R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T. X X I X , N R 3, W A R S Z A W A 1978
H E N R Y K M A R U SZC ZA K , S T A N IS Ł A W U Z IA K
W PŁY W M IK RO RZEŻBY OBSZARÓW LESSOW YCH NA ZRÓŻNICOW ANIE PROCESÓW GLEBOTW ÓRCZYCH
(na przyk ład zie okolic L ublina)
In sty tu t N auk o Z iem i UM CS w L u b lin ie
Osobliwe w a ru n k i akum u lacji oraz w łaściw ości litologiczne lessów pred y sp o n u ją rozw ój określonych, śred n ich i m ałych form rzeźby. N aj w y raźniej m ożna to obserw ow ać na przyk ład zie teren ó w p o k ry ty ch g ru b szym i (powyżej 3-5 m) pokładam i ty ch utw orów , ak um ulow anym i w ok resie o statn iego zlodow acenia. W takich tere n ac h m ożna w yróżnić, na
podstaw ie b ad ań prow adzonych w E uropie środkow ej, następ u jące fo r
m y „rzeźby lessow ej’':
— nieckow ate d olin y denud acyjne, — suche doliny ero zy jn o -den u dacy jn e, — a k u m u lacy jn e g a rb y i „w yd m y” lessowe, — m iseczkow ate zagłębienia bezodpływ ow e, — m łode rozcięcia erozy jn e ty p u wąwozów,
.— stu d zienk i i k otły zapadliskow e czyli suffozyjne [10, 11, 12]. F o rm y te m ożna podzielić na starsze (pierw sze cztery) oraz młodsze, ak tu a ln ie żyw o rozw ijające się (dwie o statnie). Z w racam y uw agę w szcze gólności na pierw sze z nich, tzn. na te, k tó re pow staw ały w okresie ak u m ulacji lessu bezpośrednio po jej zakończeniu. Z n im i bow iem zw iązane są gleby z dobrze rozw iniętym i profilam i, w yraźnie zróżnicow anym i w zależności od położenia i c h a ra k te ru pow ierzchni topograficznej. Zróż nicow anie tak ie jest n ajw y raźn iejsze w obrębie m ezoform ty p u dolin [18]. W p rzy p a d k u zaś m ik ro fo rm jest ono słabiej zaznaczone, ale ro la jego może być nie m niej isto-tna zarów no z teoretycznego, jak i p ra k tycznego p u n k tu w idzenia. Św iadczą o ty m w szczególności badan ia lek ko falisty ch ró w n in i bardzo łagodnych stoczystości o nachylen iach do 1-2°. P ow ierzchnie tak ie o k reślam y um ow nie jako su b h o ry zo n taln e ele m en ty rzeźby p o k ry w lessowych.
M IK R O RZEZBA SU BH O R Y Z O N T A L N Y C H PO W IER ZC H N I L ESSO W YC H PO K RY W
P ow ierzchnie tak ie zw iązane są głów nie z w ierzchow inow ym i obsza ram i przyw ododziałow ym i i tere n am i nadzalew ow ym i. C h a ra k te ry z u ją się one zw ykle osobliwą m ikrofalistością, na tle k tó re j lokalnie w yod ręb n ia ją się poszczególne elem en ty w ypukłe lub w klęsłe (rys. 1). W k r a j obrazie zaakcentow ana jest szczególnie obecność w iększych elem entów w klęsłych, w k tó ry c h grom adzą się wody z roztopów w iosennych lu b po w iększych ulew ach letnich. Z w iązane z ty m jest niekiedy w ystępow anie roślinności ziem now odnej lub też w yrnakanie u p ra w roślinn ych na po lach. D latego w Polsce zagłębienia tak ie znane są pod nazw ą „w ym o- ków ”. J e s t to odpow iednik form rozpow szechnionych szczególnie w s tre fie stepow ej i zn any ch w lite ra tu rz e ro sy jsk iej pod nazw ą „stiep n y je
Rys. 1. P rzy k ła d y u k szta łto w a n ia teren ó w w ierzch o w in o w y ch p ok rytych lessem w p ołu d n iow ej części L u b lin a. W ysokość cięcia p oziom icow ego 0,5 m. R ysu n ek p oziom icow y p rzed sta w ia stan z 1957 r.t poprzedzający rozw ój ak tu a ln ej zab u d ow y
m ieszk a n io w ej d zieln icy LSM
A — l e k k o f a lis ta r ó w n in a w ie r z c h o w in o w a p o w y ż e j 216,5 m n .p .m ., z w y r a ź n ie c z y t e l n y m i m ik r o fo r m a m i r z e ź b y , В — ła g o d n a s to c z y s t o ś ć w ie r z c h o w in o w a n a w y s o k o ś c i 210-212 m d o 214-215 m n .p .m ., w o b r ę b ie k t ó r e j m ik r o f o r m y z o s t a ły w y r ó w n a n e d e n u d a c ją i u p r a w ą ; lin ia c ią g ła A -В o z n a c z a p r z e k r ó j ilu s t r u j ą c y u k ła d p o z io m ó w g le b o w y c h (r y s. 2); 3-7 — o d k r y w k i
