W prawie prywatnym międzydzielnicowym uregulowano jedynie właściwość pra

wa,

według którego należało przeprowadzić rozwód

lub

separację

prawną

małżeń

­ stwa.

Zatem

przewidziano zasadę,

że

rozwód i

separację

obywateli

polskich należy oceniać według prawa, któremumałżonkowie osobiście

podlegali

wczasie

żądania rozwodu lub separacji,

z uwagi

na swoje każdoczesne

zamieszkanie (art.

17 ust.

1 zd. 1 ppmdz).

Zasada ta ulegała

pewnym modyfikacjom,

w

myślktórych:

1.

zmiana miejsca zamieszkania

powodowała zmianę właściwości prawa

dopiero

po

upływie

jednego roku

(art.2

ppmdz)100; * i * 3 * * * * * * *

50 Rozdział 1.

2.

jeżeli małżonkowie

w

czasie

żądania rozwodu (lub

separacji)

podlegali różnym prawom

osobistym (personalnym),

właściwym

dla

nich

było ich

ostatnie

prawo personalne (art. 17 ust.

1

zd.

2

ppmdz);

3.

jeżeli małżonkowie

żądali

rozwodu

lub

separacjiw innej

dzielnicy

niż

w

tej, do

której należeli

ze

względu na prawo

osobiste,

sądy mogły

sięprzychylić

do

ich żądania o tyle, o ile

przyczyny

rozwodu

(lub

separacji)

były: a)

przewidziane

w

ich

prawie

personalnym,

b) przewidziane

w prawie obowiązującym

w miej­

scu,gdzie pozew zostałwytoczony (art.

17

ust.

2

ppmdz)

* 101

.

zamieszkania w Polsce. Jeżeli wogóle zamieszkania w Polsce nie da się ustalić, właściwe jest prawo, obowiązujące w stolicy państwa”.

101 Dla przykładu, jeżeli małżonkowie z Poznania przenieśli się do Krakowa i po kilku tygo­

dniach zażądali rozwodu, to sąd krakowski rozpoznawał sprawę, o ile rozwód był dopuszczalny według ABGB i BGB. Niedopuszczalne było łączenie dwóch ustaw kolidujących ze sobą, chyba że ustawodawca postanowił inaczej dla określonych stosunków majątkowych. W szczególności nie miał mocy obowiązującej (przynajmniej w Małopolsce) wyrok sądu kościelnego w Wilnie, w którym rozwiązano przez rozwód małżeństwo osób wyznania rzymskokatolickiego zamieszka­

łych na terenie Małopolski. Zob. F. Zoll, Prawo cywilne opracowane..., s. 108; H. Warman, op. cit., s. 225. P. Kasprzyk (op. cit., s. 102) powołuje się na orzeczenie SN Izba Cywilna z dnia 25 IV 1928 r., Rw 1149/27 (OSP 1927, t. VII, poz. 293), które nieco zliberalizowało do­

tychczasową politykę orzeczniczą. Mianowicie dla orzeczenia rozwodu w stosunku do małżonka wyznania rzymskokatolickiego, który miał miejsce zamieszkania na terenie byłego zaboru pru­

skiego i w toku sprawy mieszkającego w zaborze poaustriackim (gdzie rozwód dla katolików był niedopuszczalny), nie było żadnej przeszkody prawnej. Chyba że okres zamieszkania tego małżonka na terenie Małopolski przekroczyłby ustawowy rok, to nawet ponowne zamieszkiwa­

nie w dzielnicy popruskiej nie dawałoby mu prawa do żądania rozwodu, chyba że nowe zamiesz­

kanie przekroczyłoby okres jednego roku. Jedynie prawo materialne, a nie procesowe, wymagało do uzasadnienia żądania rozwodu, aby małżonkowie jednorocznie wspólnie zamieszkiwali na terenie dzielnicy, której prawo chcieli nabyć.

102 A. Mączyński (Rozwiązanie małżeństwa w prawie..., s. 16; Rozwód w prawie..., s. 14- -15) podaję, że zacytowany zwrot oznaczać miał właściwość prawa ojczystego, a w przypadku jego braku prawo miejsca zamieszkania. W każdym razie dopuszczalność orzeczenia rozwodu zależała także od prawa polskiego w tym zakresie jako legis fori.

