wa miała najczęściej postać zezwolenia lub nakazania jednemu małżonkowi (naj ­ częściej żonie) opuszczenia wspólnego miejsca zamieszkania ze względu na grożące

jej

niebezpieczeństwo

ze

strony

drugiego małżonka(męża)

158

.

Skutkiem zarządzenia

separacji

czasowej

ustawała wspólność

małżeńska,

tj.wymógwspólnego

zamieszkania

małżonków,wspólnego

prowadzenia

gospodar

­

stwa

domowego i obowiązek

pożycia

małżeńskiego. Niemniej

nadal istniał węzeł

152 Rozdział2.

małżeński, małżonkowie winni byli sobie dochować wierności i szacunku małżeń

­ skiego, żona

zachowywała

nadal

nazwisko

męża

(i jego

prawa stanu),

ale traciła

przynależność miejsca zamieszkania

męża

159 160 .

159 J. Ordyński,op. cit.,s. 14. W praktyce separacja tymczasowa uzyskana według ABGB mogła w pewnych sytuacjach być podstawą do uzyskania rozwodu w innych dzielnicach Polski, np. na terenie byłego zaboru pruskiego (BGB) lub na Spiszu i Orawie według prawa węgierskie­

go z 1894 r.

160 Źródło: opracowanie własne.

2. Przepisy o postępowaniu rozwodowym

Postępowanie

w

sprawach rozwodowych

przed SO w

Krakowie

w

okresie

1918-1945 charakteryzuje

się znacznym

rozproszeniem

i istotną

zmianą

przepisów.

Dotyczy

to nie

tylko

przepisów

postępowania

cywilnego

(zmienionych w

1933 r.),

w

tymo

wła­

ściwościsądów,

ale

także przepisów oustroju

sądów (np. o ustroju Sądu Najwyższego

z 1919

r. i

o

ustroju

sądów powszechnych

w

1929),

o

kosztach sądowych

(1933 r.)

i

wielu

jeszcze

innych.

Wiele norm

prawnych

zmieniło się też

w

okresie

II wojny

światowej,

w

związku z

okupacją

niemiecką

(1939-1945)

i istnieniemokupacyjnego

sądownictwa

polskiego (i

niemieckiego)

wGeneralnymGubernatorstwie.

Niemniej istotne

przepisyaustriackiego prawa małżeńskiego niemajątkowego (materialnego)

i w

części

procesowe

nie

uległy

zmianie aż

do

końca 1945

r.

Wykres 2.3. Zmienność przepisów prawa w postępowaniu rozwodowym przed SO w Krakowie w okresie od 1918 r. do 1945 r. (przykłady)160

Biorąc

zakryteriumpodziału jedynieprzepisy

postępowania

cywilnego,

według

których

toczyły się

przed SO w Krakowie w latach

1918-1945

sprawy

o rozwód

Rozwód małżeństwa zawartego w formie mieszanej... 153 (takżeo

unieważnienie małżeństwa i separację), należy

ten czasookreswyraźniepo

­ dzielić

nadwaetapy,

tj.

pierwszy

z

nich obejmujący

lata

1918-1932

i

drugi

obejmu­

jący

lata 1933-1945161

.

161 Pomocne okazało się opracowanie B. Bladowskiego: Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych (Warszawa 1993) i jedno z wielu kompendiów A. Zielińskiego: Po­

stępowanie cywilne. Kompendium (Warszawa 1996, Skrypty Becka, z. 5).

162 Austriacka ustawa z 1 Vili 1895 r. o postępowaniu sądowym w cywilnych sprawach spor­

nych ogłoszona została w dniu 9 Vili 1895 r. (Dz.U.P., nr 113) i zaczęła obowiązywać od 1 1 1898 r.

Cesarskim rozporządzeniem z dnia 1 VI 1914 r. (Dz.U.P, nr 118) częściowo ją zmieniono w dwóch etapach, tj. od 1 VII 1914 r. i później od 1 VIII 1914 r. Jak podaję J. Windakiewicz w pracy pt.

Ustawa o postępowaniu sądowem w cywilnych sprawach spornych (procedura cywilna) obowiązu­

jąca na ziemiach b. zaboru austriackiego tudzież na Spiszu i Orawie i ustawa zaprowadzająca pro­

cedurę cywilną (ustawa wprowadcza) w nowym przekładzie (Warszawa 1925, s. VII), zmieniona austriacka procedura cywilna zaczęła obowiązywać na ziemiach polskich, które po rozpadzie mo­

narchii austro-węgierskiej weszły z dniem 11 XI 1918 r. w skład odrodzonego Państwa Polskiego, a więc w czterech ówczesnych województwach małopolskich (krakowskim, lwowskim, stanisła­

wowskim i tarnopolskim) i w cieszyńskiej, czyli południowej, części województwa śląskiego.

