

małżeństwa,tj.

świecka -

torującasobie

drogę do

powszechności,

i ustępująca jej

miejsca

-

forma wyznaniowa, uważana wówczaszareliktową

1. Z kolei ustawodawca

austriacki

(ABGB) oparł

sięnarozwią

­ zaniach pośrednich

(kompromisowych),

czyli

na

alternatywnej formie mieszanej

(świecko-wyznaniowej).

Istota

tego systemu polegała

na tym,

że co

do zasady

A. Dziadzio, Powszechna historia prawa, Warszawa 2008, s. 314.

14 Wstęp

zawarcie

2

i rozwiązanie

małżeństwa

oparto na

„upaństwowionych”

normach

konfe­

syjnych

kilku

wybranych

(uznanychprawnie)

przez

państwo Kościołówizwiązków

wyznaniowych.

Mozaika

rozwiązań

wichobrębie

była znaczna. Według

zasad

ogól­

nych

(§§44-122

ABGB)

małżeństwomoglizawieraćm.in.

wierni rzymskokatoliccy, grekokatolicy,

prawosławni,

ewangelicy

orazwyznawcy

religii

mojżeszowej,którzy musieli dodatkowo

spełniać wymogi

szczególne (§§

124-132 ABGB), typowe

dla

„małżeństwa

żydowskiego”

(Judenehe),zw.

„rytualnym

”

3

.

2 Związek małżeński zawierany na podstawie ABGB nazywano często „cesarsko królew­

skim patentowanem austryackiem małżeństwem”.

1 Rozwiązania specjalne dotyczyły wyznawców religii rzymskokatolickiej i mojżeszowej, bo dla tych pierwszych niedopuszczalny był rozwód (§111 ABGB), a ci drudzy zawierali mał­

żeństwo religijne „rytualne” z dopełnieniem formalności państwowych wg zasad określonych odrębnie w §§ 123-132 i na odrębnych zasadach mogli uzyskać rozwód (§§ 133-136 ABGB).

Zob. J. Gwiazdomorski, Osobowe prawo małżeńskie obowiązujące w b. dzielnicy austriac­

kiej, Poznań 1932, s. 4-5; K. Sójka-Zielińska, Wielkie kodyfikacje cywilne. Historia i współ­

czesność, Warszawa 2009, s. 111-112.

4 K. Sójka-Zielińska, Wielkie kodyfikacje cywilne XIX wieku, Warszawa 1973, s. 53-54 i 70.

5 E. T i 11, Prawo prywatne austriackie, t. 5: Wykład prawa familijnego, Lwów 1902, s. 154 i nast.; S. Wróblewski, Powszechny Austriacki Kodeks cywilny z uzupełniającemi ustawami i rozporządzeniami objaśniony orzeczeniami Sądu Najwyższego, t. 1: ££ 1-937, Kraków 1914, s. 96-97; J. Gwiazdomorski, op. cit., s. 61.

6 J. A. Hibl, Reforma prawa małżeńskiego w Austryi, Lwów 1907, s. 34 i nast.; P. Kas­

przyk, Separacja prawna małżonków, Lublin 2003, s. 86. W ocenie jednego z bardziej znanych felietonistów epoki, Tadeusza Żeleńskiego (Boya), wyrażonej w książce pt. Dziewice kon­

systorskie. Piekło kobiet, Poznań 1992, s. 28, „Różnica jest ta, że gdy rozwód jest w zasadzie rzeczą rzetelną i poważną, unieważnienie bywa najczęściej dość gorszącą komedyjką”. Niemniej autor tej uwagi wyrażał poglądy w oparciu o pryzmat cudzych doświadczeń z terenów Warszawy, Jednakże,

pod wpływem

liberalizujących

tendencji

ustrójowo-prawnych, od 1868

r.

(i 1870 r.)

w formie pozakodeksowych

regulacji dopuszczono wyjątkowo

możliwość zawarcia małżeństwa w

formie świeckiej. W

tej formie

małżeństwo

mogły

zawierać

trzy

kategorie osób,

tj.

ci, którym

władza kościelna

(wyznań

uzna­

nych)

odmówiła ślubu z

przyczyn nieznanych prawu

świeckiemu (tzw. małżeństwo cywilnez

konieczności -

Nothzivilehe),

osoby nieprzynależne do

żadnego

z Kościo­

łów

i

wyznań uznanych przez

państwo

albo

bezwyznaniowcy

4

.

Ustawodawstwo

austriackie

sprzyjało zawieraniu małżeństwosobom

w obrębie

wyznań, zaś

w pewnych

sytuacjach

dopuszczalne

były

małżeństwa

konfesyjnie

eg- zogeniczne. Natomiast

zabronione było zawieranie małżeństw

pomiędzy wyznaw­

cami

religii chrześcijańskiej i

niechrześcijańskiej, tj.

w praktyce

z

Żydami

(§

64 ABGB).

Co do

rozwodów na gruncie

prawa austriackiego

wiadomo zogólnej

literatury

przedmiotu, że były oneniedopuszczalne

jedynie

dlakatolików(§111 ABGB)

5

, dla

których

w pewnym

sensie

surogatem

miała

być

separacja od stołu

i łoża

lub

mające

„złą

sławę”

unieważnienie

małżeństwa6

. Małżonkowie

wyznający

innekonfesjemo

­

Wstęp 15

gli

sięrozwodzić

z

ważnychprzyczynokreślonych

w ABGB

(§

115

i § 135) i według

procedur państwowych

przed

sądami

powszechnymi.

Rozwiązania

te

były krytykowane z

uwagi

na swój archaizm

już w

czasie ich

uchwalania

(1868-1870), niemniej w zamyśle ich inicjatorów miały być

tymczaso­

we,

aż do

czasu

planowanychreform

właściwych.

Jakwiadomo, owe

tymczasowo­

ści przetrwały

w

samej

Austrii do

1938

r.,

a

w Polsce

aż

do

końca 1945

r.

Literatura

przedmiotu podpowiada,

że badania

nad rozwodami

można prowa­

dzić z

różnych punktów widzenia,

tzn. można

analizować prawne

lub historyczno-

-prawne aspekty

tego

zjawiska,

ale także

treść

lub

zespół zjawisk i procesów

spo­

łecznych towarzyszących rozpadowi

małżeństwa,

a także

potraktować

je

jako

zja­

wisko psychologiczne,

moralne,

socjoekonomiczne,

statystyczne

i

inne7.