103 Zdaniem A. Mączyńskiego (Rozwiązanie małżeństwa w prawie..., s. 15; Rozwód w prawie..., s. 14) istotnym brakiem unormowania w ppmn (art. 17) było ominięcie sytuacji, w której obydwoje małżonkowie w czasie trwania małżeństwa nie byli jednocześnie obywatela­

mi tego samego państwa. Zwraca przy tym uwagę na obowiązującą wówczas ustawę o obywa­

4.3.2. Prawo prywatne międzynarodowe

Art.

17

ust.

1

ppmn

przewidywał, że dla rozwodu

i separacji

właściwe są

władze

i

prawo

tego państwa,

któremu małżonkowie osobiście

podlegali

w

czasie żądania

rozwodu lub rozdziału102

.

Zasada ta

ulegała pewnym modyfikacjom,

w

myśl

których:

1. Jeżeli małżonkowie mieli różneobywatelstwa,towłaściwe były władzei prawo

państwa, do którego

małżonkowie

wspólnie

należeli w ostatnim

czasie

103.

Rozwódmałżeństwazawartegowformie wyznaniowej iświeckiej 51 2. Jeżeli małżonkowie zmienili

przynależność

państwową i

żądali

rozwodu (lub rozdziału)

na

podstawie faktu

(np.

cudzołóstwa), który się zdarzył

przed zmia­

ną obywatelstwa,

wówczas

ten fakt uzasadniający według

nowej lex

patriae rozwód (lub rozdział) małżeństwa mógł być podstawą

rozwodu (lub

rozdzia

­

łu) o

tyle,

o ile

uzasadniał

rozwód (lub rozdział) także według dawnej ich lex patriae. Ograniczenie powyższe wprowadzono

po to, żeby

zainteresowani

ce­

lowo nie

obchodzili prawa,

a w szczególności nie zmieniali

obywatelstwa

na

takie,

którego

system

prawa rozwodowego

byłby

dla nich liberalniejszy(art. 17

ust. 2)104. Ograniczenia

tego nie znało polskie

ppmdz.

3. Dla

małżonków, którzy posiadali

obywatelstwo

polskie lub

dla

których obywa­

telstwo polskie

było ostatnim wspólnym obywatelstwem,

do orzekania

o

roz­

wodzie (lub

separacji) właściwe były władze

polskie lub

władze państwa ich wspólnego

miejsca

zamieszkania.

Jeżeli

jednak

władze

państwaobcego

w czasie orzekania

o rozwodzie

(lub

separacji)nie zastosowały prawa polskiego,

to takie orzeczenia

nie

mogły

być

uznane

aniwykonane

na obszarze

Polski.

4. Jeżeli

cudzoziemscy

małżonkowie zamieszkali

w Polsce

i ich

państwo

nie za

­

strzegło sobie

orzecznictwa

wyłącznego,

to

władze polskie

mogły rozstrzygać

o rozwodzie

(i separacji).

Wówczas

sądy polskie

oceniały przyczyny rozwodo

­ we (lub

separacyjne)

według prawa

ojczystego

tych

małżonków.

Nawet

jeżeli obce państwo zastrzegło

sobie prawo

wyłączności

w sprawach rozwodowych (lub

separacyjnych), to

władze

polskie

mogły

cudzoziemcom,

zamieszkałym

w

Polsce, tymczasowo

pozwolićnaoddzielne

zamieszkanie

iokreślićobowiązki

utrzymania

według

prawa

obowiązującego

w Polsce.

telstwie polskim z 20 I 1920 r. (Dz.U.RP, nr 7, poz. 44), która przewidywała, że żona nie zawsze nabywała obywatelstwo męża.

104 F. Zoll, Prawo cywilne opracowane..., s. 107; A. Mączyński, Rozwód w prawie..., s. 220. Por. art. 4 Konwencji haskiej dotyczącej rozwodu (Dz.U.RP z 1929 r., nr 80, poz. 595).

W sprawach

rozwodowych (i

separacyjnych) obywateli polskich wyłącznie właściwe było

prawo

polskie,

bez

względu

na to,

gdzie mieszkali,

w

kraju

czy za

granicą (art. 17

ust. 3

ppmn). Zasada powyższa

doznawała

pewnych

ograniczeń.

