l- tg lĘ

l

l- tg lĘ

lN

i ^.g

ifi, lł%

:EE

!gG' r9

Lo

t t

i Ii:: i

,

Wst§p do teorii polityki zagranicznej ^pdństwa

r

Wstęp do teorii polityki zagranicznej ^państwa

Redakcja naukowa Ryszard Zięba

[: |-

Recęnzenci

proJ. dr hab. Teresa Loś-Nowak prof. dr hab. Mieczysław Stolarczyk

O Copyright by Wydawnictwo Adam Marszałek Toruń 2005

ISBN 83-744I-I?9-5

Wydawnictwo prowadzi sprzeda,ż łysyłkową

!1'ydawnictwo Adam MarszałeĘ ul. Lubicka 44, 87-100 Toruń,

tei./fax (056) 660 81 ó0, e-mail: info@marszalek ępąr;$, ylvw.marszalek.com.p1 Prutrarnia nr 2, ul. Warszaw_ke,:,§#ł87-,i,lfiĘs§ofiĘqą.Jęh(qSO _{659 9S} 96

Contents

Przedmowa

-

^Ryszard

Zięba...

... 13

I. Uwarunkorvania potityki zagranicmej państwa

-

Ryszard ZĘba... 17

1.TypologiauwarunkowńpolĘkizagranicznej

...,...."17 2. Uwarunkowania

wewnętrme

..,.,.2l 2.1.

ObieĘwne ...

...,.,.,...21

2.2. SubieĘwne

..,...

...26

3. Uwarunkowania zewnętrme

(międzynarodowe)

....,...29

3.i. Obiektywne

...

...,... 30

3.2,

SubieĘwle...

,... 33

II. Cele polityki zagranicznej państwa

-

^Ryszard Zięba...37

l.RozumieniecelupolĘkizagranicnlej.

.. ....,...37

2. Relacjamiędzy interesami a

celami.,...

^{... 39}

3. Typologie

celówpolĘkizagranicntej

...,...,. 44

4.PodstawowecelepoliĘkizagranicnrcj...,....,.,...48

4.1. Zapewnienie bezpieczeństwa pństwa w stosunkach

międzynarodowych

...,.,... 50

4.2.Wzłostsiły

pństwa

...,.,.., 52

4.3. Wzrost pozycj i międąmarodowej i prestizu pństwa ... 53

4.4.Ksńahowanie i optymalizacja reguł funkcjonowania środowiska

międzynarodowego

... 55

III. Bezpieczeństwo

jako

_cel

polityki

ztgranicznej państwa

-

^Iwona

Pawlikowska...

...59

1. Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międrynarodowych ,. 59 2. Wymiary bezpieczeństwa

...,...

...,...,.,... 61

3. Sposoby zapewniania bezpieczeństwa

...

...,.. 63

3.1. Metody

unilateralne

.,..,... @ 3.2. Metodymultilateralne

.,...,...

...,.. 65

4. Podejście

tradycyjne

,...,....,67

5. Czynniki ewolucji pojmowaniabezpieczeństwa..,... ...,..,... 69

6. Nowe

podejście

...7ż 7.

Konkluzje

...76

IV. Srcdki i metody poHtyki zagraniczmej państwa

-

rusĘna Zqiąc ...79

l. Pojmowanie środków i metod polĘkizagranicnlej państwa ...,..79

2. Ępologie środkówpoliĘkizagranicznej

...,...

.,.,...,... 80

3 , Charakterystyka środków i metod polityki zagrani cznej ... ... .. ., .. .. .. ., 82

3.1. Środki

polityczne....

...,.,.. 82

3.1.1. DyplomaĘczne środki pokojowego zała§lianiasporów ..,... 83

Negocjacje

^{... 83}

Dobreusługii

mediacja

..,... 84

Komisjebadń....,..,,.,....

^{... 85}

Koncyliacja

,... 85

3.2. Środki

ekonomicme...,...,..

...,.,... 85

3.2.1. Sankcje

gospodarcze...,....,..,.

....,.. 86

3.ż.ż.Pomoc gospodarcza

...

,...,87

3.3, Środki

wojskowe

... 88

3.3.I.Zbtojeniai

wojna

^{....,.... 88}

3.3.2. Zagrarticzna obecność

wojskowa...,...

... 89

3.3.3. Pomoc

wojskowa

^... 90

3.4.

Środkikulturowo-ideologicme

....,...,., 91

3.4.1. Kulturai

dyplomacjakulturalna

^{.,..., 91}

3,4.2, Ideologia

...

^{... 9ż} 3.5. Inne

środki

^,....,.,94

3.5.1. Wywiad

...,...

....,....94

3.5.2.Udzińpństwa w wielostronnych operacjach pokojowych . 95 4.

KonklĘe

..,,...97

V. Proces decyzyjny w

poliĘce

zagranicznej państwa

-

^{Renata Włoch} 1 . Specyfika procesu decyzyjnego w polityce zagranicznej ... 99

2. Ośrodek

decyzyjny

.,...,.,... 100

3. Fazy procesu decyzyjnego w poliĘce

zagranicrulej

^{... 104}

4.Zńożenieracjonalności w polityce

zagranicmej

... 107

5. Ograniczenia modelu racjonalnego podejmowania decyzji w polityce

zagranicznej...,.,....,]...

...,. i08

5.i.

Poziomjednostkowy

... 109

5.1.1.

Ograniczeniapoznawcze

... l09

5.7.ż.Ograrliczeniaemocjonalne

...,... i1l 5.1.3.

Ograniczeniaafiliatywne

...,.,.. 111

5.ż.Poziommikrospołeczny:

małagrupa...

.,...,..l12 5.3. Poziorn

organizacyjny

..,..., 113

6.Crł

decydowanie w polityce zagranicnrcjjest racjonalne? ... ...lI4 99

1. Czymjest

funkcja?

...:...117

1 . 1 . Pochodzenie terminu,,funkcja" w naukach społecznych ... II7

1.2.Wielomaczrośćterminu,,funkcja"...

...118 1.3, Podejście

funkcjonalistycme

....,... 120

1.4.Ana|izafunkcjonalno-systemowa...

...,.1ż2 2. Rodzaje funkcji

polĘki

zagranicznej

pństwa

...,...,,... 123

2.1. Funkcja

adaptacyjna

...,... l24

Z.Z.Futtkcjaochronna

... Iż6

2.3.Funkcjainformacyjno-reprezentacyjna...

... 128 2.4.

Funkcjakoordynacyjna...,...

... 13ż 2.5.

Funkcjanegocjacyjno-organizatorska...,...