Badaniate

można

prowadzić

na

poszczególnychetapachprowadzących

do

ustania

małżeństwa,

tzn.

w okresie

poprzedzającym rozwód(rozwód emocjonalny),

w

jegotrakcie(roz

­

wód

prawny),

atakże

po

jego zakończeniu(rozwód

psychiczny)8.

Przeprowadzone w

tej książce badania

dotykają

tej sfery działania

prawa, którąkrakowski

socjolog prawa

Krzysztof Pałecki

nazywa

funkcją awaryjnego i

pragmatycznego

działania

prawa (rodzinnego)9.

gdzie obowiązywało konfesyjne prawo małżeńskie z 1836 r., które nie dopuszczało rozwodów dla katolików (chyba że po zmianie wyznania). Zatem uwagi o nadużyciach dotyczyły szerokie­

go zakresu spraw małżeńskich, od migracji religijnej w celach rozwodowych, poprzez starania o unieważnienie małżeństwa, do kościelnego stwierdzania nieważności małżeństwa.

7 O zakresie tego typu badań, zob. Rozwód? Czy się rozwodzić, jak się rozwodzić, co po rozwodzie, pod red. A. Pohoreckiej, Warszawa 1994, s. 3-4. Wyniki badań ankietowych z inicjatywy GUS nad przyczynami i skutkami rozwodów orzeczonych w latach osiemdziesią­

tych ubiegłego wieku przedstawiono w pracy: M. Kuciarska-Ciesielska, G. Marciniak, J. Paradysz, Rozpad małżeństw w Polsce - przyczyny i skutki, Warszawa 1993, s. 276, Studia i Analizy Statystyczne. Niestety badane akta rozwodowe nie pozwalają na precyzyjne wychwy­

cenie postaw stron wobec sądu i uczynienie z tego przedmiotu osobnych badań naukowych, jak np. w pracy zbiorowej M. Boruckiej-Arctowej, J. Czapskiej i K. Daniel, pt. Typologia postaw wobec sądu (Wświetle badań empirycznych), Kraków 1990, s. 67 i nast.

8 I. Jelonkiewicz, Rozstanie jest zawsze trudne, [w:] Rozwód?..., s. 26-33.

9 K. Pałecki, Społeczne wyznaczniki skutecznego oddziaływania przy pomocy prawa na stosunki rodzinne, Kraków 1977, s. 53-54, Rozprawy Habilitacyjne / Uniwersytet Jagielloński, nr 6. „Pragmatyczną funkcją przepisów prawnych”, czyli dotyczącą tego etapu działań człowie­

ka (małżonków), który jest sprzeczny „z normami systemów pozaprawnych, lecz koniecznych z punktu widzenia praktyki życiowej”.

10 Uważa się, że na przykładzie rozwodu trudno przedstawić jakieś szersze wnioski związa­

ne z ruchem naturalnym ludności na terenie Małopolski w okresie międzywojennym, z uwagi na mało reprezentatywną społecznie populację tej grupy ludności. Innymi słowy, instytucja rozwodu miała marginalne znaczenie w międzywojennym społeczeństwie krakowskim. Trudno dokonać też jakichś szerszych porównań z innymi SO w Polsce, z uwagi na brak danych co do liczby rozwodów.

Przed właściwą

kwerendąarchiwalnąpostawiłem

sobie

dwa

zasadnicze

pyta

­

nia:

kto

tak

właściwie rozwodził

się

na gruncie austriackiego

prawa małżeńskiego

w

jego

schyłkowym okresie obowiązywania w

Małopolsce

10

i,

przede

wszystkim,

jak

16 Wstęp

wyglądał

przebieg tego procesu?

To

drugie pytaniejesto

tyle

istotne, że

w

1933

r.

proceduręaustriackązastąpionopolską. Wskazujesięwliteraturzena

podobieństwo (lub

różnice)

rozwiązań

polskich i austriackich,

ale

nikt nie próbował ich przedsta

­

wić

przez

pryzmat

jakiegoś

konkretnego wycinka

praktyki sądowej". Potem

poja

­

wiły się

kolejne pytania

o rożnym

stopniu

szczegółowości. Wiadomo ogólnie,

że procesy

rozwodowe

w

Małopolsce

w

okresie

od

1918

do

1945

r.

toczyłysię

w

trzech różnych

sytuacjach

polityczno-prawnych. Po klęsce wrześniowej

Polski w

1939

r.

Niemcy

na terenie Generalnego

Gubernatorstwa

zorganizowali

specyficzny, duali­

styczny

model sądownictwa okupacyjnego (niemiecki

i polski), gdzie obywatele

polscy

mogli

uzyskaćrozwód.W

tym

miejscu

pojawiła

sięciekawość

badawcza:

jak

polscy

przedwojennisędziowieradzili

sobie w nowych warunkach

ustrojowo-praw-

nych

ze

sprawami

małżeńskimi,

a

przede

wszystkim jak to austriackie

archaiczne

prawo

rozwodowe

interpretowali

i stosowali? Pytaniate

są

o

tyle

ważne, że trudne chwiledotknęłyprzedewszystkimtemałżeństwa,

w których mąż

iżonaprzynależeli

do różnych ras

(i konfesji),

tzn. aryjskiej

i

semickiej

(chrześcijańskiej

i żydowskiej).

Tu

pojawiło się

pytanie, czy niemiecka

przedwojenna, oparta

na

doktrynie

naro­

dowego socjalizmu polityka

szeroko rozumianej

„aryzacji

” została wraz z

postę

­ pami

wojennymi

Hitlera

wprowadzona także na

ziemie

polskie? Jak wiadomo, na terenie Trzeciej

Rzeszy

Niemieckiej

z

problemem unieważniania i rozwiązywania małżeństw mieszanych

rasowo

spotkać się

można w

praktyce

od

1933

r.*

12,

w Austrii od wprowadzenia

1

stycznia

1939

r. nowego

prawa małżeńskiego,

a na

terenach

polskich zajętych przez

okupanta

niemieckiego po

1939

r. - lecz

tego niktjeszcze niebadał.