163 Rozporządzenie to wprowadzało szereg odmienności procesowych w stosunku do ogól­

nego postępowania z a.p.c. Z tego też powodu w judykaturze i literaturze pojawiały się poważne wątpliwości co do jego mocy obowiązującej i zarzucano władzy wykonawczej (np. Ministerstwu Sprawiedliwości) w tym przypadku przekroczenie dopuszczalnych prawem granic do wydawa­

nia rozporządzeń. Z. Fenichel, Postępowanie w sprawach małżeńskich..., z. 4, s. 115. Z kolei W

tym drugim

okresie należy

dokonać

wyraźnego

podziału

na trzydalsze

pod-okresy. Pierwszy z

nich obejmuje przeciąg niespełna

siedmiu

lat trwania II Rze

­ czypospolitej

bezpośrednio poprzedzających wybuch wojny,

tj. od

wprowadzenia w dniu 1 stycznia 1933

r.

nowej polskiej procedury

cywilnej do

dnia 31

sierpnia

1939

r. (poprzedzającego wybuch

wojny). Po

31 dniach zawieszenia

działalności są

­ dów

krakowskich

w

jesieni 1939

r.

(od

I

września 1939

r.

do

1

października 1939

r.) mamy drugi,

ponad pięcioletni,

okres

działalności okupacyjnego sądownictwapol

­

skiego

w

Generalnym

Gubernatorstwie

(odjego wprowadzenia

w

dniu

2 paździer­

nika 1939

r. do wyzwolenia Krakowa w dniu 18

stycznia 1945

r.). Wreszcie

ostatni,

trzeci,

podokres obejmujący

nieco ponad

trzy kwartały (od 18 marca

1945 r. do

31 grudnia 1945 r.)

zahacza o

czasy odradzającego się

wymiaru sprawiedliwości

w początkach

Polski Ludowej.

2.1. Austriackie przepisy procesowe

W

II

Rzeczypospolitej

przez

okres

ponad

14

lat

(1918-1932) postępowanie przed sądami małopolskimi o

rozwód

toczyło się według

ogólnych

norm

z austriackiej

procedury

cywilnej

z

dnia 1 sierpnia

1895

r.

162

,

przy uwzględnieniu

przepisów

szczególnych dotyczących postępowania

w

sprawach

małżeńskich.

Należały do

nich m.in.:

rozporządzenie

Ministerstwa

Sprawiedliwości

z dnia 9

grudnia 1897

r.

(Dz.U.P., nr 283)

tyczące się postępowania

w spornych sprawach małżeńskich163

154 Rozdział2.

oraz

wcześniejszy dekret nadworny (Hofdekret) normujący postępowanie

w spor­

nych

sprawach

małżeńskich

z dnia

23 sierpnia 1819

r.

(Zb.U.S.,

nr 1595)

164,

a

także szereg przepisówszczególnych(dotyczących

np.

małżeństw żydowskich).

Ważnym

dopełnieniem

przepisów austriackiej procedury cywilnej

była

austriacka Norma

ju

­ rysdykcyjna, która

określała właściwość rzeczową i miejscową

sądów

cywilnych

(w tym

rozwodowych)

165

.

W. Sygierycz (op. cit., s. 64), oceniając prawo austriackie, w tym cytowane rozporządzenie, podaję w dużym uproszczeniu i błędnie, że „W każdym przypadku sąd winien z urzędu ustano­

wić obrońcę węzła małżeńskiego, którego zadaniem jest prowadzić sprawę przez wszystkie trzy instancje”. Z ważniejszych odmienności procesowych rozporządzenie przewidywało: brak przy­

musu adwokackiego (z § 27 ust. 2 a.p.c.), brak obowiązku odbycia pierwszej audiencji (z § 239 a.p.c.), brak przepisów o wyroku zaocznym, sąd rozwodowy miał nie dopuszczać do rozwlekania procesu (§ 9 zd. 2), miał dążyć do wykrycia prawdy materialnej i dopuszczać dowody z własnej inicjatywy, bez względu na zakres wniosków dowodowych stron. Ponadto w wyroku rozwodo­

wym należało orzec o winie rozwodu (§ 11), a ustanowiony owm miał obowiązek wnosić odwo­

łanie od wyroku rozwodowego pierwszej instancji (§ 16) i wreszcie prawomocny wyrok z urzędu powinien być odnotowany w księdze ślubów (§ 17).