^{... 133}

2.6. Funkcja

integracyjna

... 135

3.Konkluzje

,...,....,. 136

VII. Racja stanu w polityce zagranicznej państwa

-

^Eugeniusz

Sadowski

... 137

1. Pojęcie i istotaracji

stanu

...,.... 137 2, Racja stanu jako dynamiczlry aspekt suwerenności pństwa

w działaniach

zewnętrzrych...,

,...,... 140

3 . Racj a stanu ^j ako wyraz dynamiki treści

polĘki

zagaricmej pństwa ^{. . .} . 1 4 1

4. Dialektyka procesu definiowania i realizacjiracji stanu ...,... I42

VIII. §uwerenność jako wartość w

poliĘce

zagranicznej państwa

-

^rrma

Słomcryńska

... 145

1. Ogólne rozumienie suwerenności

...

... 145 2. Formalne

aspeĘ

suwerenności

pństwa

....147 3. Materialne

aspeĘ

suwerenności

państwa

.,...,..,... l50 4. Suwerenność a,,prawo do interwencji"

...

... 151 5. Ewolucja suwerenności

poliĘcznej

... 157 6.

Konkluzje

..,,...,.... 162

IX.

Mocarstwowość w

poliĘce

zagranicznej państw

1. Kryteria wyróżniania

mocarstw

... i63

2. Typologie

mocarstw,..

....,... 165 3. Środkii

metodypoliĘkizagrarńcmejmocarstw

,..,... 170

X.

Role międrynarodowe państwa

-

^Małgouata Bielecka...177

1. Pojęcie roli międzynarodowej

pństwa...

^.... l77 1.1.Rolamiędzynarodowajakorodzajrolispołecznej ... l78

1.2.Rolamiędrynarodowaapozycjapństwa...

... 18l 2. Klasyfikacja ról międzynarodowych państwa ...,...,... 182 3. EfeĘwność ról międzynarodowych pństwa ...,.,... 1 87

)il.

EfekĘwność polityki zagranicznej państwa -

Agńazka

Bryc ... 193

l.Problemydefiniryjne

... 193 2. Ocena efeĘwności polityki zagranicmej

państwa

^... I94

3. Przesłanki efektywności polityki zagranicnrcjpaństwa...,... l96

3,1. Przesłanki

wewnętrzne

^...,.196

4.

Konkluzje

... ż06

An Introduction

Ed. by Ryszard Zięba

Contents

F'oreword

-

^Ryszard

Zięba

...13

I. Determinants of State F'oreign Policy

-

Ryszard Zięba...17

1. Typology ofForeign Policy

Determinants

^{... 17}

2. Internal Determinants

...

...,...2I 2.1. Objective

...

... żI 2.2. Subjective

...

... ż6 3. External (Intemational) Determinants

...

...,.,...,...,..29

3,1. Objective

...,...

... 30

3,2. Subjective

...,...

...,... 33

II. Goals of State F'oreign Policy

-

^Ryszard

Zięba

...37

1.UnderstandingofForeignPolicyGoals...

...37

2. Relationship between Interests and

Goals

^{... 39}

3. Typologies ofForeign Policy Goals

...

^{,... 44}

4. Basic Goals ofForeign

Policy

^{... 48}

4.1. Assuring of State Security in International Relations ...,... 50

4.2. Growth of State

Power

...,.,. 52

4.3. Growth of State International Position and Prestige ...,...,... 53

4.4. Formation and Optimisation ofthe Rules oflntemational Environment

Functioning

...,...,...,... 55

III. SecuriĘ as a Goal of State F'oreign Policy

-

^Iwona Pawlikowska... ...59

1, Category of Security in International Relations Theory ,.,..,...,... 59

2.

SecurityDimensions

,... 61

3. Methods of

SecurityAssuring

...63

3.1. Unilateral

Methods

...,

&

3.2. Multilateral

Methods

... 65

4. Traditional Concept of

Security

...,,... 67

5. Determinants of Security Concept

Evolution

...,... 69

6. New Security

Concept

...7ż 7. Conclusions

..,...,...

...76

l0

IV. Means and Methods of State F'oreign Policy * Iuslyna ZĘąc...79

1. Understanding of State Foreign Policy Means and Methods ..,... 79

2. Typologies of Foreign Policy

Means

...,.. 80

3. Analysis of Foreign Policy Means and Methods ....,...,...,.,,... 82

3.1.

PoliticalMeans

....,...

a

3.1,1. Means of Pacific Settlement of

Disputes.

... 83

Negotiations...,...

...,.., 83

Good Offices arrd Mediation

...

....,..,.,... 84

Commissions

ofEnquiry

...,. 85

Conciliation

..,... 85

3.2. Economic

Means

... 85

3.2.1. Economic Sanctions

...

....,.... 86

3.2.ż.EconomicAid

...,... 87

3.3. Military

Means

...,..,..., 88

3,3.1. Armaments and

War...

... 88

3.3.2. Foreign Military

Presence

...,...,... 89

3.3.3.

MilitaryAid...

... 90

3.4. Cultural-Ideological

Means

...,...,.. 91

3.4.1. Culture and Cultural

Diplomacy

... 91

3.4.ż.Ideology

...

..,... 92

3.5. Other

Mearrs

..,...,94

3,5.1. Intelligence

...

... 94

3 .5 .2. P articipation in Multilateral Peacekeeping Operations ... 95

4. Conclusions

...

...,.... 97

V. Decision_Making Process

in

State Foreign Policy

-

^Renata

Woch

...99

1. Specificity of Foreign Policy Decision-Making Process ...,,... ..,..,. 99

2. Decision

Centre

... 100

3. Phases of Foreign Policy Decision-Making Process ...,....,... 104

4. Assumption ofRationality in Foreign

Policy

... 107

5, Limitation ofRational Model ofForeign Policy Decision-Making ..,.. 108

5.1. Unit

Leve1...,...

... 109

5.1.1.

Cognitivelimitation...,

... 109

5.1.2.EmotionalLimitation,...

...111

5.1.3.Affiliative Limitations

,...,...

^... ll1 5.2. Micro-social Level: Small

Group

...Il2 5.3. Organisational

Level...,..

..,...,...,...,... 113

6. Is Foreign Policy Decision-Making

Rational?

..., 114

VI. Functions

of

§tate F'oreign Policy

-

Renata Woch 1t7

1. Concept of

Function

...117

1.1. Origin of 'Function'Term in Social

Sciences

...l17 1. 2. Ambiguity of

'Function'Term

...

ll8

1.3. FunctionalApproach

...

... 120

1.4.

Functional-SystematicAnalysis

... I22 2. Types of Functions of State Foreign

Policy

... l23 2.L Adaptive

Function..,.