" S. Gołąb, Polski kodeks postępowania cywilnego a procedura cywilna austriacka, Poznań 1931, s. 1-19; także Z. Fenie hel, Postępowanie w sprawach małżeńskich niema­

jątkowych wedle k.p.c., „Głos Adwokatów” R. VI, 1931, z. 3, s. 64-74 i z. 4, s. 113-121 oraz Μ. Fruchs, Nowe zasady postępowania apelacyjnego wedle kpc. a praktyka małopolska, GP R. XI, 1934, nr 9, s. 556 i nast.

12 Na tzw. „problem naprawy rasy niemieckiej” zwrócił uwagę np. A. Rosenberg, Mythus des 20 Jahrhunderts, ks. 4, München 1930 (pkt 3, s. 538 i nast.), który w swoisty dla jego cza­

sów sposób uważał, że „Małżeństwa między Niemcami a Żydami powinny być wzbronione, ob­

cowanie płciowe między Niemcami a Żydami należy, stosowanie do ciężkości wypadku, karać konfiskatą majątku, wygnaniem, ciężkim więzieniem i śmiercią”. Podaję za L., Z pieklą mał­

żeństw rasowo mieszanych w Trzeciej Rzeszy, GP R. X, 1933, nr 9, s. 554-555. Na prawny aspekt tego zjawiska zwrócił uwagę O. Wöhrmann (asesor sądowy z Münder am Deiser) w artyku­

le pt. Die Auflösung der Ehe zwischen Juden und Ariern w tygodniku prawniczym „Juristische Wochenschrift” 1933, nr 37 (16 IX), postulując możliwość wzruszenia (angefochten) małżeństwa niemiecko-żydowskiego na podstawie § 1333 BGB, w oparciu o pomyłkę (błąd) małżonka aryj­

skiego co do istotnych przymiotów osobistych drugiego (żydowskiego). Chodzić tu miało nie o różnice religijne i przynależność tego drugiego do gminy wyznaniowej żydowskiej, ale o róż­

nice rasowe i to, że małżonek aryjski w dniu ślubu nie wiedział, jakie są prawne (prywatne i pu­

blicznoprawne) następstwa tzw. „zdrady rasy niemieckiej”. Więcej o tendencjach w tym zakresie F. Ryszka, Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław 1985, s. 443 i nast.

Wstęp 17 W świetle powyższych uwag

niniejsza publikacja

ma charakter interdyscypli

­

narnego

studium historyczno-prawnego dotykającego

pogranicza różnych

dziedzin

badawczych. Obejmuje

ono

obok

historii

prawa

małżeńskiego

osobowego i histo

­ rii procesu

cywilnego także prawo wyznaniowe,

a w zasadzie

jego historię13

.

Wiadomo, że

wątki

prawno-wyznaniowe

na

tyle głęboko wkraczały

w

dziedzinę prawa małżeńskiego

osobowego,

że wprost

i

bezpośrednio

determinowały

możli

­ wość zawarcia małżeństwa między

przedstawicielami określonych wyznań oraz

decydowały o

dopuszczalności rozwodu

na

gruncie ówczesnego prawa świeckiego (ABGB).

13 J. Osuchowski, Prawo wyznaniowe Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939. Węzłowe za­

gadnienia, Warszawa 1967, s. 117 i 125 (w przypisie).

14 M. Mikołajczyk, Przestępstwo i kara w prawie miast Polski południowej XV1-XVIII wieku, Katowice 1998, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, nr 1680.

15 J. Błachut, Sądowy wymiar kary wobec kobiet, Kraków 1988, Rozprawy Habilitacyjne / Uniwersytet Jagielloński, nr 138.

16 I. Malinowska-Kwiatkowska, Pozwolenie na małżeństwo w prawie francuskim XV1-XV1II stulecia, Kraków 1993, s. 52 i nast., Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Prace Prawnicze, z. 149. Autorka zajęła się m.in. problematyką orzeczeń sądów francuskich dotyczących wyrażania zgody na zawarcie małżeństwa. Z kolei G. Więckowska opracowała Postępowanie sądowe w sprawach drobiazgowych w Galicji, Kraków 2009 (mszps, praca dok­

torska, Biblioteka Jagiellońska, nr Dokt. 2009/45).

17 Rozwody w województwie tarnowskim w latach 1984-1994, oprać. M. Gniadek, Tamów 1995. s. 1-27.

Książka,

zgodnie z brzmieniem podtytułu, jest pogłębionym

studium histo- ryczno-prawnym, przedstawiającym

(rekonstruującym) przebieg typowego

pro­

cesu

rozwodowego

w

oparciu

o

retrospekcję działalności

sądów

rozwodowych, ucieleśnioną

w

aktach sądowych.

Do zajęcia się

proponowaną

tematyką skłoniły

mnie

zgłaszane

kilkakrotnie w środowisku naukowym postulaty

badań w tym zakresie. Przełom XX i XXI w.

przynosi

wzmożone

zainteresowanie

prawników

różnych

specjalności funkcjonowa­

niem prawa

w praktyce

i

chęć

poznania

pewnej rzeczywistości

z

poziomu

wymiaru

sprawiedliwości.

Dotychczasowe

badania koncentrowały

się przede

wszystkim

na

różnych rodzajach

i

formach

przestępstw,

występujących

w

przeszłości dalszej

i

bliż­

szej,

i różnych

modelach procesów karnych14, ewentualnie

na etiologii i

socjologii przestępczości15 oraz na podobnych obszarach nauki. Dużo mniejszym

zainteresowa

­

niemcieszyły się

inne dziedziny

historii

prawa cywilnego i jego

procesu

16.

Wobrębie

prawa małżeńskiego osobowego

i

majątkowego przeważają badania nad

współcze

­

snymi sposobami zawarcia

małżeństwa,

nad

funkcjonowaniem

rodziny, wzajemny

­

mi stosunkami

rodzinnymi

17,

relacjami majątkowymi

i

kwestią

relacji

rodzice-dzie­

ci.