z b a d a n y m i p r o fila m i g le b o w y m i
E x a m p les o f co n fig u ra tio n o f u p lan d areas covered by lo ess in th e so u th er part o f th e L u b lin city. T h e h e ig h t o f h orizon tal sectio n is 0.5 m. T he contour sector rep resen ts th e sta te in 1957 p reced in g th e p resen t h ou sin g b u ild in g d ev elo p m en t
of th e area under stu d y
Al — s l i g h t l y r o llin g u p la n d p la n e a t t h e h e ig h t o f 216.5 m a .s.l. o r m o r e , w i t h d is t in c t ly p e r c e p t ib le m ic r o r e lie f fo r m s , В — m ild u p la n d slcrpe a t t h e h e ig h t fr o m 210-212 m to 214-215 m a.s.1., w ith in w h ic h th e m ic r o r e lie f fo r m s h a v e b e e n l e v e l l e d u n d e r th e e f f e c t o f d e n u d a t io n a n d t illa g e ; c o n t in u o u s li n e A - В m e a n s th e s e c t io n illu s t r a t in g t h e a r r a g e m e n t o f s o i l h o r iz o n s
Mikrorzeźba lessów a procesy glebotwórcze 161
b ludca” [9, 12]. Z agłębienia tego ty p u n a jw y ra ź n ie j w yo d ręb n iają się
w te re n â c h nie o b jęty ch inten sy w n iejszą działalnością gospodarczą.
W w y n ik u u p raw y ziem i u leg ają one bow iem stopniow o niw elacji przez procesy d en u d acji gleb [9]. W n astęp stw ie rozw oju ty ch procesów w ob rębie siln iej denudow anych, w y p u kłych elem entów p ow ierzchni w arstw a o rn a często ro zw ija się już bezpośrednio na lessie niezw ietrzałym . W ob niżeniach zaś h o ry zo n ty glebow e zostały zagrzebane przez p ro d u k ty d e nudacji. Z w racano n a to u w agę od daw na, m .in. w polskich opracow a niach gleboznaw czych i m elio racy jn y ch [1, 19, 21, 24, 25]. W opracow a niach ty c h jed nak że eksponow ano głów nie zróżnicow anie spow odow ane działalnością człow ieka. Nie doceniono d ostatecznie zróżnicow ania p ie r w otnego gleb, k tó re istn iało p rzed fazą rozw oju d e n u d a cji antropogenicz nej. W yrażało się to m .in. przez łączne tra k to w a n ie pod nazw ą w a rstw y
R ys. 2. Przekrój A - В w y k o p u ilu stru ją cy zm ien n ość przestrzen n ą p oziom ów g leb o w y ch w ob ręb ie łagod n ej sto czn o ści w ierzch o w in o w ej
1 — w a r s tw a o r n a lu b d a r n io w a , 2 — p r c fd u k ty d e n u d a c ji g le b , 3 — p o z io m p r ó c h n ic z n y in s itu , 4 — p o z io m p r z e m y w a n ia lu b b ie lic o w a n ia , s — g ó r n a c z ę ś ć p o z io m u ilu w i a ln e g o w m ie js c a c h z e w ię k s z o n ą z a w a r t o ś c ią p r u c h n ic y , 6 — g ó r n a i ś r o d k o w a c z ę ś ć p o z io m u ilu w i a ln e g o , 7 — d o ln a c z ę ś ć p o z io m u ilu w i a ln e g o i le s s o d w a p n io n y ; g r a n ic a o d w a p n ie n ia o z n a c z o n a lin ią p r z e r y w a n ą ,
8 — le s s w ę g la n o w y
S ectio n A - В of th e e x c a v a tio n illu s tr a tin g th e sp a tia l v a r ia b ility o f so il horizons on a m ild u p lan d slo p e
2 — a r a b le o r s o d la y e r , 2 — s o il d e n u d a t io n p r o d u c ts , 3 — h u m ic la y e r in s itu , 4 — o u t w a s h o r p o d z o liz a t io n h o r iz o n , 5 — u p p e r p a r t o f t h e i l l u v i a l h o r iz o n in p la c e s w it h h ig h h u m u s c o n te n t , 6 — u p p e r a n d m id d le p a r t o f t h e i llu v ia l h o r iz o n , 7 — lo w e r p a r t o f th e ill u v i a l h o r iz o n a n d d e c a lc if ie d lo e s s ; t h e d é c a l c i f i c a t i o n m a r g in is m a r k e d b y th e d a s h l in e , 8 —
c a r b o n a tic lo e s s
próchnicznej p ro d u k tó w d e n u d a cji i zagrzebanych pod nim i pierw o tn y ch horyzon tów hum usow ych ro zw iniętych in situ.