... I24 2.2.Protective

Function

-...-.... 126

2.3. Informative and Representative Functions,... 128

2.4. Coordinative

Function

^{...- L32} 2.5. Negotiational and

OrganizingFunctions

... 133

2,6.IntegrativeFunction

....,... 135

3.

Conclusions...

... 13ó

VII.

Reason of State in §tate F'oreign Policy

-

^Eugeniusz

Sadowski

... 137

l. Concept and Essence of Reason of

State

....l37 2. Reason of State as a Dynamic Aspect of State Sovereignty in

ExternalActivity

... 1,1O 3. Reason of State as arr Expression of Ąmamics ^{of State Foreign} Policy.... 141

4. Dialectics of Defining Process and Realisation of Reason of State .. 142

VIII. Sovereignty as a Value

in

State F'oreign Policy

-

^Irma

Słomczyńska

... 145

1.GeneralUnderstandingofSovereignty...

... 145

2. Formal Aspects of State

Sovereignty

...-

1Ę

3. MaterialAspects of State

Sovereignty

^{... 150}

4. Sovereignł and a 'Right to Intervention'

...

^{... 151}

5. Evolution ofPolitical

Sovereignty

... 157

6.

Conclusions,...,...,.

.---....-... 162

IX. Power Politics in tr'oreign Po§cy of States 1. Criteria of Great Powers

Distinction

... 163

2. Typologies of Great

Powers

... 165 3. Means and Methods of Great Powers Foreign

Policy ....l70

163

12

}(. International Roles of State

-

Małgorzata

Bielecka

... 177

1. Concept of International Role of

State

...- 177 1.1. Intemational Role as a

Ępe

^{of Social Role} ... l78

1.2. International Role and Position of

State

...,... 181 2. Classification oflntemational Roles of

State

...,..., 182 3. Effrciency of International Roles of

State

.... 187

XL

Efficiency of §tate Foreign Policy - ^{Agnicszka Bryc} ... 193

1. Defining

Issues

... 193

2. Evaluation of Efficiency of State Foreign Policy... l%

3. Determinants of State Foreign Policy

EfTiciency

... 196 3.1. Intemal

Determinants...,

... 196 3.2. Extemal

Determinants...

...2U

4.

Conclusions...

...-...- 206

Minęło dwanaście lat od wydania w Polsce pierwszej ksi€ki podejmującej całościowo kwestie teoreĘcznych aspektów polityki zagranicznej pństwa. Taki charakter mińapracazbiorowa napisafLaptzez zespół autorów z Ins§rtutu Stosun- ków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiegol. Praca ta, przygotowana w oparciu o podejście politologiczne _, analizowała główne elementy składowe pro- cesupolityki zagranicmejpństwa. Opartabyłanaklasycznej literuhlrzeptzędmio-

tu, z niewielkim tylko uwzględnieniem dorobku teoretycznego z początku dekady latdziewięćdziesiąĘch)O(wieku. Stanowiłabardzoprzydatnąpomoc dydaktyczrą do wykładanych na studiach uniwersyteckich przedmiotów teoretycznych: teorii polĘki, teorii poliĘki zagranlcmeji teorii stosunkówmiędrynarodowych, Byłaczęsto cytowanym dziełem w publikacjach ksiąkowych i w aĘkułachzamieszczanych w prestiżowych czasopismach naukowych.

W badaniach prowadzonych w krajach zachodnich w latach dziewięćdziesią- tychpojawiło się szeregpublikacji rozwijająpycĘ w oparciuo dorobekteorii stosunków międzynmodowych, ustaleniadotycąpepolĘki zagranicmejpństwa. W ramachtzw.

foreign poltcy analysis sformułowano szereg propolycji, hipotez i ustaleń doĘczą- cych metodologii i teorii polityki zagranicmej. Międ4l inqrmi zwrócono uw€ę, w ślad zatezarnipostrnodemisów, naerozję suwerenności pństw i pojawienie się innychniż panstwa aktorów podejmujących działalność międzynarodową w tym także naprowa- dzeniepolityki zagrarlicnejprzezUńęEuropejsĘ. Powstała, więc potzebanaukowe-

go odniesienia się do tych nowych tendencji w analizowaniu

polĘki

zagrunicrul{ oraz uzupełnieniąa wniekórych przypńkach,redefinicjiustaleńpolskiej politologii i nauki o stosunkach międąynarodowych odnośnie niektórych elemerrtów składowych

polĘki

zagranicmej pństrva. Chodzi o ujęcie ich w sposób dynami cnly i wsp(ńzależmy,

atak

że w powiąaniu z nowymi zjawiskami mięĘmmodowymi (demolaatyzacja stosun- ków międ.rynarodowych, procesy integracyjne, cąy tendencje globalizacyjne).

Wreszcie istotrrym powodem podjęcia niniejszej publikacji było wyjście na- przeciw zapotrzebowaniu na teksty do

dydaĘki

przedmiotów teoretycznych na

' Józef Kukułką Ryszard Zięba (red.), Polityka zagraniczna państwa,Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskieg o l 992.

l4

kierunkach politologia i ^stosunki międzynarodowe, ^szeroko rozwijane w szkołach wyższych,

-

publicmych ⁱ niepublicmych.

Autorami przedkładanej książkisąbadacze zitryarliwarszawskimśrodo- wiskiem akademickim, ^w większości młodzi pracownicy naukowi, którry jednak posiadająjuż zauutazalny dorobek publikowany i

sąaĘwni

w życiu naukowym potsmeji europejskiej społecmości akademickiej. Ich badania cechuje podobnie ro- zumiane podejście poliiologiczre i ^{dobra majomośó} głównychnurtów badawcrych w nauce o stosunkach międzynarodowych.

