Projekt typowy ogrodów przy koszarach drogowych w Królestwie Polskim

Andrzej Majdowski

Projekt typowy ogrodów przy

koszarach drogowych w Królestwie

Polskim

Ochrona Zabytków 46/4 (183), 363-366

1993

A n d r ze j M a jd o w sk i

PROJEKT TY PO W Y O G R O D Ó W PRZY KOSZARACH D R O G O W Y C H

W KRÓ LESTW IE POLSKIM

B u d o w a n e w e d le zatw ie rd zo n eg o w 1834 r. w zo r­ nik a d o m y d ró żn icze były w ażnym , lecz nie jedynym e le m e n te m infrastruktury pow stającej dzięki p ro g ra­ m o w e m u rozw ojow i sieci dróg bitych w K rólestw ie P o lsk im 1. P oprzestając z k o n ieczn o ści na p o b ieżn y m tylko p rzeg ląd zie p o w tarzaln y ch p ro jek tó w — co w y n ik a m .in. z a k tu aln eg o stan u b a d a ń — nie sp o só b p o m in ą ć o p ra c o w a n ia z 1836 r., w ystęp u jąceg o w oficjalnej n o m e n k latu rz e jako W zór u rzą d zen ia ogrodów p r z y koszarach drogowych. Sam tytuł jest n ie c o m ylący, gdyż z la p id arn e g o sform ułow ania u m k n ę ło p raw d ziw e p rzezn aczen ie ow y ch o g rodów , z ak ła d a n y ch dla celó w czysto p raktycznych — g łó w ­ n ie c h o d ziło b o w ie m o „przysposobienie drzew alejo­ wych i krzew ów do obsadzenia dróg bitych’2·.

Innym i słow y były to o d d a n e p o d n a d z ó r d ró ż n i­ k ó w szkółki czy plantacje, k tó re zresztą — p o d o b n ie jak sty p iz o w a n e koszary d ro g o w e — brały swój p o c z ą te k w d o b ie konstytucyjnej, czyli p rz ed p o w sta­ n iem listopadow ym . Jeszcze w 1816 r., p o sta n o w ie ­ n ie m N am iestnika K rólestw a z o b o w ią zan o w łaścicieli ziem sk ich d o „w ysadzania alei i traktów drzew am i d z ik ie m i3, w czym zn o w u n ależy z a p e w n e u p atry ­ w a ć p o w in n o śc i sięgających w cześniejszej ep o k i — K sięstw a W arszaw skiego, a m oże n a w e t sch y łk o w e­ go o k re su R zeczypospolitej. Zdaje się o tym św iad ­ czyć fakt, że d o p ie ro w n astęp n ej kolejności zostały u sta lo n e zasad y „podziału dróg n a trakty wielkie, średnie i drogi b o czn e,A. Z araz p o te m w p ro w a d z o n o też p ro w iz o ry czn e p rzep isy „oznaczające praw idła, p o d łu g których roboty około dróg publiczn ych mają

być w yko n yw a n e”5.

W p ierw szy m akcie s e d n o sp raw y p o le g ało nie tyle n a sklasyfikow aniu, co n a zap lan o w an iu b u d o w y w ielk ich traktów , łączących W arszaw ę z K rakow em , W rocław iem , P o zn an iem , K rólew cem , G rodnem , L w ow em oraz na sk o m u n ik o w an iu K rakow a z Brze­ ściem . Nie za n ie c h an o przy tym w ytyczania n o w ych i u tw a rd z a n ia istniejących dróg, zaliczanych d o trak­ tó w śred n ich , tj. p o m ię d zy m iastam i w ojew ódzkim i i o b w o d o w y m i. Przy okazji była rozw ijana regularna sieć p o łą c z e ń poczto w y ch , co o brazuje załączona m a p a z 1823 r. (il. 1).