164 W sprawach rozwodowych najistotniejszy przepis (§ 18) nakładał na owm obowiązek wniesienia „odwołania” od wyroku rozwodowego.

165 Równocześnie z wejściem w życie w dniu 1 I 1898 r. austriackiej procedury cywilnej wprowadzono ustawę o wykonywaniu sądownictwa i o właściwości sądów zwyczajnych w spra­

wach cywilnych z dnia 1 VIII 1895 r. (Dz.U.P., nr 111). W skrócie nazywana była „normą ju­

rysdykcyjną”, a została formalnie wprowadzona ustawą wprowadczą z 1 VIII 1895 r. (Dz.U.P., nr 110). Norma jurysdykcyjna w zasadzie dzieliła los procedury cywilnej. Najpierw (wraz z pro­

cedurą cywilną) została zmieniona cesarskim rozporządzeniem z dnia 1 VI 1914 r. (Dz.U.P., nr 118), zwanym też „nowelą o odciążeniu sądów”, a w szczególności §§ 7, 8, 18, 31, 37, 45, 49 l. 6, 60, 63, 83, 87, 88, 93, 100, 193, 104, 109, 111 i dodano nowe §§ 7a, 83a, 83b, 87a. Norma jurysdykcyjna (wraz ze zmianami i ustawą wprowadzającą) została przejęta po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w dniu 11 XI 1918 i zaczęła obowiązywać w czterech województwach małopolskich i w cieszyńskiej, czyli południowej części województwa śląskiego. 26 XI 1922 r.

rozciągnięto moc obowiązującą n.j. na ziemię spiską i orawską.

Norma jurysdykcyjna (i austriacka procedura cywilna) w Polsce była kilkakrotnie zmieniana, m. in. ustawą z dnia 9 III 1920 r. zmieniającą niektóre postanowienia ustaw o postępowaniu sądo­

wym cywilnym, obowiązujących w byłej dzielnicy austriackiej (Dz.U., nr 24, poz. 144) i ustawą z 5 VIII 1922 r. (Dz.U., nr 86, poz. 769). Zob. J. Windakiewicz, Ustawa o wykonywaniu sądownictwa i o właściwości sądów zwyczajnych w sprawach cywilnych. Norma jurysdykcyjna obowiązująca na ziemiach b. zaboru austriackiego, tudzież na Spiszu i Orawie i ustawa wprowa­

dzająca normę jurysdykcyjną (ustawa wprowadcza) w nowym przekładzie ze wszystkimi później­

szymi zmianami, Warszawa 1926, s. VII.

166 Przepis art. I rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 XI 1930 r. wprowa­

dzającego Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz.U., nr 83, poz. 652) przewidywał, że ,(L dniem

2.2. Polskie przepisy procesowe

W

sądach

małopolskich

od 1 stycznia

1933

r.,

co

do zasady,

obowiązywały przepisy polskiej procedurycywilnej z

dnia 29

listopada 1930r.166Niemniej, jakwykażątrzy

Rozwód małżeństwa zawartego w formie mieszanej... 155 rozdziały

niniejszej książki

(6, 7 i 8), postępowanie

sądowe w

sprawach

rozwodo­

wych odbiegało

od

ogólnego postępowania

cywilnego, a

szczegóły (odmienności)

w

tym

zakresie

regulował

m.in.

przepis

art. X przepisów

wprowadzających k.p.c.

167

Ponadto przepisy

wprowadzające

polski

k.p.c.

pozostawiły

w mocy

niektóre

prze­

pisy

poaustriackie168

i polskie

z

lat dwudziestych,

w tym przepisy

o właściwości

wejścia w życie kodeksu postępowania cywilnego tracą moc dotychczasowe przepisy o postępo­

waniu przed sądami powszechnymi w spornych sprawach cywilnych, unormowanym w kodeksie postępowania cywilnego i w rozporządzeniu niniejszym. W szczególności tracą moc z zastrze­

żeniami, zawartymi w artykułach XVII § 1, 2, 3 i 7, XXV i XXXI, obowiązujące dotychczas w tym zakresie przepisy wraz z późniejszymi ich zmianami i uzupełnieniami, a mianowicie: [...]

