Magdalena Rzewuska
Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z
dnia 3 października 2007 r., sygn. IV
CSK 193
Studia Prawnoustrojowe nr 17, 107-111
2012
2012
Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 3 paź dziernika 2007 r., sygn. IV CSK 193/07, OSNC-ZD 2008, nr 3, poz. 78; LEX nr 435607
„ U sta n o w ie n ia h ip o te k i n ie m u si p o p r z e d z a ć z o b o w ią z a n ie w ła ś c ic ie la n ie r u c h o m o ś c i w o b e c w ie r z y c ie la h ip o te c z n e g o do u s ta n o w ie n ia h ip o te k i”.
W u z a sa d n ie n iu rzeczonego w yroku S ąd N ajw yższy powoływał się w szczególności n a ważki w tej kw estii art. 245 § 1 k.c. stanowiący, iż z reguły do ustanow ienia ograniczonych praw rzeczowych stosuje się odpo wiednio przepisy o p rzeniesieniu własności. P am iętać przy tym należy, iż od powyższego przew idziano w yjątek dotyczący obligatoryjnego użycia formy a k tu notarialnego wyłącznie dla oświadczenia właściciela o ustanow ieniu hipoteki. O dstępstw a od w skazanej zasady dotyczą również możliwości zobo w iązania się do u stanow ienia hipoteki. W litera tu rz e podkreśla się, że um o wa o ustanow ienie hipoteki je s t czynnością p raw n ą rozporządzającą. Sporna zaś pozostaje kw estia, czy istnieje możliwość zaliczenia jej do czynności o podwójnym sk u tk u zobowiązująco-rozporządzającym 1. Zasadniczym celem jej ustanow ienia je s t zabezpieczenie oznaczonej wierzytelności. Pogląd w yra
żony we w skazanym orzeczeniu odwołuje się w szczególności do hipoteki umownej. Sąd w oparciu o doświadczenia p rak ty k i stw ierdził, iż zasad ą je st zaw ieranie umów o ustanow ienie hipoteki bez uprzedniego zobowiązania właściciela nieruchom ości do obciążenia n ią jego określonego praw a m ajątko wego - w tym p rzypadku n a nieruchom ości2.
O wyłącznie rozporządzającym ch arak terze umowy o ustanow ienie hipo teki przekonują n astępujące słowa przedstaw icieli doktryny: „w przypadku hipoteki [...] tru d n o byłoby w skazać zobowiązanie do ustanow ienia hipoteki. [...] Pod względem gospodarczym ustanow ienie hipoteki w niczym nie przy pom ina sprzedaży, zam iany czy darowizny. [...] W prow adzenie do konstrukcji ustanow ienia hipoteki elem entu zobowiązaniowego byłoby więc jedynie m e chanicznym zastosow aniem schem atu, dostosowanego do p rzeniesienia w ła
1 B. S w aczy n a, H ip o te k a u m o w n a , W o lte rs K luw er, W a rsz a w a 2007, s. 63. 2 P a tr z u z a s a d n ie n ie glosow anego w y roku.
108 G losy
sności bez zachow ania jego właściwej funkcji. Spostrzeżenia te przem aw iają przeciwko ujm ow aniu umowy o ustanow ienie hipoteki jako umowy zobowią- zująco-rozporządzającej. N ależy ostatecznie przyjąć, że um owa ta je s t wy łącznie czynnością p raw n ą rozporządzającą”3. W uzasad n ien iu glosowanego w yroku podkreślono, że um owa o ustanow ienie hipoteki nie zaw iera „woli zobowiązania się do ustanow ienia hipoteki”. Nie stanow i również umowy m ającej n a celu realizację św iadczenia wzajemnego4.
Pomimo dopatryw ania się analogii w umowie o ustanow ienie hipoteki do rozporządzającej umowy przeniesienia własności nieruchomości, SN zauw a żył w przypadku tej pierwszej b ra k obligatoryjnego wymogu istn ien ia po d sta wy praw nej w postaci causa solvendi. Trafnie bowiem podkreślano, że gdyby ta k a zależność istn iała, to hipoteka p rzestałab y stanow ić realne zabezpiecze nie kredytow e5.
Dodatkowo w skazać należy, że konstrukcja hipoteki o p a rta je s t n a pod staw ie praw nej causa cavendi. Podstawowym celem jej ustanow ienia je st przecież zabezpieczenie wierzytelności pieniężnych. Okoliczność ta w ynika z treści umowy, k tó ra będzie skuteczna, gdy spełni wymogi zaw arte dla niej w ustaw ie o księgach wieczystych i hipotece. Tym sam ym bezprzedmiotowe wydaje się badanie przyczyny praw nej u stanow ienia niniejszego ograniczo nego praw a rzeczowego6. Bezsporny pozostaje jed n a k fakt, że je s t to akceso- ryjne praw o rzeczowe, którego zasadniczym celem je s t zabezpieczenie ozna czonej wierzytelności.