Niniejsza publikacja stanowi ^wstęp do analizy teoretycznej polityki za_

granicznej państwa. Nie podejmuje, więc centralnego zagadnienia, jakim jest oefinio*anie polityki zaganicznej. Autorzy przyjmlĄąza l ózefemkukułką ^że polityka zagraniczra,jest działalnościąnajwyżej zorganizowanego podmiotu ^po_

iity"^"go, jakim jesi państwo", stanowi jednąz jego polityk publicznych ⁱ jest ,,skierowanąrru

""*nąt

zdzińalnościąpaństwowąw imię racji stanu", _{a ,,głów_}

,rylnp."edmrotemtej działalności jestrozwijaniei regulowaniestosunkówz in- nymipaństw am7"ż.ńodać na|eĄ,że polityka zagranicznaprowadzona ^{jest tak_}

że w stosunku do innych uczestników stosunków międzynarodowych, takich

j ak organizacj ^e międzyrządowe i ugrupowania ^inte gracyjne,

Autorzytraktująpolitykęzagranicznąpństwajakoprocesaktywności politycznej, podejmowanej przezpaństwo, ^która jest adresowana i prowadzona w środowisku międzynarodowym. Aktywność ^{ta jest} częściąogólnej polityki

pń-

stwa, która zmierzało zrealizowania określonych potrzeb i interesów ^na arenie międzynarodowej, stosując całościowe ujęcie w przedkładanej pracy przeanali_

zowano najw żniejszeelementy ^{składowe systemu}

polĘki

zagranicznej państwa,

w

rezultacie struktura książki odzwierciedla kolejne ^etapy procesu badania ^tej

polĘki.

poszczególne rozdziaĘ traktują więc kolejno ^o: uwarunkowaniach poli_

tyti iagruni cznej;następnie_ojej ^celach, w tym odrębnej ana|iziezostałpodda-

,ry rru"Jemy cel, jakimiest zapewnienie bezpieczeństwa pństwa; o środkach i me_

tódach

poiityti

zagrinicmej; ^o procesie podejmowania decyzji w tej poliĘce;

o funkcjach polityki zagranicznej; kolejne trzy

rozdziĄ

poświęcone sątak klu_

czowym kategoriom jak racja stanu i suwerennoś

ć

oraz rzadńej występującej kategorii mocarstwowości, która charakteryzuje tylko kilka pństw; ciekawy kon- teksipolĘk

i

zagranicznej stanowi ^pr zeanalizowana kategoria ról międzynarodo- wych państwa; ostatni rozdziń zawierarozwńaniana ^temat efektywności poli- tyki zagr anicznej ^p aństwa.

Zalrierzeriem zespołu autorskiego ^nie było przedstawienie wYkładu teore- tycnejanaliry politykizagranicnlej pństwa, ^a jedyniezrobieniepierwszegokroku w tyrnkierunku , czylizaledwie ^dokonanie wprowadzenia ^do takiej analizy, W re- zultacie prezentowana książka stanowi ^{rodzaj wstępu do} badń teoretycznych nad olĘka wewnętrma", [w:] Kukułką Zięba (red,), op.cit., s. 19-22.

politykązagranicmąpństwa. Taki zarriar przyświecał wszystkim autorom, choó niektórzy znichzraczrie,,głębiej"wniknęli w problematykę analizowanychaspek- tów polityki zagrmicmejpństwa, a inni tylko ogólnie zakreślili teoretyczre aspek- ty podjętych zagńnień. Wrezultacie oddawana do rąk crytelników ksią_zka, nie jest pracąrówną niektóre jej fragmenty zapewre okżąsię trudniejsze w crytaniu,

a inne wręcz kontrowersyjne. Autor4/ mająnadzieję, że ich ujęcia, analizy itezy wywołajądyskusję w środowisku akademickim, która w przyszłości pozwoli przy- gotować pełny wykład teorii polityki zagranicntej pństwa.

Ryszard Zięba

Ryszard Zięba

I.UwarunkowaniapoliĘl<izagraniczrejpaństwa

1. T}pologia uwarunkowań

poliĘki

zagranicznej

P o l ityka zagr aniczna stanowi częś ć ogó lnej polityki państwa, która ^j ak- kolwiek jest kształtowana w jego systemie wewnętfznym, to jednak realizuje się w systemie międzynarodowym. Zatemśrodowisko (otoczenie) polityki za- granicznej jest bardzo szerokie, a składają się na nie elementy wewnątrz sys- temowe jak i zewnętrzne o charakterze międzynarodowym. Wszystkie zmienne środowiskowe _{maj ą} zn aczenie, wywieraj _ą większy bądź mniej szy wpływ na treść i formy prowadzonej przezpaństwo polityki zagranicznej. W literaturze teoretycznej stosowane są rózne terminy na określenie tych elementów śro- dowiska polityki zagranicznej, takie jak: przesłanki, detgrminanty,wyznaczni- ki, czynniki, uwarunkowania, kontekst lub po prostu środowisko. Pojawiają się, więc problemy definicyjne.

Jednak,

jeśli

zastosujemy ujęcie systemowe, na|eżałoby przyjąć, że wszystkie elementy środowiskapolityki zagranicznejnależy uwzględniaćprzy wyjaśnianiu jej genezy. Azatem najbardziej odpowiednim do tego terminem wydająsię,,uwarunkowania"politykizagrarlicznej. Termin tenjest szeroki i obej- muj e zarówno czynniki warunkuj _ąc e, ^jak też oddziałuj _ące bardziej bezpośre d- nio,

czyli

czynniki sprawcze (określające). Mieszczą się w nim zarówno te zmienne środowiskowe, które stanowiąprzesłanki, a więc okoliczności sprzyja- jące realizacji określonych zamiarów, jak również determinanty, czy wyznaczniki podejmowanych dzińańi oddziaĘwń. W Ęm znaczeniu termin uwarunkowania jest szerszy niż funkcjonujące w niektórychpolskich publikacjach pojęcia,,wy-

zlrlacmikó*v", bądź też,,czynników" polityki zagranicnlej państwa'.

I Zob. Ziemowit J. Pietraś, ,,Wyznaczniki polityki zagranicznej państwa", _[w:] Artur Bodnar, Waldemar J. §zczepański (red.), Stosunki międzynarodowe. Problemy badań i teorii, Warszawa: PWN 1983, s. 161-174;Wojciech Kostecki, ,,Analiza czynnikowa stosunków mię- dzynarodowych (wybrane problemy metodologiczne)", _[w:] ibidem, s. 175-191; Ańur Bod- nar, Waldemar J. Szczepański, ,,Czynniki ewolucji współczesnych stosunków międzynarodo_

}vych", [w:] ibidem, s.283-30ż.

Wlodrębnienie i olorcślenie głórłmychuwarunkowńpolityki zagraniczrej panstrł jestzdaniemniektórych _{badacry zadaniem} szczególnietrudnym2. Trudnośćtawynika z bardzo dużego zróżricowania środowiska (otoczenia) każAej polityki zagrarlicnrcj.

W tej sytuacj i mozrra tylko próbować sformułowac odpowiedź częściową i prrybliżoną.

Większość badaczy,włączając w to zwolenników teorii podejmowania de- cyzji, opowiada się zapodzińem środowiska polityki zagranicmej na dwa obszary w którychnależy poszukiwać determinanttej polityki, Pierwszy stanowi środowi- sko wewnętrzne (krajowe), drugi

-

środowisko zewnętrzne (międzynarodowe)3.