Zatem istnieje

niedostatek

badań

nad

prawem małżeńskim osobowym w Polsce w okresie międzywojennym

i

wojennym z perspektywy

akt

sądowych.

Przedstawiona książka,

pomimo że pretenduje

do monografii

o

rozwodach,

to

jednak

tej luki

poznawczej

niejest

w

stanie całkowicie wypełnić, ale co najwyżej

18 Wstęp

może

skłonić

innych

badaczy

do podobnych badań

na innych

terenach.

Rzadko

w zasadzie

zajmowano się

sprawami

rozpadu małżeństwa i

przebiegiem procesu w tym

zakresie

w kontekście innych

epok. Jak dotychczasważniejsze

badania

swe

­ go czasu

przeprowadzili

w

Krakowie JanGóreckiodnośnie

do

rozwodów

w

Sądzie Powiatowym w Krakowie

w

lątach 1S61

-196318

i ks. Bronisław Fideius co

do roz­

wodów w Rzeczpospolitej Krakowskiej

(1815-1833)

19.

Nieco

inny

charakter ma

praca

Wandy

Stojanowskiej20.

18 J. Górecki, Rozwód. Studium socjologiczno-prawne, Warszawa 1965, s. 315 (dodatko­

wo wybiórczymi badaniami objął właściwość trzech innych sądów, tj. katowickiego, lubelskiego i warszawskiego). J. Górecki przeprowadził także badania na 952 aktach rozwodowych Sądu Wojewódzkiego w Krakowie za rok 1954 (i wybiórczo za 1949) pod kątem powoływania się małżonków na wady oświadczenia woli. Wyniki badań przedstawił w książce pt. Unieważnienie małżeństwa, Kraków 1958, s. 40 i nast., Rozprawy i Studia / Uniwersytet Jagielloński, t. 3.

19 B. Fideius, Rozwód w orzecznictwie sądów Wolnego Miasta Krakowa w latach 1815- -1833 na tle przepisów prawa małżeńskiego osobowego, Kraków 1982 (mszps, praca doktor­

ska, Biblioteka Jagiellońska, nr Dokt. 20/83). Praca napisana pod kierunkiem prof. dr. hab.

W. M. Bartla i obroniona w 1983 r.

20 W. Stojanowska, Problematyka rozwodów w świetle badań, Warszawa 1977, s. 116, Studia z Dziedziny Prawa Cywilnego. Swoje wyniki oparła na badaniach ankietowych opartych na sprawach rozwodowych przeprowadzonych w maju 1974 r. przez Instytut Badania Prawa Sądowego wspólnie z Głównym Urzędem Statystycznym. Badania te przeprowadzono metodą reprezentacyjną i wybrano 10% (n=4251) spraw o rozwód, które wpłynęły do sądów w całej Polsce w 1972 r. i zostały zakończone do końca 1973 r. Ankiety (53 pytań) uzupełniali sędziowie sądów powiatowych, którzy orzekali w tych konkretnych sprawach. Wyniki badań skonfrontowa­

no (fragmentarycznie) z innymi z roku 1967 r. (metodą celową) na próbie 2008 spraw rozwodo­

wych przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny z Ministerstwem Sprawiedliwości.

21 W czasie dyskusji na cotygodniowych zebraniach naukowych pracowników katedr histo- ryczno-prawnych UJ.

22 Było to w czasie oficjalnej dyskusji naukowej na sesji naukowej (konferencji) pt. 200 lat kodyfikacji napoleońskich w Krakowie (UJ) w dniach 15-16 października 2004 r. organizowanej przez Komitet Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk oraz Wydział Prawa i Administracji UJ w Auli Collegium Novum UJ. Zob. J. Szwaja, Dyskusja. Materiały sesji naukowej w Krakowie, 15 i 16 października 2004 r., pt. 200 lat kodyfikacji napoleońskich, CPH 2005, t. LVII, z. 2, s. 163-164; także Z. Zarzycki, Dyskusja. Materiały sesji naukowej w Krakowie, 15 i 16 paź­

dziernika 2004 r., pt. 200 lat kodyfikacji napoleońskich, CPH 2005, t. LV1I, z. 2, s. 165-166.

23 Wyrażono przekonanie, że przeprowadzone w przyszłości badania mogą doprowadzić do „dokładnego określenia roli i znaczenia prawa i sądownictwa w społeczeństwie znajdującym

Wiele lat

temu pomysły takich

badań

zgłaszali

polscy

historycy

prawa,

tj.

pro­

fesor

Wacław

Uruszczak i

śp. profesor Stanisław Płaza

(f

2006)21.

Także

krakow­

ski cywilista profesor Janusz

Szwajajakiś czas temu

publicznie

i wprost wezwał historyków

prawa do podjęcia

tematu badawczego nad rozwodami

uzyskiwanymi w Krakowie do

1945 r.22

Wreszcie w

najnowszej

literaturze przedmiotu

(m.in.

prof. Andrzej Wrzyszcz) zwrócono

uwagę

na pilną konieczność podjęcia

pogłębionych badań

dotyczących polskiego sądownictwa okupacyjnego i jego

praktyki

(głównie cywilnej)

w Ge­

neralnym

Gubernatorstwie23

.

Wstęp 19 Należyzauważyć,żeksiążka okrakowskichrozwodachz lat 1918-1945 zbiega się

z jubileuszem

200-lecia

ABGB,

co

jest

dogodnym sposobem

na włączenie się do dyskusji

na

temat obowiązywania

tego prawa

w Polsce w

okresie

schyłkowym

ponad

ćwierćwiecza

jego

obowiązywania24

.

się pod okupacją hitlerowską oraz do weryfikacji postaw polskich i niemieckich prawników (sę­

dziów, prokuratorów, adwokatów i notariuszy) wobec specyficznych warunków wykonywania zawodu w systemie państwa totalitarnego”. A. Wrzyszcz, Okupacyjne sądownictwo niemiec­

kie w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945. Organizacja i funkcjonowanie, Lublin 2008, s. 20. Jak wykazano, dotychczasowy stan badań jest jeszcze nazbyt zróżnicowany, w dużej mie­

rze pobieżny. Por. A. Lityński, Druga wojna światowa: Polskie Państwo Podziemne. Prawo i sądy polskie (Szkic do celów dydaktycznych), pod red. A. Lityńskiego i A. Drogonia, Tychy 2005, s. 130-152, Miscellanea luridica, t. 6; G. Górski, Wymiar sprawiedliwo­

ści na ziemiach polskich w latach 1939-1945, [w:] Dzieje wymiaru sprawiedliwości, pod red.