2) norma jurysdykcyjna wraz z ustawą zaprowadzającą tudzież procedura cywilna wraz z ustawą zaprowadzającą z dnia 1 sierpnia 1895 r.” (Dz.U.P., nr 110-113).

Ponadto należy zauważyć, że polska procedura cywilna w okresie przedwojennym była kil­

ka razy zmieniana. Pierwotny tekst rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 XI 1930 r. - Kodeks postępowania cywilnego - został opublikowany w Dz.U., nr 83, poz. 651.

Zanim wszedł w życie, to rozporządzeniem Prezydenta RP z dnia 27 X 1932 r. został zmieniony (Dz.U., nr 93, poz. 803), a następnie obwieszczeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 XII 1932 r. (Dz.U., nr 112, poz. 934) z mocą od 1 I 1933 r. wprowadzono tekst jednolity tej ustawy z zastosowaniem nowej, ciągłej numeracji jednostek redakcyjnych. Kolejne zmiany Kodeksu po­

stępowania cywilnego były wprowadzane rozporządzeniami Prezydenta RP z dnia 28 X 1933 r.

(Dz.U., nr 82, poz. 603), 14 IV 1935 r. (Dz.U., nr 22, poz. 129), 1 V 1938 r. (Dz.U., nr 24, poz.

213), 28 XI 1938 r. (Dz.U., nr 89, poz. 609) i dekretami Rady Ministrów z 31 VII 1945 r. (Dz.U., nr 25, poz. 149) i z 25 IX 1945 r. (Dz.U., nr 48, poz. 271).

167 Art. X rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 XI 1930 r. wprowadzają­

cego Kodeks Postępowania Cywilnego (Dz.U., nr 83, poz. 652) przewidywał, że: „W sprawach małżeńskich niemajątkowych obowiązują przepisy kodeksu postępowania cywilnego z uwzględ­

nieniem następujących postanowień:

§ 1. Zastępstwo adwokackie nie jest obowiązkowe w postępowaniu przed sądem okręgo­

wym. Rozprawa odbędzie się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron. W razie niesta­

wiennictwa powoda na pierwszą rozprawę sąd na wniosek pozwanego odrzuci pozew, chyba że żądanie unieważnienia małżeństwa popiera prokurator. Przepisy o wyrokach zaocznych nie mają zastosowania.

§ 2. Posiedzenia sądu w sprawach o unieważnienie małżeństwa, rozłączenie lub rozwód, odbywają się przy drzwiach zamkniętych, chyba że obie strony żądają jawności, a sąd uzna, że jawność nie zagraża dobrym obyczajom. [...]

§ 4. Gdy chodzi o stwierdzenie przyczyny nieważności lub rozwodu, sąd nie jest związa­

ny uznaniem żądania pozwu ani przyznaniem faktów, może też dopuścić dowód, którego strony zrzekły się lub któremu się sprzeciwiły, oraz zażądać złożenia przysięgi przez świadka lub bie­

głego, chociażby strony od niej go zwolniły.

§ 5. Dowód z przesłuchania stron może być dopuszczony dopiero po wyczerpaniu innych dowodów i tylko w celu ich uzupełnienia”.

Przepis ten utracił moc 1 1 1946 r. (na podstawie art. IX dekretu z dnia 25 IX 1945 r. Przepisy wprowadzające prawo małżeńskie, opublikowane w Dz.U., nr 48, poz. 271).

168 1 I 1933 r. weszła w życie zmiana art. XXV11 przepisów w.k.p.c. (Dz.U. z 1932 r., nr 93, poz. 802), na podstawie którego pozostawiono w mocy zawarte w ustawach i przepisach szcze­

gólnych postanowienia m.in. o właściwości sądów i o postępowaniu, a zwłaszcza (pkt 6): „roz­

porządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 XII 1897 r. (Dz.U.P., nr 283) o postępowaniu

156 Rozdział2.

sądów

169.

Z

powyższego

wynika, że po

1933

r.

przepisy regulujące

przebieg proce­

su rozwodowego

w

Małopolsce

(we

właściwości

sądów

apelacyjnych

w Krakowie

i Lwowie oraz sądu okręgowego

w

Cieszynie) byłynapewnym poziomie

ogólności

odpowiednio uszeregowane (art.

XXVII

w.k.p.c.), w ten

sposób,

że najpierw nale

­ żało stosować art.