Najogólniej można stwierdzić, że środowisko wewnętrzre polityki zagraniczrej obej- muje czynniki naturalne (przyrodnicze), kulturowe i społecme, zaś środowisko ze- wnętrzne stanowi całoksnałt sytuacji międzynarodowej danego państwaa.

Drugi podstawowy podział środowiska

polĘki

zagraricmej, szeroko rozpo- wszechniony w nauce amerykńskiej, opiera się na wyodrębnieniu sfery psycholo- giczrrej (percepcji, wyobrżeń, ocen i oczekiwń) i sfery operacyjnej(rzecryvvistości), Rouóżnienie to zaproponowane w połowie pięćdziesiątych przez Harolda i Margaret Sprouts do dziś znajduje zwolenników i interpretatorów w nauce o stosunkach mię- Ęmarodowych. Publikujący w następnej dekadzie Wolfram F. Hanriederpodjął pró- bę analizy uwarunkowń ⁽ referents) polityki zagrulicmej wykorzystując oba rodzaje stosowanych dotychczas typologii. W rezultacie traktuje on środowisko wewnętrzre tej polityki jako

-

uwarunkowania motywacyjne, a środowisko międzynarodowe

-

jako uwarunkowania, płaszczymlę operacyjną6. Zko|ei w latach następnych w na-

'Arnold Wolfers (Discord and Collaboration: Essays on International Politics, Baltimore: Johns Hopkins Press 1962, s.37-45) podsumowując debatę na temat głównych determinant polityki zagra- nicmej dostrzega w niej następujące szkoły myślenia; a) teorie jednoczynnikowe (marksistowską goepolĘcma), b) teorie wielu czynników, c) teorie środowiska(environment), d) szkołę realisĘcmą która rozwijając teorię poprzednią koncentruje uwagę na badaniu wpĘwów środowiska i roli infu- icji. Autor ten konkludował, że największąpopularność zyskuje teońa środowiskowych i predyspo- ą,cyjnych (osobowościowych) determinant polityki zagranicznej pństw.

3 Zob. np. George Modelski,

l

Theory of Foreign Policy, London: Praeger 1962, s. l00-107; Jo- seph Frankel, The Making of Foreign Policy: An Analysis of Decision-Mahng, London: Oxford Univer- sityPress 1963, s. 54-94;A. F. K. Organski,WorldPolitics, NewYork: NewYorkKnopf 1958, s.78-

79; Richard C. Snyder, H. W. Bruck, Buńon Sapin (red.), Foreign Policy Decision-Making: An Appro- ach to the StuĘ of International Politics, New York: Free Press of Glencoe 1962, s.67-ó8; Harold Sprout, Margaret Sprout, An Ecological Paradigmfor Study of International Politics,Princeton: Center of Intemational studies, woodrow wlson school ofpublic and Intemational Affairs, ^princeton univer-

sĘ 1968, s. 30-33; E. A. Pozdniakow, Wnieszniepoliticzeskaja diejatielnost'I mieżdunarodnyje otno- szenia,Moskwa: Nauka 1986, s, 5247.Por. James N, Rosenau (red.), Linkage Politics: Essays on the Convergence ofNational and International Systems, New York: Free Press 1969,s.45.

a Odnotować rnleĘ, że wjednej znowszych prac uczonych brytyjskich pojawił się podział ,,konteksfu" poliĘki zagran\cznej pństwa rla trzy sektory: międzynarodowy, rządowy i krajowy.

Zob. Mark Webbeą Michael Smith et al., Foreign Policy in a Transformed World,Har|ow: Prentice Hall 2002, s. 30-38.

5 Harold Sprout, Margaret Sprout, Man - ^Milieu Relationship Hypotheses in the Context of

International P o lit ics, Princeton: Princeton University 1 956.

I9

uce zachodniej pojawiły się pracepoślwięcone probłematyce psychologii, w tym per- cepcji i rnispercepcji w

stosunkachmiędrynarodowych7.

^:

Chociż wielubadacry ; młłaszcza publiĘąpych w USA, podejmuj ąc zagń-

nienie uwmunkowń polityki zagranicznej, podąźa tropem wskazówek badawczych sformułowanych przez H. i M. Sprout, to stwierdzió naleĘ, iż proste rozdzielenie sfery psychologli i rzecrywistości (sfery operacyjnej) nie ułatwia pomania naŃowe-

go. O wiele bańziejli;Ąecntewydaje się zastosowanię szeroko rozpowszechnione- go w naukach społeczrych w Europie - ^podziału uwarunkowń

polĘki

zagranicmej na obieĘwne i subieĘwne. Ępologia ^ta może być nanoszona na tradycyjny po- dział uwaruŃowań na wewn ętrnte i zewnętrzre (międzynarodowe).

Przy wyodrębnieniu na podstawie tego schematu różrorodnych uwarunko- wań istotny jest sposób ich usystematyzowania. Biorąc za punkt wyjścia tezę gjo-

szącążepolitykazagraniczna stanowi publicznądziałalność celowąpństwa skiero- wanąna środowisko międąlnarodowe - ^prymat naleĘ przymać uwarunkowaniom wewnętrmym przed zewnętrmymi, aw

kżdej

zĘch grup

-

obiektywnym przed subiektyv,łrymi. Zastrzec trzeba, że teza tamacharakter ogólny, a nie mechani sty cz-

ny. Możliwe sąbowiem sytuacje, w których uwarunkowania zew.nęftzne lub subiek- tywne mogąw głównej mierze determinowac działania

polĘki

zagranicznejpanstwa.

Ważre znaczenie ma także sposób analizy wyodrębnionych uwarunkowań, Czołowyteoretykamerykński JamesN. Rosenaunapoczątku lat siedemdziesiątych )C( wieku zaproponował trzry sposoby analiry: wertykalny, horyzontalny i diagonalny, Pierwszy opera się nazńożeniu, że dzińaniazewnętrme podjęte ptzezpaństwo za- wsze mogąstanowić kontynuacj ę(rozszerzeniĄ dńńńzprzsszłości, ^tak więc znienne środowiskowe także mająswojąhistorię. Nalezy zatem analizować przynajmniej nie- które, zmieniające się w czasie uwarunkowania polityki zagranicznej. Analiza hory- zontalna(pozioma) ma natomiast uwzględniać różneprzesłanki istniejące w danym momencie czasow)ryn. Jeżeli natomiast to podejście okazuje się niewystarczające, można je połącryć z ana|iząwertykalną(pionową), Wówczas takie kombinowanie ,,diagonalne" ujęcie sytuacji ^obecnej, wrazze spojrzeniem w histońę, może okazać się pomawc zo lirytecme8 .