T. Maciejewskiego, Koszalin 1999, s. 344-356.

24 Niniejsza praca o rozwodach w Krakowie w okresie 1918-1945 r. jest wynikiem kilkulet­

nich badań w tym zakresie i w zamyśle autora jest pierwszą z serii traktującej o innych jeszcze sprawach małżeńskich niemajątkowych, jak unieważnienie małżeństwa i separacja prawna mał­

żonków, planowanej w przyszłości.

25 Podobną metodę badań przyjął J. Górecki, Rozwód. Studium socjologiczno-prawne, s. 14-18 i B. Fidelus, op. cit., s. 8.

Metoda

pracy

opiera się na analizie poszczególnych spraw (akt

sądowych)

wszczętych

we

właściwości

okręgu

Sądu Okręgowego

w

Krakowie

z wycinkowego etapu

jego działalności, obejmującego prawie 28 lat

w okresie od

1918

do końca

1945

r.

Przeciętna

sprawa

rozwodowa

od wniesienia

pozwu

w Sądzie

Okręgowym

w

Krakowie

do wydania

wyroku

toczyła

się

przez ok.

sześć miesięcy,wczasie

których

odbywały się średnio trzy posiedzenia; zaś postępowanie apelacyjne

(w ok.

60%

przypadków) trwało

kolejne ponad pięć miesięcy,

w czasie

których odbywało się co

najmniejjedno

posiedzenie.

Rozpoznawanie

spraw

rozwodowych

przed SN było

rzadkie

(siedem

przypadków na 109).

Niemniej w

pracy przedstawiono

losy

tych procesów rozwodowych także

w

dwóchwyższych instancjach

sądowych (tj. drugiej

itrzeciej), ze szczególnymomówieniem procedury,

czasu trwania każdego z proce­

sów

i niuansów

prawnych

temu zjawisku

towarzyszących.

Prosta analiza badawcza

akt rozwodowych i złączonych

z

nimi akt

dwóch wyższych

instancji sądowych

po­

zwala

na uchwycenie

i

przedstawienie

odpowiednichwniosków

badawczych.

Materiał sądowy

starałem się

grupować w

oparciuo

z góry

zaplanowanecechy wspólne, tj. prawne

lub faktyczne, i w

ten sposóbtworzyłemokreślone grupy tema

­ tyczne25

. Zostały one

opracowane na

tle szerszego

materiału

prawnego,

jeżeli pro­

blem tego wymagał. Przy

omawianiuwybranych

przyczyn konfliktów

małżeńskich prowadzących

do

rozwodów

trudno było

pominąć podstawowe wywody

socjolo- giczno-historyczno-prawne,

stądich

wybiórcza jedynie obecność,

ale

bez

szerszych

analiz, w rozdziale

dziesiątymksiążki.

Przy opracowywaniu

niniejszej książki

zastosowano

najprostsząw doborze

próbę

badawczą

polegającą naanaliziewszystkichzachowanych 109 aktrozwodowych na

20 Wstęp

137 spraw wszczętych26. Wysoki, ok.

79,6-procentowy

stopień

zachowalności tych aktpozwoliłna

prześledzenie procesowych

losów 100

rozwodzących się

małżeństw, czyli

łącznie

napopulacji200-osobowej, z

której znakomita

większość,

jak

się

oka-

że, byłamieszana narodowościowo i

religijnie (małżeństwa polsko-żydowskie)27

.

26 Za sprawę rozwodową uznałem sprawę sądową zarejestrowaną w repertorium SO w Kra­

kowie jako rozwodową i która w tym kierunku przez sąd była prowadzona bez względu na spo­

sób zakończenia. Zatem losy historyczne 28 nieodnalezionych krakowskich akt rozwodowych nie pozostawiły autorowi książki szansy doboru innej próby badawczej.

27 Ponadto rozsądna ilość akt do ogarnięcia przez jednego badacza była jednym z decydują­

cych czynników za podjęciem badań nad instytucją rozwodu.

28 W opracowaniach psychologiczno-socjologicznych na temat sporów małżeńskich, a roz­

wodowych w szczególności, podkreśla się skalę wyjątkowo ciężkich przeżyć emocjonalnych towarzyszących publicznemu „praniu brudów” małżeńskich. Na sali rozpraw zazwyczaj docho­

dziło do ekspresji skumulowanych wzajemnych negatywnych emocji małżonków i często ich najbliższych, w tym małoletnich dzieci. Na eskalację traumatycznych przeżyć i spotęgowanie urazów małżeńskich wpływ miała obecność osób postronnych, tj. sędziów, adwokatów, owm i świadków. Ponadto na obraz relacji stron i ich rodzin, w szczególności poza sądem, w ich śro­

dowisku (w tym w miejscu pracy) wpływ miały: łączny czas trwania procesu, niepewność jego wyniku, a także konieczność posiadania środków pieniężnych na opłacenie kosztów postępowa­

nia, ze stratą dla zaspokajania własnych egzystencjonalnych potrzeb.

29 Problematyce tej sporo miejsca poświecono na Soborze Watykańskim II (1962-1965), m.in. w Konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes (nr 49 i 50). Kongregacja do Spraw Nauki

Zarysowany

tematma sprecyzowane granice

rzeczowe, czasowe

iprzestrzenne,

których

pozawypadkami koniecznymistarałem się nieprzekraczać. Początekbadań

rozpoczyna

(terminus a quo) data

odzyskania przez Polskę

niepodległości w 1918

r., a zamyka koniec roku 1945,

czyliuchylenie mocyobowiązującej

austriackiego pra­

wa

małżeńskiego

(także z

ABGB) i

wprowadzenie od

1946

r.

rodzimego,

ujednoli­

conego

dla

całej

Polski

prawa

dekretem

z

25

września

1945

r.