N atom iast istota drugiej u staw y sp ro w ad zała się do

1. Por.: A. Majdowski, Jeszcze jeden nieznany wzornik Andrzeja

Gołońskiego. Projekty typowe domów dróżniczych w Królestwie Polskim, „Ochrona Zabytków” 1993, nr 3, s. 270.

2. Instrukcja do zakładania i pielęgnowania ogrodów przy kosza­ rach dróg bitych, tudzież użytkowania z tychże i obsadzania dróg,

Warszawa 1836, art. la.

3- Postanowienie Namiestnika (dalej: PN) z 16. kwietnia 1816 (w:)

Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Komunikacji Lądowych i Wodnych. Komunikacje Lądowe, Warsza­

wa 1866, t. 2, s. 555 (dalej: ZPAKP, skąd w niniejszym tekście pochodzą cytaty, przy których pominięto nazwę źródła).

4. PN z 20. kwietnia 1816, s. 271n.

o k reślenia zasad fin an so w an ia tak szero k o zakrojo­ nych inw estycji. Na utrzym anie dróg, grobli, rńostów i w szelk ich p rz e p ra w o b ró c o n o w całości św iad cze­ nia szarw ark o w e, które m iały u nas o d leg łe tradycje i w yjątkow o długi żyw ot, gdyż zostały zn iesio n e d o ­ p iero w 1958 r. W o d ró żn ien iu o d w cześniejszych praktyk, p o legających zazw yczaj n a doryw czym za­ trudnianiu siły roboczej i sprzężaju d o ro b ó t p u b licz­ nych, w ła d z e K rólestw a uczyniły z ow ej d a n in y sp raw n y instrum ent plan o w ej ro z b u d o w y dróg, c h o ­ ciaż nie ob y ło się przy tym b e z licznych nadużyć. Stąd m.in. o d 1821 r. zm niejszono w y m iar i zm o d y fik o w a­ n o sp o só b e g zek w o w an ia szarw a rk u 6. W efekcie cię­ żary te służyły do „ utrzym ania wszelkich k o m u n ik a ­ cji lądowych, innych ja k trakty bite wielkie, które rozpoczęte siłą szarw arku w naturze, następnie f u n ­ d u sza m i pow stałem i z z a m ia n y (...) n a podatek, z b u ­ dow ane zo sta ły”7. Innym i słow y, drogi lo k aln e p o ­ w staw ały n ad a l dzięki o d ra b ia n iu d w u d n io w e g o szarw arku (w cześniej osiem dni w roku). System był ciągle ulepszany, a ostatn ie zm iany w p ro w a d z o n o n ied łu g o p rzed reform ą u w łaszczen io w ą8.

Na ró w n i z u sta w o d aw stw em dotyczącym sp ra w zasadniczych, n a stęp o w ały regulacje w ielu zag ad ­ nień szczegółow ych, w tym tak że o b sa d z a n ia p o b o ­ czy dróg. K w estia ta w ielo k ro tn ie zap rzątała u w ag ę rządu, co zresztą nie tyle m o że o d d aje w a g ę p ro b le ­ m u, lecz w skazuje raczej na p o tęg u jąc e się zb iu ro k ra­ tyzow anie struktur adm inistracyjnych. W każdym ra­ zie, p o w sp o m n ian y m ro z p o rz ą d ze n iu z 1816 r., na początk u lat dw u d ziesty ch w y d a n o kilka n a stę p n y ch aktów , w śró d których n a u w ag ę zasługują:

— O dezw a objaśniająca, ż e n a dzierżaw ców dóbr rządow ych w łożony został obow iązek dostarcza­ nia drzew do w ysadzania ich p r z y traktach bitych9; — R ozporządzenie ponow ne, wskazujące, w ja kich

miejscach i w ja kiej rozległości m ają być sad zon e drzew a p r z y drogach10.