Postanowienie

to w zasadzie

było wyłączone przy orzekaniu o

ważności rozwodu

(i

separacji) orzeczonego

co do obywateli

polskich wjednym z

państw, które

pod

­

pisały

konwencję

haską

dotyczącą rozwodu

z

1902

r. (Dz.U.RP z

1929 r., nr

80,

poz.

595).

52 Rozdział 1.

5. Rozwód na terenie byłego zaboru rosyjskiego

5.1. Dawne Królestwo Polskie

5.1.1. Małżeństwo i dopuszczalność rozwodów

Zarówno

w

województwach centralnych

II

Rzeczypospolitej

(byłej Kongresówki), jak

i na Kresach

Wschodnich

małżeństwa

zawierane

były co

do

zasady w formie wyznaniowej,

poza

przypadkami wyjątkowymi

(np.

staroobrzędowcy)

105. Wówczas

były

to

jeszcze

w przeważającej mierze

przepisyustawodawcyrosyjskiego

o

metry

­

cesięgającej lat trzydziestych

XIX w. lub późniejsze.

105 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 III 1928 r. o stosunku państwa do Wschodniego Kościoła Staroobrzędowego, nieposiadającego hierarchii duchownej (Dz.U.RP, nr 38, poz. 363 ze zm.). Zob. S. Biskupski, op. cit., s. 11; chociaż R. Longchamps w re­

cenzji książki autorstwa E. Muszalskiego (Prawo cywilne obowiązujące w b. Królestwie Kongresowem. Prawo osobowe i familijne. Prawo rzeczowe. Zwięzły podręcznik, Warszawa 1932, s. 426, opublikowanej w PPA R. LVII, 1932, 435 s.) stwierdził nieprecyzyjnie, że w byłym zaborze rosyjskim nie ma świeckiej instytucji małżeństwa i rozwodów, tylko kościelne.

106 K. Sójka-Zielińska, Historia prawa, Warszawa 2009, s. 242, Podręcznik LexisNexis·, także S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. 2: Polska pod zaborami, Kraków 1998, s. 35-36. Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego (Swod Zakonow) został opracowany do końca 1832 r., liczył 15 tomów i wszedł w życie z dniem 1 I 1835 r.

107 Dz.P.K.P., t. XVIII, s. 57-297. F. Mirek, W obronie małżeństwa, Poznań 1926, s. 80.

W. Rulikowski (op. cit., s. 169) podaję, że prawo to zostało zatwierdzone przez cara po uprzed­

niej konsultacji z biskupami. Po upadku powstania listopadowego w rosyjskiej Radzie Państwa utworzono specjalny Departament do spraw Królestwa Polskiego, któremu w 1833 r. car polecił opracować projekt prawa małżeńskiego przekazujący sprawy rozwodowe jurysdykcji kościelnej.

Owocem tych prac legislacyjnych był ukaz Prawo o małżeństwie z dnia 24 VI 1836 r.

Przepisy

dotyczące

rozwodu

były zawarte m.in. w

Prawie

o

małżeństwie z 24 czerwca

1836

r. (była

Kongresówka), Zwodzie Ustaw Cywilnych

(t. X,

cz. 1

Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego),

Kodeksie Cywilnym Królestwa

Polskiego z

1/13

czerwca

1825

r. (obowiązywał dział V

i VI

tytułu V

i

dział

III

tytułu

VI);

ustawie o postępowaniu

sądowym

z

20 listopada 1864 r.

(t. XVI, cz.

1 Zwodu Praw Cesarstwa

Rosyjskiego)

itd. Przepisy

te

w sprawach

małżeńskich

niemajątko­

wych z pewnym

zróżnicowaniem

obowiązywały w

okręgach

Sądów

Apelacyjnych

w Warszawie

i

Lublinie

oraz

w

okręgu SąduOkręgowego

w Kaliszu

i Kielcach.

Z

uwagi

na konfesyjne

podłoże tych

przepisów rozwód

był

możliwy

do uzyska­

W dokumencie ROZW Ó D W ŚWIETLE AKT SĄDU OKRĘGOWEGO W KRAKOWIE (Stron 53-56)