Przy

czym

badania

objęły

procesy

toczone

w

niepodległej

Polsce (II

Rzeczypospolitej), ale

także

pro­

wadzonewpolskim

sądownictwie

okupacyjnym utworzonym

przez

hitlerowskiego okupanta dlaobywateli

polskich.

Periodyzację w ramach badanego okresu wyzna

­

czająwyraźnie

wydarzenia

drugiej wojny światowej,

a w zasadzie

działalnośćoku

­

pacyjnegosądownictwa polskiego(SO i

SA

wKrakowie)

od 2 października

1939

r.

do 18

stycznia 1945

r.

Niniejsza

książka

ma

być skierowana

nietylkodoczytelnika

znającego

się

wnikli­

wie

na zawiłościachprawa

małżeńskiego osobowego

epoki,

ale także do

laika,

który

chciałby więcej dowiedzieć

sięnie tylko

o

samych

przyczynach rozwodów, ale o

prze

­

bieguprocesu,

jego

kosztach,niektórych

wybranych wątkach społecznych lub

cechach

demograficznych

populacji

rozwodzących

się

28.

Pomimo

że w

przebadanych aktach

rozwodowych przewija

się

tragedia 100 małżeństw i

ich rodzin,

szczególnie

małolet

­

nich

dzieci, to jednak

jest to instytucja,

która

interesuje

naukę, a w szczególności

hi

­

storięprawa. Ponadto

troska o dobro rozwodzących

się

coraz częściej

małżonków i ich rodzinbyładawniej ijest

obecnie szczególnie widoczna w działalności duszpasterskiej,

doktrynie

i prawie Kościoła katolickiego

i

innych związków

wyznaniowych

29

.

Wstęp 21

2. Literatura i źródła

2.1. Literatura

Zapoczątkowane

przez francuską

szkołę

historycznąbadania zjawisk

proceso- wo-społecznych

(swoistej

socjologii

historyczno-prawnej) znalazływieluzwolenni

­

ków

w różnych krajach30.

W

Polsce

dopiero próbuje się

pogłębionych

analiz

histo-

ryczno-prawnych i innych(np.

socjologii historyczno-prawnej)

obejmujących

wiele zjawisk w

krótszym

lub

dłuższym przeciągu

czasu na danym terytorium.

Badania te mają

raczej

charakter

wybiórczy. Stąd

też nie powinna

budzić zdziwienia

skąpość literatury rodzimej, co

z

drugiej

strony

poważnie utrudnia

lub

wręcz uniemożliwia zakres

badań

i

próby

szerszych

lub z

reguły

jakichkolwiek

porównań zjawisk

wystę­

pujących w innymmiejscu (terytorium)

lub

czasie.

Niestety mnie

nie

udało

się

zna­

leźć nawet wycinkowej

literatury

traktującej

szczegółowo o rozwodach na

gruncie

ABGB w

praktyce

sądowej ziem

polskich31

.

Wiary w piśmie z 11 kwietnia 1973 r. skierowanym do biskupów przypomniała o przestrzeganiu w nauce społecznej Kościoła zasady nierozwiązywalności węzła małżeńskiego. Zob. Posoborowe prawodawstwo kościelne. Dokumenty prawno-liturgiczne, zebrał i przeł. E. Sztafrowski, t. 8, z. 2, Warszawa 1977, s. 197-199. Wreszcie sporo miejsca nierozerwalności związku małżeńskie­

go poświęcił papież Jan Paweł II m.in. w Adhortacji Familiaris Consortio z dnia 22 listopada 1981 r. („L’Osservatore Romano” nr 20, wyd. polskie nr 11/1981).

30 Za wzorcem francuskim historycy prawa, socjologowie rodziny w innych krajach euro­

pejskich i w USA podjęli się bardziej kompleksowych badań; ich zakres z reguły ma charakter interdyscyplinarny, w zależności od stanu źródeł i założonych celów badawczych.

31 Badania te podjąłem kilka lat temu i wybiórcze wyniki swoich badań przedstawiłem w kilku artykułach przyczynkowych: Koszty sądowe w sprawach małżeńskich niemajątkowych w świetle orzecznictwa Sądu Okręgowego w Krakowie w latach 1918-1939, [w:] Podstawy mate­

rialne państwa. Zagadnienia prawno-historyczne. Materiały z Konferencji Polskich Historyków Państwa i Prawa, Szczecin 23-26 września 2004 r., pod red. D. Bogacza i Μ. Tkaczuka, Szczecin 2006, s. 683-706; O dwóch krakowskich przedwojennych procesach separacyjnych, pod red. W. Uruszczaka i D. Malec, Kraków 2008, s. 213-231, Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa, t. 2; Nienawiść religijna i rasowa jako przyczyna procesów małżeńskich w świe­

tle akt Sądu Okręgowego w Krakowie w okresie II wojny światowej, [w:] Cuius regio, eius religio?

Zjazd Historyków Państwa i Prawa, Lublin, 20-23 IX 2006 r., cz. 2, pod red. G. Górskiego, L. C w i kły i Μ. Lipskiej, Lublin 2008, s. 351 -387; Krakowski proces o unieważnienie małżeństwa dwojga artystów w 1919 r., [w:] Prawo blisko człowieka. Z dziejów prawa rodzinnego i spadko­

wego. Materiały konferencji zorganizowanej przez Sekcję Historii Państwa i Prawa Towarzystwa Biblioteki Słuchaczów Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 7-8 marca 2007 r., pod red. Μ. Mikuły, Kraków 2008, s. 87-97. Ostatnio ukazały się dwa kolejne artykuły przyczyn­

kowe: Kurator absentis w procesach rozwodowych w Sądzie Okręgowym w Krakowie w la­

tach 1939-1945, [w:] Vetera Novis Augere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Wacławowi Uruszczakowi, t. 2, pod red. S. Grodziskiego [et al.], Kraków 2010, s. 1211-1223 i Obrońca węzła małżeńskiego w procesach rozwodowych w Sądzie Okręgowym w Krakowie w okresie II wojny światowej, [w:] O prawie i jego dziejach księgi dwie. Studia ofiarowane Profesorowi Adamowi Lityńskiemu w czterdziestopięciolecie pracy naukowej i siedemdziesięciolecie urodzin, ks. 2 pod red. Μ. Mikołajczyka [et al.], Białystok-Katowice 2010, s. 433-451.