Na tej p o d staw ie m o żn a się dom yślać m izernej skuteczności w cześniejszych ro z p o rz ą d ze ń , a zw ła­ szcza P o stan o w ien ia N am iestnika z 1816 r., o b arcza­ jącego w łaścicieli ziem skich o b o w iązk iem w y sad za­ nia trak tó w dzikim d rzew o stan em . R ów nież d zie­ rżaw cy d ó b r rządow ych, w 1824 r. w sk azan i na

do-5. PN z 1do-5. maja 1816, w: Dziennik Praw (dalej: DP), t. 1, s. 391n. 6. Najwyższy Ukaz z 17/29.'sierpnia 1820 (w:) DP, t. 7, s. 78n. 7. ZPAKP, s. 411.

8. Postanowienie Rady Administracyjnej z 22. kwietnia/4. marca 1858 r. — określające, kto i w jaki sposób obowiązany utrzymywać

drogi, mosty, groble i przeprawy w terytoriach miast prywatnych,

s. 551.

9. Rozporządzenie Radcy Sekretarza Stanu z 5· kwietnia 1824, s. 565.

10. PN z 6. października 1824, s. 559. Poprzednie postanowienie, wydane 20. lutego 1822, nosiło tytuł: Decyzja stanowiąca, iż drogi

.KROLEWJEj _{TV'L'b— я. Goni bi ne ιί1} [KiwiWi LMmMUj O l^ch» IPitbLuul P n firk rn d n rT I .M I r n i l n / iukiiH CTi* Lzu I Папг Obor>W, i^OŁ«ir> Ч Lf-PwŁłu^k •ULSZAH^

rJ т.Л mi..,

Z . W i g . hc*y>

p KARTA POCZTOWA

! j

Svwlv

obkieat?

p a h l ^ l i i r y l i y U l r 1 S 2 5 . ъшАпг 4 • 3·«*<· V .toJ.l.j/ 'Чг а * --- Olwi.». <QDAItSKP^ •--- r*«nt/aW{ '■WĄ • --- -M» MitAki

о---.— W/

m

γ//, Ζ y .«

—— p^wkiwy W łM w ^ ··' - - --- i k » « * r

P * * iâ · w / i l u » ! ■*

Auo w^iuw

V

« r i 1 I x t i r o d « » :

/Ka»iur» i

ч>* Р.г.к^у”* \х‘Г*У /АиК

— 11 ■'—«■•f»-.!.. . N,u«.Uu^. Jr,

**·-·* W»i.» ,iiiw ,

_Vjep«

/

.-V> wn-i

“

№ ' r,r·

^

\ТГЬг

i, -, V \* » j scL У всЧ 0*· '* , / * 1 , , V ^ 5 p i Ç à , a ί v C l J i -Хь. f i ” .VK-^kljtb \ J * ‘“ *t- » > , . \ f luni«Jnjk / j S O tv T , _{^ ,*„ - .} I _/ / vi««- ' >. _{£7 \ •*»y<łi,"Asi.ł«w}; , Λ .xj> T* « - , W '**, r ' · · . · i *._ J b « » 4 i * w r M (*"Ä n * \ / I i · , / ρ.ι^ΓΤΤ· л V ' ^ - v / ‘ \

—^—i

v * r

^w-.auw.

.

i

i U < r « k i p Ц ^ а Ь - . П ^ У к ulnnurjlur *1 1 I Kurrkpi

; I К t',lb> «r*lctr

II Λ a rulł>i i u r j k j r I HI К ilijW i# 1 IV L u k r liV m . V 1*1 о r iu r VT

Miinmri'kr

V II P u . l U A i * R«m { ■'"5

1. Główne szlaki komunikacyjne iv Królestwie Polskim, ok. 1825 r. Oryginał w zbiorach autora 1. Main communication routes in the Kingdom, of Poland. Original in the collection of the author

2. A. Wzornikowy ogród p rzy koszarach drogowych w Królestwie Polskim; D. Zasady obsadzania roślinnością poboczy dróg w Królestwie Polskim (1836 r.). Neg. w zbiorach autora