W piśm iennictw ie stosunkowo często sta ra n o się w ykazać związek po m iędzy ustanow ieniem hipoteki a um owam i zobowiązującymi, tj. darowizny, zamiany, sprzedaży itp. Nie zauważono jed n a k w ażkich rozbieżności w tym zakresie. Nie byłoby uzasadnione w szczególności odpowiednie stosow anie do hipoteki przepisów dotyczących możliwości odwołania darow izny z powodów w skazanych w art. 898 k.c.7
Ponadto zasadne wydaje się odwołanie do innych rodzajów opisywanego akcesoryjnego praw a rzeczowego. Teza glosowanego orzeczenia nie została bowiem skonkretyzo w an a do w ybranego „ k szta łtu h ip o tek i”. W oparciu o podstaw y u stan o w ien ia innych od um ownej specyfikacji hipotecznych r e g u ła niniejszego w yroku SN nie budzi najm niejszych wątpliwości. W ystar czy w skazać n a hipotekę przym usow ą, której podstaw am i ustan o w ien ia m ogą być:
- ty tu ł wykonawczy stw ierdzający wierzytelność, - postanow ienie sąd u o udzielenie zabezpieczenia,
3 B. S w aczyna, op. cit., s. 64.
4 P a tr z u z a s a d n ie n ie glosow anego w yroku. 5 Ib id em .
6 Ib id em . 7 Ib id em .
- postanow ienia prokuratora, - decyzja ad m inistracyjna itp .8
Niniejszy rodzaj hipoteki powstaje n a wniosek wierzyciela, często wbrew woli dłużnika9. Powyższe poświadcza zatem w yraźnie prawidłowość glosowa-
nego ju d y katu .
Dodatkowo w piśm iennictw ie w skazuje się n a możliwość pow stania hipo teki jako efektu wykonania wcześniejszego zobowiązania. Doskonałym, często powoływanym w literatu rze przykładem je s t ust. 2 art. 9 ustaw y o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów10. U st. 2 niniejszego przepisu pozostaje
w zw iązku z u st. 1 art. 9 ww. a k tu prawnego. Obecnie brzm ienie wyszczegól nionej regulacji je s t następujące: „w p rzypadku [...] jeżeli rzecz ruchom a obciążona zastaw em rejestrow ym sta ła się częścią składow ą nieruchomości, zastaw rejestrow y wygasa. Jeżeli rzecz ruchom a wchodząca w skład zbioru rzeczy ruchom ych, obciążona zastaw em rejestrow ym , sta ła się częścią składo w ą nieruchomości, zastaw rejestrow y w ygasa w stosunku do tej rzeczy, za staw nik może żądać od właściciela nieruchom ości ustanow ienia hipoteki na tej nieruchom ości do wysokości w artości rzeczy przyłączonej”.
W tym stanie rzeczy wydaje się oczywiste, iż nowelizacja niniejszej u s ta wy nie zastąp iła możliwości żąd an ia u stanow ienia hipoteki w obowiązek jej ustanow ienia. J a k zasadnie przekonuje nas doktryna, tego rodzaju sposob ność u stanow ienia hipoteki je s t zjaw iskiem stosunkowo rzad kim11. Za fak u l
tatyw nością zobowiązania poprzedzającego ustanow ienie hipoteki przem a w iają też głosy piśm ienn ictw a, wedle których: „umowa o ustanow ienie hipoteki może zostać z a w a rta w w ykonaniu zobow iązania w ynikającego z umowy przedw stępnej, zapisu oraz innych zdarzeń praw nych”1 2. Z tego
względu powyższe u tw ierdza w p rzekonaniu o prawdziwości glosowanej tezy. N a trafność cytowanego orzeczenia w skazuje również - będąca nie rzadko przedm iotem sporu wśród przedstaw icieli doktryny - możliwość po przedzenia ustanow ienia hipoteki um ow ą przedw stępną. Mimo licznych re p e rk u sji w tej m a te rii, kluczow a w ydaje się tez a o możliwości, a nie powinności zaw arcia rzeczonej umowy celem ustanow ienia przedmiotowego ograniczonego praw a rzeczowego. Zdaniem M. Krajewskiego, um owa przed w stępna może poprzedzać zaw arcie umowy przyrzeczonej o ustanow ienie hipoteki13. Decydujące znaczenie należy więc tu ponownie przypisać elem en towi fakultatyw ności, a nie obligatoryjności zachowania.
8 B. S w aczy n a, op. cit., s. 25.
9 A. K. B ieliń sk i, M. P a n n e r t, P raw o cyw iln e - część ogólna. P ra w o rzeczow e, C .H .B eck, W arsz a w a 2008, s. 288.
10 U s ta w a z d n ia 6 g ru d n ia 1996 r. o z a s ta w ie re je stro w y m i re je s trz e z astaw ó w (Dz.U . 2008, n r 180, poz. 1113).