22 Wstęp

Jak

już

wspomniano,w

Polsce

badaniawycinkowenad sądową

praktyką rozwo­

dową

w oparciu

ołącznie 160różnegorodzajuspraw

małżeńskich (tj. rozwodowych,

separacyjnych i o

nieważność

małżeństwa) toczących się przed Sądami Wolnego

Miasta

Krakowa

w latach

1815-1833

przeprowadził

w

swojej

pracy

doktorskiej ks.

Bronisław Fidelus z Krakowa32. Nieco

innego rodzaju badania naukowe

obejmu­

jące

praktykę rozwodową

w

obrębie Sądu Powiatowego

w

Krakowie za

okres

od

1

października 1961

r. do 30 czerwca

1963

r.

prowadziłm.in. Jan

Górecki33

.Wprze

­

szłości dalszej i bliższej

także inni

próbowali prowadzić wycinkowe

badania

nad

rozwodami34

.

Pozostając

w

sferze badań

nadprawemmałżeńskim,należy

zauważyć,

że

w ostatnim

czasie ruszyły badania nad notarialnymi kontraktami

małżeńskimi35

.

Ponadto

prawo małżeńskie

z

okresu

II

RP jest

przedmiotem zainteresowania

także poza granicami kraju

36

.

32 B. Fidelus, op. cit., s. 453. Na stronach 432-451 umieszczono indeks zbadanych 160 spraw rozwodowych, separacyjnych oraz o nieważność małżeństwa prowadzonych przed Sądami Wolnego Miasta Krakowa w latach 1815-1831; przy czym samych spraw rozwodowych było 119.

33 J. Górecki, Rozwód. Studium socjologiczno-prawne, s. 315. Badania oparł na materiale empirycznym obejmującym protokoły sądowe 153 (5,34%) procesów rozwodowych (dobranych przypadkowo) na 2621 w tym czasie rozpoznane i załatwione wyrokiem w sądzie krakowskim oraz na kwestionariuszach wywiadów przeprowadzonych z 60 adwokatami i 41 sędziami oraz ze 152 osobami rozwodzącymi się i rozwiedzionymi (przy czym główna próba ankietowa dotyczy­

ła 131 procesów). W istocie badania te oparto na 123 sprawach rozwodowych o odpowiednim stopniu zaawansowania procesu, tj. od chwili dopuszczenia dowodów lub pierwszego posiedze­

nia w sądzie powiatowym. J. Górecki w swoich badaniach potraktował protokoły sądowe jako pomocnicze źródło informacji (s. 14), a oparł się głównie na wynikach ankiet. Należy przy tym zauważyć, że w innych typach badań naukowych opierano się np. na obserwacji 114 rozpraw są­

dowych (w pierwszym etapie badań) toczących się przed sądami rejonowymi dla poszczególnych dzielnic Krakowa na przełomie 1987/1988 r. w pracy zbiorowej M. Boruckiej-Arctowej, J. Czapskiej i K. Daniel, op. cit., s. 11-12; także na 118 i 102 (odpowiednio w pierwszym i drugim etapie badań) wywiadach z właścicielami gospodarstw rolnych swoje badania oparła K. Daniel w książce pt. Postawy rolników wobec własności gospodarstw rolnych w okresie przekształceń systemowych, Kraków 1997, s. 21-22, Monografie Wydziału Prawa i Administracji

Uniwersytetu Jagiellońskiego, Seria C: Habilitacje.

Zob. np. W. Dworzaczek, Genealogia, t. 1-2, Warszawa 1959: Nauki Pomocnicze Historii/Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk; 1. Kulesza-Woroniecka, Rozwody w ro­

dzinach magnackich w Polsce XVI-XVIII wieku, Poznań-Wrocław 2002, Badania z Dziejów Społecznych i Gospodarczych, t. 62.

35 Na terenie Łodzi takie badania przeprowadziła D. Wiśniewska-Jóźwiak w pracy doktorskiej pt. Małżeńskie prawo majątkowe w świetle intercyz sporządzonych przez łódzkich notariuszy w latach 1841-1875, Łódź 2009, s. 333. Badania nad krakowskimi międzywojennymi aktami notarialnymi prowadzi Marek Stus w obronionej pracy doktorskiej pt. Małżeńskie umowy majątkowe na ziemiach polskich w latach 1918-1946 ze szczególnym uwzględnieniem praktyki w świetle krakowskich akt notarialnych.

36 Zob. O. Onyshko z Katedry Teorii i Historii Państwa i Prawa Lwowskiego Uniwersytetu Państwowego im. I. Franki, która opracowała w 2009 r. publikację pt. Stanowienie i rozwój prawa małżeńskiego 11 Rzeczypospolitej (1918-1939) i kilkanaście innych artykułów przyczynkowych.

Wstęp 23

2.2. Źródła

Podstawową

grupę źródeł

wykorzystanych w

niniejszej

pracy

stanowią oryginały

109 akt rozwodowych

Sądu

Okręgowego w Krakowie i

znajdujące

się wśród nich akta instancji

wyższych. Wśród

nich

są

akta 63

spraw z

okresu międzywojennego,

37

akt

z

okresu polskiego sądownictwa okupacyjnego i dziewięć akt z roku 1945 (zob.

poniższa tabela

0.1.).Wszystkie są

przechowywane w Archiwum Państwowym,

Oddział 3, przyul.

Grodzkiej

52wKrakowie

37

.

37 W tym miejscu chciałbym podziękować za okazaną pomoc przy korzystaniu z materia­

łu archiwalnego pracownikom tamtejszego Archiwum, tj. w szczególności pani Jolancie Musiał i Barbarze Russek.

38 Źródło: opracowanie własne.

Tabela 0.1. Wykaz zachowanych akt rozwodowych Sądu Okręgowego w Krakowie. Archiwum Państwowe w Krakowie, ul. Grodzka 52; Zespół akt Sądu Okręgowego (SOKC)38

Lp.

Sygnatura archiwalna (SOKC)

Sygn, akt Lp.