2. A. Model garden next to road barracks in the Kingdom of Poland; D. Principles of situating plants along roadsides in the Kingdom, of Poland (1836). Negative in the collection o f the author

sta w c ó w m ateriału d rz ew n eg o , nie spełnili chyba p o k ła d a n y c h n a d z ie i11. P ra w d o p o d o b n ie z teg o p o ­ w o d u reso rt sp ra w w ew n ę trz n y c h przychylił się do w n io sk u Dyrekcji G eneralnej D róg i M ostów , żeby o d 1826 r. w yzn aczy ć fu n d u sze n a z ak ład an e przy d ró ż n ic z ó w k a ch sz k ó łk i12. Przy okazji p o d jęto także decyzję „ w przedm iocie zaprow a d zen ia p r z y wszyst­ kich dom ach dróżn iczych i p o d dozorem dróżników szkółek drzew owocowych, z którychby m ieszkańcy (...) szczepy (...) z a cenę m ierną nabyw ać m o g li'l j .

Po d ziesięcio letn ich d o św iad c zen iach zd e c y d o w a ­ n o się ujed n o licić całe p rzedsięw zięcie, czego w y ra­ zem stała się cy to w an a już Instrukcja, do za kła d a n ia i pielęgnow ania ogrodów p r z y koszarach dróg bitych, tu d z ie ż użytko w a n ia z tychże i obsadzania dróg.

P o d sta w o w y d o k u m e n t w z b o g acały załączniki — p re z e n to w a n y w yżej w zo rn ik oraz po m in ięte tutaj

11. Po jakimś czasie ukazało się w tej sprawie kolejne rozporzą- dzenie, tym razem wydane przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu z 8/20. czerwca 1836— o wydawaniu p rzez dzierżawców

dóbr rządowych drzeiu do wysadzania dróg bitych, s. 629.

12. Rozporządzenie Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i

Po-schem aty form ularzy (o z n a c z o n e literam i В i C). B ardzo p ro ste ro z p la n o w a n ie o g ro d u n ie w ym aga specjalnych kom entarzy, p o za zw ró cen iem uw agi, że przyjętą tu jed n o stk ą m iary jest sto p a p o lsk a (0,288 m), co przy k w ad rato w y m założeniu o długości b o k u 250 stó p w yznacza p o w ie rz c h n ię o k o ło 0,75 hektara. O zn aczen ia literow e są w y jaśn io n e w instrukcji, i tak:

Miejsce (...) o zn a czo n e lit. a, z trzech stron ogrodu położone, p r ze z n a c z o n e jest na szkółkę drzew wyso­ kopiennych alejowych, słu żyć m ających do o bsadza­ nia dróg bitych, koszar i samego ogrodu.

Miejsce lit. b, n a szkółkę krzewów, po trzeb ne do obsadzania grobli drogowych, fosów, wałów, i u żyć się mogących (...) do zastąpienia p o ręc zy groblow ych. Miejsce lit. c, na szkółkę drzew owocowych. Wreszcie pozostająca część ogrodu o zn a c zo n a lit. dd, p r z e z n a ­ czoną jest na drzew a w ydające owoc i n a warzywo,

licji [dalej: RKRSW] z 25. października 1826 — upoważniające do

zam ieszczania w etacie funduszu na urządzanie szkółek drzew przy domkach dróżniczych.

13. RKRSW z 13. września 1826 — upoważniające do zakładania

tu d zie ż pow iększenie szkółek14 (il. 2, lit. A).