11 B. S w aczy n a, op. cit., s. 70. 12 Ib id em , s. 68.
110 G losy
Za kolejny wyraz aprobaty glosowanego orzeczenia może być postrzega ne stw ierdzenie, zgodnie z którym : „dla wierzyciela hipotecznego nie m ają większego znaczenia zm iany we własności obciążonej nieruchomości, gdyż każdy kolejny właściciel staje się ipso iure dłużnikiem hipotecznym ; n a tym polega skuteczność hipoteki wobec każdoczesnego właściciela, który - jeżeli nie je s t jednocześnie dłużnikiem osobistym - odpowiada tylko z nieruchom o ści obciążonej hipoteką”14. Zaden kolejny właściciel obciążonej nieruchomości nie jest więc upraw niony do podjęcia decyzji w przedmiocie ustanow ienia bądź nie hipoteki, albowiem praw o to, przez wzgląd n a jego akcesoryjność, przechodzi n a ta k i podm iot z samego fak tu nabycia własności nieruchomości obciążonej.
N a rzecz stanow iska wyrażonego w glosowanym wyroku, w ocenie glosa- tora, przem aw ia także k onstrukcja p raw na hipoteki ustawowej łącznej. In stytucja ta uregulow ana je s t w art. 76 ust. 1 ustaw y o księgach wieczystych i hipotece, w m yśl którego: „w razie podziału nieruchom ości hipoteka obcią żająca dotychczas nieruchom ość obciąża w szystkie nieruchom ości utworzone przez podział”15. W konsekwencji nabywcy poszczególnych nieruchomości wyłonionych przez podział rzeczy głównej uzyskują ich własność w raz z ob ciążeniam i hipotecznym i ciążącym i niezależnie od ich woli. Takie stanowisko podziela doktryna, której przedstaw iciele podkreślają, że uzależnienie „przej ścia” hipoteki n a w szystkie nieruchom ości wyłonione przez podział od zgody właściciela mogłoby skutecznie tam ow ać realizację wierzytelności zabezpie czonej h ip o teką16.
Kolejny rodzaj hipoteki również wydaje się przekonyw ać o prawidłowości zap atry w an ia S ąd u Najwyższego. Chodzi o instytucję su b in tab u latu , czyli hipoteki n a wierzytelności hipotecznej. Przy ustanow ieniu tego ograniczone go praw a rzeczowego podkreśla się przede w szystkim , że:
- do obciążenia wierzytelności h ipoteką nie je s t konieczne uzyskanie zgody właściciela nieruchom ości będącej przedm iotem hipoteki zabezpiecza jącej tą wierzytelność,
- zm iana dotyczy jedynie osoby, n a rzecz której właściciel w inien św iad czyć, w celu uniknięcia egzekucji z nieruchom ości17.
Dość isto tne znaczenie w analizow anej kw estii może mieć odwołanie się do wykreślonej z ustaw y o księgach wieczystych i hipotece hipoteki ustaw o wej, któ ra zdaniem niektórych przedstaw icieli doktryny, nie została do końca wyelim inow ana. W skazują n a to głosy w piśm iennictw ie, w świetle których:
14 S. R u d n ic k i, U s ta w a o k się g a c h w ie c z y s ty c h i hip o tece. P r z e p is y o p o s tę p o w a n iu w sp ra w a ch w ieczystoksięgow ych. K o m e n ta rz, L ex isN ex is, W a rsz a w a 2005, s. 211.
15 U s ta w a z d n ia 6 lip c a 1982 r. o k się g a c h w ieczy sty ch i h ip o tece (te k s t je d n .: Dz.U. z 2001 r. n r 124, poz. 1361 z późn. zm.).
16 B. S w aczy n a, op. cit., s. 343. 17 Ib id em , s. 375.
„wydaje się, iż b rak synchronizacji treści przepisów ustaw y o księgach wie czystych i hipotece z przepisem art. 1037 § 3 k.p.c. nie stanow i przeszkody do sform ułow ania tezy, że nowelizacja tej ustaw y dokonana z dniem 5 czerwca 2001 r. nie w yelim inow ała z system u praw a cywilnego hipoteki ustawowej. Przepis art. 1037 § 3 k.p.c. stanow i bowiem lex specialis w sto su n k u do przepisu art. 66 ustaw y o księgach wieczystych i hipotece, który w istocie jedynie sygnalizował możliwość pow stania hipoteki ustawowej z mocy przepi
sów szczególnych”18.
W tych okolicznościach w arto jeszcze pokrótce przypom nieć o sposobie pow staw ania hipoteki ustawowej. J a k sam a nazw a wskazuje, ustan aw iano ją ex lege n a mocy przepisów szczególnych, bez potrzeby w pisu do księgi wieczy stej19. Z asadne wydaje się też przytoczenie art. 1037 § 3 k.p.c., według którego: „wierzyciel, którem u przydzielono roszczenie przeciwko nabywcy, nabyw a z mocy samego praw a hipotekę n a sprzedanej nieruchomości. U jaw nienie hipoteki w księdze wieczystej lub zbiorze dokum entów n astępu je na wniosek w ierzyciela”20.
M ając powyższe n a uwadze, glosator w pełni podziela stanow isko SN przedstaw ione w w yroku z dnia 3 października 2007 r., IV CSK 193/07.
M agdalena Rzew uska
18 Z. W oźniak, R e a liza c ja za b ezp ieczeń rzeczow ych w p ra w ie p o ls k im , C u rre n d a , Sopot 2008, s. 31.
19 S. R u d n ick i, op. cit., s. 214 i n.