6 Wolfram F, Hanrieder (red.), Comparative Foreign Policy: Theoretical Essays, New York:

McKay 1971, s.25O.

7 Zob. nP. John Stoessinger, Nations in the Darlvless: China, Russia and America, New York:

Random House 1971; Robeń Jerv'is, Perception and Misperception in International Politics,Prince- ton: Princeton University Press 1976; John Vogleą,,Perspectives on the Foreign Policy System:

Psychological Approaches", _[w:] Michael Clarke, Brian White (red.), (Jnderstanding Foreign Policy:

The Foreign Policy Systems Approach, Aldershot: Edward Elgar Publishing 1989, s. 135-162. Por.

Ęr§lcznąocenę ^podejŚcia psychologicznego: _W. P. Pietrowsklj, Amerikanskajawnieszniepoliticze- skaja mysl', Moskwa: Mieżdunarodnyje Otnoszenija l976, s.160-163.

8 James N. Rosenau, The Scientific Study of Foreign Policy, London: Nichols Pub. Co. 1980, s.320-321 -

Reinterpretując to stanowisko, możra prą,jąć jako wskazówkę metodologicmą

-

całościowe wielostronne ujmowanie wewnębznych i zewnętrznych uwarunkowń polityki zagraniczrej pństwa9 tak,

ńy

uwypuklić ich istotne, a zarazęmi specyficme

cechy. TakiepodejścieponvalaŃazaćwjaki sposóbposzczególne elementy środowi- ska warunkującele, kieruŃi, środki i metody realizowanej przez pństwo polityki za- granicmej oraz jak wpĘwająna stopieńjej racjonalności i efeĘ.wności.

Do wewnętrznych uwarunkowań o charakterze obiekĘwnym można zaliczyćz środowisko geograficzne pństwa, jego potencjał ludnościowy, potencjał gospodarcry i naukowo-techniczry, system społeczno-polityczry. Natomiast subiek- tywne uwarunkowarria wewnętrzre obejmują percepcję środowiskamiędzrynarodo- wego przez własne społeczeństwo i państwo oraz postawy społeczne wobec in- nych państw i narodóu koncepcje polityki zagranicznej, jakość oraz aktywność własnej słuzby zagranicmej i dyplomacji.

Do zewnętrznych (międrynarodowych) uwarunkowań natury obiek- tywnej zaliczyć można: trendy ewolucji najbliższego danemu państwu środowi- ska międzynarodowego, pozycję państwa w systemie stosunków i ról międzyna- rodowych, strukturę

i

zasięg umownych powiązań międzynarodowych państwa oraz obowiązuj _ące prawo międzynarodowe. Wre szc i e, subiektywne uwarunko -

wania zewnętrzne obejmują: międzynarodowąpercepcję danego państwa i na- rodu oraz oczekiwania i wymagania stawiane danemu państwu przez inne pań- stwa, koncepcje polityki zagranicznej innych państw, jakość oraz aktywność sfużby zagranicznej i dyplomacji innych państw.

Sch emat uwarunkowań

poliĘki

zagr anieznej państwa

'Ę,rektywałącmego traktowania uwarunkowań wewnętrzrrych i zewnętrzrych poliĘńzagraricznej wynikatakżs zteorii sprzężeń (linkage theory). Zob. James N. Rosenau (red.), Linkage Politics... ^.

Wewnętrzne Zewnętrzne (międzyn arodowe) Obiektywne

1. Srodowisko geograficme państwa, 2. Potencjał ludnościowy,

3. Potencjał gospodarcry i naukowo-technicmy, 4. System społecmo-politycmy.

Obiektywne

1. Trendy ewolucji najbliższego danemu państwu środowiska międzynarodowego,

2. Pozycja pństwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych,

3, Struktura i zasięg umownych powiązań międzynarodowych państwa oraz obowią7ujące orawo miedz-vnarodowe.

Subiektywne

1. Percepcja środowiska międzynarodowego przez własne społeczeństwo i państwo oraz postawy społecme wobec innych państw i narodów, 2. Koncepcje polityki zagran icmej.

3. Jakość oraz akłwność własnej służby zatr ani cznel i dvolomaci i.

Subiektywne

1. Międzynarodowa percepcja danego państwa i narodu oraz oczekiwania i wymagania stawiane danemu państwu przez inne państwa, 2. Koncepcje polityki zagranicznej innych pństw,

3. Jakośó oraz aktywnośó służby zagranicnej i dwlomacii innvch oaństw.

żl

Przedstawiony schemat uwarunkowan polityki zagranicntej obejmuj e tylko te zmienne jej środowiska, które sątypowe. Kńde z nich może przybierać szcze- gółowąkonkreĘzacjęw odniesieniu do poszczególnych pństw. Ponadto ₎ znacze- nie kżdego z uwarunkowań i jego miejsce w systemie ulega zmianom z upĘwem czasu; zaś to stanowi zródło historycznej ewolucji treści i form prowadzonejprzez pństwa pol ityki zagr anicznej,

Zaktes i dynamika ewolucji

poli§ki

zagranicznej państwa zależy odlicz-

by i rangi poszczególnych uwarunkowń, ^które podlegajązrrrianom w danym okre- sie historycznym. Jeśli zmieniająsię tylko niektóre uwarunkowania, a zwłaszcza usytuowane hierarchicznie na końcowych miejscach w ramach poszczególnych systemów uwarunkowań, to w konsekwencji ewolucja tych systemów orazprzy- biegająca pod jej wpływern ewolucja celów, środków i metod oraz dzińańpolityki zagranicntej będzie niewielka. Natomiast, jeśli _zmiany obejmująwiększość uwa- runkowań znajdujących się na czołowych miejscach w ramach poszczególnych ich systemów, to w rezultacie występuje w danym ptzedziale czasowym zjawisko szerokiej i głębokiej ewolucji samych systemów uwarunkowańorazrea|izowanej na ich podstawie polityki zagranicznej państwa,

2. Uwarunkowania wewnętrzne

2.1. Obiektywne

a) Środowisko geograficzne państwa. W nauce o stosunkach między- narodowych dość rozpowszechniony jest pogląd przyznający istotne znaczenie czynnikom geograficntymjako uwarunkowaniom polityki zagranicnlej państwlo, Współcześni autorzy odwołująsię nawet do poglądów Monteskiusza, który w po- łowie XWII wielu w swym dziele O duchu praw (1748 r.) wskazywńnazwiąz- ki zjawisk społecmo-politycznych (temperamentu polityczrego) z,,naturąklima- tu" i ,,naturąziemi". Powołują siętakże ^na Napoleona Bonaparte, który mawiał:

,,polityka państw |eĘ w ich geografii". W końcu

XIX

wieku niemiecki uczony Friedrich Ratzel stworzył teoretyczne podwaliny geografii politycznej, które na- stępnie rozwijane w latach międzywojennych w Niemczech, przede wszystkim przezKarlaHaushofera, doprowadziĘ do powstania szkoĘ geopolityki. Zwo|en- nikami wyjaśniania zjawisk politycznych czynnikami geograficznymi byli także:

we Francji Jacques Ancel, w Anglii Halford MacKinder, w USA między innymi Thayer T. Mahan i Ellswońh Huntingtonll.