Dalej znajdujem y w ytyczne, że w szkółce drzew alejow ych, najbliżej o b w a ło w a n ia zew n ętrzn eg o n a ­ leży sadzić to p o le w ło sk ie i kanadyjskie, za nim i w zd łu ż śro d k o w e g o zag o n a — lipy, klo n y i jesiony, a akacje (robina pseudo acatia) i k asztany (aesculus hipper castanum ) w ostatnim rzędzie o d strony w e ­ w n ętrzn ej o grodu. W m iejscu p rzez n acz o n y m na k rzew y z alecan o w ysiew ać berb ery sę, sp irę i głóg. Z d rze w o w o c o w y c h w y m ie n io n e są dzikie o dm iany jabłoni (pyrus maluś), grusz (pyr us p y r aster) oraz p o sp o lite g atu n k i czereśni (p ru n u s avium ) i w iśni

(p ru n u s cerasus).

Z lo k alizo w an ie o w y ch o g ro d ó w , p o d o b n ie jak d ró żn iczó w ek , w ydaje się w arte zachodu, gdyż zasłu­ gują o n e, żeb y znaleźć się w ew idencji zabytków jako w y o d rę b n io n a g ru p a o b iektów . Z całą p e w n o ­ ścią w yw arły b o w iem sw oiste p iętn o na krajobrazie k ulturow ym , co dotyczy tak że p rzy d ro żn y ch drzew . Stąd też nie o d rzeczy b ę d z ie przyw ołać reguły ich o b sad zan ia.

O dległości o d charakterystycznych p u n k tó w p rz e ­ kroju p o p rz e c z n eg o drogi zostały o k reślo n e na p o ­ czątku lat d w u d ziesty ch 5 (il.2, lit. D) — o d burty

14. Instrukcja.., art. 2.

15. PN z 12. lutego 1822 i 24. czerwca 1823, s. 607. 16. sążeń = 1728 m.

(kraw ędzi drogi) 2 sążn ie i 3 sto p y (tj. 15 stó p p o l­ skich = ok. 4.30 m), a w linii p o d łu ż n e j o d stęp y po m ięd zy d rzew am i w ynosiły 5 sążni 16 (tj. 30 stó p = 8.6 m). U staw iano je w sz ach o w n icę — czyli na przem ian p o o b u stro n ac h szlaku — z za c h o w a n iem linii prostej, n aw e t przy zm iennej szero k o ści ro w ó w odw adniających. R ów nie k ateg o ry czn e było z alece­ nie, żeby nie m ieszać rozm aitych o d m ian , zaś przy ob sad zan iu drogi „w pobliskości (...) miast, u żyw a ć drzew ek wyborowych i piękniejszego g a tu n k u ’4' .

P o d an e zasad y o b o w iązy w ały przynajm niej d o p o ­ łow y siódm ej d ek ad y , z d ro b n y m i raczej m odyfika­ cjami, które p rzy p ad ają w w iększości n a lata czter­ dzieste u b ieg łeg o stulecia, a g łó w n y m celem było bardziej u p o rz ą d k o w a n ie niż zm iana d o ty c h c z a so ­ w ych przep isó w . W ydaje się być z n a m ie n n ą p ra w id ­ łow ością, że ó w p ro ces uw ień czy ło w I860 r. o k re ­ ślenie restrykcji „za u szka d za n ie d rzew p r z y drogach bitych’48. W ydanie teg o aktu w y zn acza nie tylko m o m en t u k o ń c z e n ia zab ieg ó w legislacyjnych, lecz p o śred n io zdaje się ró w n ież w sk azy w ać n a sfinalizo­ w an ie prac, p rz e p ro w a d zo n y c h z ro zm ach e m i k o n ­ sekw encją, nie m ających bodaj p re c e d e n su w p o d o ­ bn y ch p o czy n an iach na ziem iach polskich.

17. Instrukcja.., art. 56. 18. ZPAKP, s. 569-571.

A typical project for gardens for roadside barracks in the Kingdom of Poland

The communique present a model, obligatory up to 1836, which served the creation of nurseries and planta­ tions that provided trees and shrubbery for the road services in the Kingdom of Poland. The author also dis­

cusses legislation connected with planting along macadam roads in the first half of the nineteenth century when road works were conducted in a part of former Poland on an unprecedented scale.