X przepisóww.k.p.c. i

art. XXVII w.k.p.c.,

później poaustriackie rozporządzenie z 1897

r. ze

zmianami

i

uzupełnieniami i

w

końcupolski

k.p.c.

oraz inneprzepisy polskie170.

w sprawach małżeńskich spornych wraz z późniejszemi zmianami i uzupełnieniami, tudzież ze zmianami przewidzianymi w art. X rozporządzenia niniejszego i z tą dalszą zmianą, że nie ma pierwszej audjencji ani postępowania przygotowawczego a w miejsce przepisów dotychczaso­

wych o środkach odwoławczych wchodzą w moc przepisy kodeksu postępowania cywilnego”.

Utrzymano także w mocy § 114 o sądownictwie w sprawach niespornych dotyczących dobro­

wolnej separacji i dobrowolnego rozwodu wśród małżeństw religijnych żydowskich, o których mowa w § 133 ABGB. Oprócz tego należy zwrócić uwagę na istotny wpływ rozwiązań austriac­

kiego procesu cywilnego na polski, co na tle porównawczym przedstawił S. Gołąb (Polski ko­

deks postępowania cywilnego a procedura cywilna austriacka, Poznań 1931, s. 1-19 - odbitka z „Ruchu Prawniczego i Ekonomicznego”), doszukując się podobieństw procedury polskiej do austriackiej (s. 2).

169 Art. 297 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 II 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U., nr 12, poz. 93) uchylał z dniem wejścia w życie 1 I 1929 r.

m.in. dekret z dnia 8 II 1919 r. w przedmiocie ustroju Sądu Najwyższego (Dz.P.P.P., nr 15, poz.

199), cesarski patent z dnia 3 V 1853 r. zawierający instrukcję sądową (Dz.U.R, nr 81), ustawę o organizacji sądownictwa z dnia 27 XI 1896 r. (Dz.U.P., nr 217) ze zmianami wprowadzonymi późniejszymi przepisami, w szczególności ustawą z 1 VI 1914 r. (Dz.U.P., nr 118), z wyjątkiem

§§ 37, 40, 42 ust. ost., 54 ust. 1 i 3, 55, 56, 57, 59, 83, 84, 86-90; ustawę z dnia 11 VI 1868 r. o or­

ganizacji sądów powiatowych (Dz.U.P., nr 59); najważniejszse postanowienia z 14 IX 1852 r., ogłoszonego rozporządzeniem ministerialnym z 19 I 1853 r. (Dz.U.P., nr 10), ustawę z dnia 26 IV 1873 r. o postępowaniu w sprawie zmiany okręgów trybunałów pierwszej instancji (Dz.U.P., nr 62), ustawę z dnia 24 II 1907 r. o wykonywaniu sądownictwa w wyższych sądach krajowych i w Najwyższym Trybunale sądowym i kasacyjnym (Dz.U.P., nr 41), z wyjątkiem § 4, dekret z dnia 8 II 1919 r. w przedmiocie zmian w urządzeniach wymiaru sprawiedliwości w byłym zaborze austriackim (Dz.P.P.P., nr 15, poz. 200), z ustawy z dnia 1 VIII 1895 r. o wykonywaniu sądownictwa i o właściwości sądów zwyczajnych w sprawach cywilnych (norma jurysdykcyjna - Dz.U.P., nr 111) utraciły moc przepisy: §§ 5, 6, 7 ust. 1 i 2, 8, 17, 18, 47 ust. 1; §§ 7a i 60.

170 Podobny pogląd, chociaż nieco chaotycznie, wyraził Z. Fenichel, Postępowanie w sprawach małżeńskich..., z. 4, s. 115 i nast.

171 Art. 3 k.p.c.: „Każdy może poszukiwać ochrony sądowej nie tylko wówczas, gdy jego prawo zostało naruszone, ale i wtedy, gdy, zapobiegając naruszeniu swego prawa, ma interes prawny w ustaleniu stosunku prawnego lub w ustaleniu prawa”.

172 Pierwszy przepis zwalniał powoda cudzoziemca z obowiązku złożenia kaucji celem za­

bezpieczenia przyszłych kosztów procesu, zaś drugi odmawiał rygoru natychmiastowej wykonal­

ności wyrokom apelacyjnym m.in. w sprawach rozwodowych.

Bez względu

na

okres

polski

k.p.c. gwarantował każdemu możliwość poszuki­

W dokumencie ROZW Ó D W ŚWIETLE AKT SĄDU OKRĘGOWEGO W KRAKOWIE (Stron 155-160)