Sygnatura archiwalna (SOKC)

Sygn, akt Lp-

Sygnatura archiwalna (SOKC)

Sygn, akt

Lata 1918-1939 Lata 1940-1944 Rok 1945

1 29/442/2740 Cgl 150/19 1 (64) 29/1988/462 1 C 42/40 1(101) 29/1989/25 I C 55/45 2 29/442/2775 Cg 1727/19 2(65) 29/1988/1742 I C 59/40 2(102) 29/1989/30 IC 61/45 3 29/442/3644 Cg I 798/19 3(66) 29/1988/1747 I C 65/40 3(103) 29/1989/87 1 C 199/45 4 29/442/3651 Cg IX 1013/19 4(67) 29/1988/1749 / C 76/40 4(104) 29/1989/105 1 C 270/45 5 29/442/2876 Cg I 708/20 5(68) 29/1988/1753 I C 90/40 5(105) 29/1989/107 I C 273/45 6 29/442/2877 Cg 1717/20 6(69) 29/1988/469 IC 114/40 6(106) 29/1989/110 1 C 282/45 7 29/442/2914 Cgl 1065/20 7(70) 29/1988/475 IC 128/40 7(107) 29/1989/260 / C 965/45 8 29/442/2940 Cgl 1346/20 8(71) 29/1988/481 IC 145/40 8(108) 29/1989/261 IC 966/45 9 29/442/3010 Cg 1504/21 9(72) 29/1988/548 1 C 292/40 9(109) 29/1989/262 I C 974/45

10 29/442/3025 Cg / 605/21 10(73) 29/1988/563 IC 318/40 11 29/442/3033 Cg 1687/21 11 (74) 29/1988/578 I C 367/40 12 29/442/4052 CgXIe 2001/21 12(75) 29/1988/590 IC 401/40 13 29/442/3097 Cg 1574/22 13(76) 29/1988/601 IC 426/40 14 29/442/3102 Cg 1565/22 14(77) 29/1988/604 IC 431/40 15 29/442/3103 Cg 1657/22 15(78) 29/1988/606 I C 437/40 16 29/442/3153 Cg 11407/22 16(79) 29/1988/619 IC 461/40 17 29/442/3186 Cg 1383/23 17(80) 29/1988/620 I C 463/40 18 29/442/3261 Cg 1 C 1829/23 18(81) 29/1988/634 I C 484/40 19 29/442/3305 Cg la 222/24 19(82) 29/1988/648 IC 521/40 20 29/442/3334 Cg la 484/24 20(83) 29/1988/675 IC 607/40 21 29/442/3359 Cg la 3/25 21 (84) 29/1988/10 IC 29/41 22 29/442/3396 Cg lc 644/25 22 (85) 29/1988/11 IC 31/41 23 29/442/3398 Cg 1652/25 23 (86) 29/1988/151 IC 81/41 24 29/442/3403 Cg Ib 716/25 24 (87) 29/1988/50 IC 109/41 25 29/442/3408 Cg Ib 32/26 25 (88) 29/1988/119 IC 283/41 26 29/442/3430 Cg Ib 668/26 26 (89) 29/1988/151 IC 351/41

24 Wstęp

Lp.

Sygnatura archiwalna (SOKC)

Sygn, akt Lp.

Sygnatura archiwalna (SOKC)

Sygn, akt Lp.

Sygnatura archiwalna (SOKC)

Sygn, akt

Lata 1918-1939 Lata 1940-1944 Rok 1945

27 29/442/426 / Cg 168/27 27 (90) 29/1988/264 IC 593/41 28 29/442/428 ICga 321/27 28(91) 29/1988/414 IC 256/42 29 29/442/3511 I Cg 67/28 29 (92) 29/1988/423 1 C 286/42 30 29/442/3524 / C 266/28 30(93) 29/1988/440 IC 318/42 31 29/442/3530 I Cg 426/28 31(94) 29/1988/348 IC 353/42 32 29/442/3587 / Cg 390/29 32(95) 29/1988/356 I C 364/42 33 29/442/2647 I Cg 258/30 33(96) 29/1988/386 / C 461/42 34 29/442/2648 / Cg 259/30 34 (97) 29/1988/871 I C 254/43 35 29/442/2691 I Cg 381/31 35 (98) 29/1988/892 IC 301/43 36 29/442/2725 / C 243/32 36(99) 29/1988/811 IC 321/43 37 29/442/421 IC 117/33 37(100) 29/1988/1054 IC 61/44 38 29/442/448 I C 458/33

39 29/442/609 / C 161/34 40 29/442/672 1 C 567/34 41 29/442/694 1C 691/34 42 29/442/826 / C 9/35 43 29/442/863 I C 164/35 44 29/442/1914 IC 1273/37 45 29/442/1125 IC 1143/35 46 29/442/1129 1 C 1163/35 47 29/442/1147 IC 1250/35 48 29/442/1169 IC 1357/35 49 29/442/1376 I C 668/36 50 29/442/1472 I C 1069/36 51 29/442/1537 / C 1455/36 52 29/442/1981 I C 1657/36 53 29/442/1658 I C 21/37 54 29/442/1736 IC 368/37 55 29/442/1762 IC 445/37 56 29/442/1787 I C 547/37 57 29/442/1992 IC 1717/37 58 29/442/1997 IC 1757/37 59 29/442/2121 IC 433/38 60 29/442/2324 I C 1891/38 61 29/442/2344 IC 244/39 62 29/442/2445 I C 348/39 63 29/442/2459 IC 442/39

Uwagi: Przy sygnaturze archiwalnej liczba 29 oznacza Archiwum Państwowe w Krakowie; liczba 442 zespół akt Sądu Okręgowego w Krakowie z lat 1918-1939, liczba 1988 zespól akt Sądu Okręgowego w Krakowie z okupacyjnego sądownictwa polskiego z lat 1939-1945 i liczba 1989 zespół akt Sądu Okręgowego w Krakowie z lat 1945-1950; dalsze liczby oznaczają konkretną jednostkę archiwalną (akta sprawy). Pismem pochyłym (italiką) zaznaczono sprawy zakończone rozwodem.

Niestety akta 28

spraw rozwodowych

nie

zachowały do

naszych czasów albo nie

udało

się ich

odnaleźć.

Zatem stopieńzachowalności aktrozwodowych wynosi