.

'0 Frankel, The Making of Foreign Policy..., s. 57-6l (autor ten ułwa terminu ,,środowisko flzyczne"); Marcel Merle, Sociologie des relations internationales, Paris: Dalloz 1974, s. 149-158 (,,czlłrrnik naturalny"); Daniel Colard, Les relations internationals, Paris: Masson 1977, s. 3315

(,,czynnik geografi cmy").

lt Na temat zasadnicrych interpretacji geopolitycznych zob. Carlo Jeaa, Geopolityka, Wrocław:

Ossolineum 2003, s. 60-97.

Teorie determinizrrru geograficmego zazwyczaj koncentrują się na przece- nianiurolii wpływuklimatu,Ąmowanegoprzezpństwaterytorium(wielkość,ukształ- towanie terenu, sieć wodną charakter granic

Ę.)

^oraz zasobów naturalnych na we- wnętrzrąi zagranicmąpolitykę pństw oraz na stosunki międrynarodowe. ,,Teońe te

-jak ^pisał Remigiusz Bierzanek - ^należy zaliczyć do rzędu poglądów wyjaśniających ńożone Ąańska ^społecme jedqłn tylko cąłrnikiem, podczas gdy w rzeczywistości crynników _Ęch jest wiele, a zatem do poglądów symplifikujących procesy społeczro- polĘcme. Środowisko geografi cme niewąĘliwie odgrywa pewnąrolę w

Ę

^{ciu za-}

równo ludzi, jak nmodów, ale nie jest ono bynajmniej crynnikiem decydującym ,raczej warunkuje możliwości, aniżeliprzesądza bieg wy darzeń"|z .

Poglądy gloryfikujące wyjaśnianie zjawisk politycmych, w tym także poli- tyki zagranicmej pństw, poprzez ,,geografię" rozwijane byĘ głównie w drugiej poło- wie XIX wieku i w pierwszych dekadach następnego stulecia w krajach zachodnich, które przechodńĘ fazę ekspansywnego rozwoju kapitalistycznego. Głoszone teorie ,,geopolityki" spełniĄusĘowąfi.nrkcję uzasadniania ekspansji gospodarczej i po- litycznej na|ądzie i namorzach, prowadzącej często do krwawych wojen. Wy- starczy choćby wskazać, żetezy geopoliltyków,w tym zwłaszczapojęcie ,,pfze- strzeni ży ciow ej" ^(L eb en s r aum) były ^s zeroko wykorzy sty w ane pT zez nazi stów do uzasadniania prowadzonej przez III Rzeszę Niemieckąpolityki agresji w sto- sunku do sąsiadów. Od czasu zakończenia drugiej wojny światowej, kiedy spo- łeczrość międzynarodowa zdecydowała się na pełnądelegalizację wojny napastni- czej, potępienie innych form agresji oraz likwidację kolonializmu i neokolonializnu, teorie determinizmu geograftcznego z natury rzeczy tracą zwolenników, gdyż nie odpowiadająnowym warunkom i potrzeboml3.

b) Potencjał ludnościowy, podobnie jak położenie geograficme i zasoby naturalne, stanowi element zróżnicowania międąy pństwami. Dla polityki zagra- nicznej kżdego państwa istotne znaczenie majątakie zjawiska demograficme jak:

ticzbaludności kraju, gęstość zaludnienia, tempo przyrostunaturalnego, stnrlctura wieku ludności, skład narodowościowy, wielkość emigracji i liczba imigrantów

P ruy analizie czynnika demografi czr ego badacze podkreślaj ą wagę nie- równomiernego rozłożenia ludności w różnych regionach świata oraz

wskaĄą

na kraje o największym potencjale ludnościowym. Takimi w 2003 roku były:

Chiny (1289 mln), Indie (1069 mln), USA (ż9żm|n),Indonezja (220 mln), Bra- zy|ia(l82 mln), Pakistan (150,7 mln), Bangladesz(I47 mln), Rosja ⁽¹⁴⁶ mln), Nigeria (134 mln), Japonia (128 mln). Natomiast najgęściej zaludnione regiony to Europa Zachodnia (Holandia

-392

mieszkańców na 1 kmz, Belgia

-339,

Wielka Brytania-ż4Z),Japonia (338) i krajeAzji Południowo-Wschodniej (Korea

'2 Remigiusz Bierzanek, Współczesne stosunki międzynarodowe,Warsza-wa: PIW l980, s. 40.

13 lbidem, s. 39-40. Szerzej zob. Aymeńc Chauprade, Gćopolitique: constantes et changements dans l'histoire, Paris: Ellipses 2003.

23 Pohdniowa -472,Filipny-273)|4.ZdnĘlej sfonywskazujesięnakrajeo bardzomałej liczbie ludności (np. Grenada- 89 Ęs,, Malta-400,2 tys., Cypr-771,6tys., Katar- 817 tys.) i najrzadziej zaludnione (kaje póŁrocnej Afryki, Rosją

BraryliąKatńąUsA).

Przedmiotem analiz sąwywodzone od tez Malthusa teorie ,,presji demo- graftcznej" oraz ideologiczne uzasadniania,,przeludnieniem" agresywnej polityki państw faszystowskiej osi: Niemiec, Włoch i Japonii.

W epoce nowożrytnej, a właściwie w wieku XIX i w początkach wieku

XX

sądzono, że liczba ludności i stopaprzyrostunaturalnego byĘ włhymżródłem

siĘ

militarnej pństw. Bowiem wielkość armii zależńa od liczby rekrutów i rezerwi- stów, których można było powołać pod broń. Postęp techniki wojskowej, jaki uwy- datnił się juz w czasie II wojny światowej (wzrost roli lotnictwa i broni pancernej) sprawił, że kryterium to straciło wiele z dotychczasowego zTnczenials.

PrzyznaónaleĘ,że strukturawieku ludności, w tym odsetek ludzi młodych i czynnych zawodówo nadal ma pewne znaczenie dla obronności kraju a jeszcze większe dla jego gospodarki. Również gęstość zaludnienia jest brana pod uwagę przy opracowywaniu doktryny obronnej.

Istotrym uwaruŃowaniem dla polĘfu zagrańcntej panstwajest skład narodo- wościowy jego społeczństwa. Istnienie dułch mniejszości narodowych i etrricmych możprodńćróżmorcdnezagrożrenia, w postaci ingerencji cąmnikówzewnętrzrych lub nielojalności przedstawicieli tych mniejszości wobec pństwa zamieszkiwania. Z tym problemem borykała się polityka zagranicntaPolski w latach 1 91 8-1939, głównie ze względunapostawę zajmowanąprzezmniejszośćniemiecką, Po zimnej wojnieaóźni- cowanie etnicme byłoptrycrynąrozpadu Jugosławii i ZSRR, a następnie krwawych wojen naBałkanachZachodnich oraznaKaukazie. Problem mniejszości narodowych może również skłaniać pństwa do respektowania nolm międąynarodowych o ochro- nie praw mniejszości i do rozwią4.wania bliskiej wspóĘracy z pństwami ościennymi.

Podobnewyzwaniadyktuje sytuacja, kiedyw krajuprzebywaduża liczbaimigrantów.

Drugąstronę zagadnienia stanowi sytuacja, kiedy poza grBnicami macie- rzystego kraju pozostaje część narodu, jako mniejszość narodowa w innym pań- stwie lub liczna emigracja. Zjawiskiem wyjątkowo niekorzystnym jest sytuacja, kiedy w wyniku dużej fali emigracji państwo traci młodych i wysoko wykwalifi- kowanych obywateli (,,drenażmózgów"). Takie duze straĘ ponosi Polska, zwłasz- cza od początku dekady lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku.

W nauce o stosunkach międrynarodowych podkreśla się także istnienie ścisłej więzi między demografią rozwojem oraz gospodarkąa pokojem. Potwier- dzająto też: Konferencja ONZ w sprawach Ludnościowych i Rozwoju (ICPD) odbyta we wrześniu 1994 r, w kairze oraz regionalne konferencje na temat przyro-

la Wedfug szacuŃów statysĘvcznych wpołowie 2003 r. ludność świata wynosiła 6,314 mld, a średnia gęstość zaludnienia 46,5 mieszkńca na l km2.

l5 Bierzanek, op.cit., s. 42.

stu ludności świata i trwałego rozwoju organi zowarrc przez ruch rotariński.

Licmi

autorzy wskazująnanabrzmiewający problem globalny, jakim jest wysoki przyrost naturalny w krajach Trzeciego Świata (,,bomba dem ogaficnvf'), który utrudn iaroz- wią;ywanie innego problemu o konsekwencjach globaĘch, to jest niewystarczalno- ści Ąrwnościowej w wielukrajachAfiyki czy Azji. sytuacjatarodzi nowe dyspropor- cje, a wsrystko to stwmza poważre zagrożeniadla pokoju w skali światowejl6,

c) Potencjal gospodarcry i naukowo-techniczny kraju. Poniewż ^jed-

nym z podstawowych celów polityki każdego pństwa jest stwarzanie warunków dla zaspokajaniarosnąpychpotrzebmaterialnychi ogólnocyłvilizacyjnych społeczenstwą istofire zraczenie ma potencjał gospodarczy i naŃowo-tecbnicany kraju.

Potrzeby ekonomiczne stwarzająprzesłanki do formowania celów i zadań odnoszonych również do polityki zagraniczrej pństwa. Z drugej strony, posiadany potencjał gospodarczy jest bardzo ważrym elementem siły państwa, co ułatwia oddziaĘwanie na środowisko międzynarodowel7. Zaznaczyć na|eĘ,że nie chodzi

tu tylko o uzależniony od moziiwości gospodarczychi technologicmych potencjał militarny pństwa, ale o dysponowanie instrumentami oddziaływanianazagranicę napłaszcryźmie stosunków ekonomiczrych, finarrsowych i naukowo-technicmych.

Środki i metody tego oddziĄwania ^za|eżne sątakże od postępu w dziedzinie ko- munikowania, przetwarzania dany ch oTaz w zakresie naukowych metod rozpozna- niai analizy procesów zachodzących w środowisku międzynarodowym.

Doceniając zrtaczenie wsąys&ich uwaruŃowń ^{tej grupy} naleĘ dystanso- wać się od determinianu ekonomicmego, który cechował tradycyjne ujęcie marksi- stowskie. Podkreślić natomiast wypada,że w dobie obecnej, wTazz demilitaryzacją stosunków mięĄmarodowych, zyskuje na maczeniu w tych stosuŃach crynnik eko- nomiczry, a złłłaszcza- będąca rezultatem procesów globalizaryjnych - ^partycypa-

cjaprzezpaństwaw bardzo szybko dokonującym siępostępienaukowo-techniczrlłn.

Zdająp sobie sprawę z wagi tego zjawiską wielubadacry ^uzraje c4łrnik naukowo-tech- ńcmy

ajdnąz

glównychdeterrninarrtpolitykizgrafcmej wspołczesnychpanstwi sto- sunków mi$zynarodowych w ogólności'8.

d) System społeczno-poliĘczny. Zracji tego, że pansuwo jest podmiotem prowadąpympolĘkęzagranicnląbudzowłimeuwarunkowaniadlatej polityki stwa- rzacllarakłer i strrrkturajego systemu społeczro-polĘcmego'9.

NaleĘ

więc zwrócić

16 Znb. np. Merle, op.cit., s. 190-197; Colard, op.cit,, s. 38.

17 Por. Bierzarrek, op.cit., s. 46-56; Michał Dobroczyński, Janusz Stefanowicz, Polityka zagra- niczna,Warszawa: PWN 1984, s.74-821' Charles Zorgbibe,Les relations intelnationales, Paris: Pres- ses univęrsitaires de France 197 5, s. 54-57 ^.

]E Zob. np. Merle, op.cit., s. 161-185. Autor ten wymienia ,,czynnik technicmy" ^na drugim miej- scu, po ,,crynniku nafuralnym". Por. Bierzarrek, op.cit., s.70-79; Zbigniew Brzeziński, Between fuvo Ages. Americaś Role in the Tbchnotronlc Era, New York: Viking Press 1970, zvłłxzcza cz.I, s. 3-62.

'9 Charles Zorgblbe (op.cit., s. 58-59) pisze o naturze systemu politycznego państwa, a Michał Dobrocryński i Janusz Stefanowicz (op.cit,, s, 90-96) o charakterze ustroju politycznego, ekono- micmego i społeczrrego.