P rz y szczegółow ych stu d iach poziom ów glebow ych w obrębie
w ierzchni su b h o ry zo n taln y ch z łatw ością m ożna oddzielić efek ty zróżnico w ania pierw otneg o i w tórnego. Je śli n a w e t p ow ierzchnie te są obecnie zupełnie m onotonne i m ają jed n o lite spadki, to za pom ocą w kopów od n a jd u je m y w ich obrębie re lik ty p ierw otneg o u kład u horyzontów glebo w ych (rys. 2). R elik ty te p o zw alają zrek o n struo w ać osobliwe, d robno- faliste u k ształtow an ie p o k ry w lessow ych. N a m arginesie m ożna zauw ażyć, że te n ty p uk ształto w an ia św iadczy dość w ym ow nie o eolicznej ak u m u lacji lessu [12]. N ierów ności pow ierzchni w y tw orzonej przez tę a k u m u lację pow odow ały dość isto tne zróżnicow anie m ik ro hydroklim aty czn ych w aru n k ó w rozw oju procesów glebotw órczych.
D robnofalistość p ierw o tn e j pow ierzchni su bh o ry zo n taln y ch fra g m en tów p o k ry w lessow ych pow odow ała w szczególności zróżnicow anie ilości wody in filtru ją c e j w głąb. We w klęsłościach ilości te były znacznie w iększe od przeciętnych. D latego też w ich obrębie less ulegał in te n syw niejszym przeobrażeniom w w y nik u ługow ania w ęglanów i tow a rzyszącego m u zm niejszania się porow atości. Z m niejszanie się m asy i objętości p o k ry w y lessow ej pow odow ało p rzek ształcanie się p ierw o
t-|4 i'f
R ys. 3. B u d o w a m orfologiczn a p r o filó w g le b le sso w y c h b ad an ych w ok olicy L u b lin a
1 — w a r s tw a o r n a A p , 2 — p o z io m n a m y t y A d , 3 — p o z io m p r ó c h n ic z n y p o g r z e b a n y A lfc, 4 — p o z io m p r z e m y c ia A s, 5 — p o z io m p r z e m y c ia o g le j o n y As^. 6 — p o z io m i lu w i a ln y h u m u s o w y B /,, 7 — p o z io m i lu w i a ln y g ó r n y B j, 8 — p o z io m i l u w i a l n y ś r o d k o w y Bg, 9 — p o z io m ilu w i a ln y d o ln y
B j, 10 — le s s o d w a p n io n y C±, U — l e s s w ę g l a n o w y C2
M orphologic stru ctu re o f so il p ro files in v e stig a te d in th e v ic in ity of L ubin
1 — a r a b le l e y e r A p , 2 — d e lu v i a l h o r iz o n A j , 3 — b u r ie d h u m u s h o r iz o n A ^ , 4 — le s s i v é h o r iz o n A 3, 5 — g le y e d l e s s iv é h o z ir o n A sg , 6 — h u m u s i llu v ia l h o r iz o n B ^, 7 — u p p e r i llu v ia l h o r iz o n B j, 8 — m id d le ill u v i a l hcrrizon B 2, 9 — lo w e r i l l u v i a l h o r iz o n B j, 19
Mikrorzeźba lessów a procesy glebotwórcze 16.3
nych, niew ielkich zaklęsłości w fo rm y ty p u „w ym oków ” . Pod dnam i ty ch form lessy są więc odw apnione i „zglinione”, często w całej swej m iąższości. Zjaw isko to w y stęp u je nie ty lk o w w a ru n k a ch w ilgotniejsze go k lim a tu s tre fy lasów m ieszanych w Polsce [9], ale także w suchszych obszarach s tre fy leśnostepow ej i stepow ej E u rop y południow o-w schod niej [4, 13, 14]. Na podłożu zw ietrzały ch lessów w obrębie zagłębień bez odpływ ow ych ro zw ijały się gleby o in n y ch cechach m orfologicznych i ge nety czny ch niż te, k tó re kształto w ały się na nie zw ietrzały m lessie w ob ręb ie w y p u k ły ch elem entów rzeźby.
PRO CESY GLEBOW E I W ŁAŚC IW O ŚCI GLEB
Cechy gleb w zagłębieniach w ym okow ych w ypełnionych (w yrów na nych) prześledzono na sztucznym p rz e k ro ju w ierzchow inow ym na te re nie now ej, południow ej dzielnicy L ublina — LSM. Rozm ieszczenie m iejsc po b rania pró bek przedstaw iono na rys. 1 В (p u n k ty 3-7). N ależy w y ja ś nić, że p ró b k i do analiz zostały pob ran e w przekopie drogow ym p rzeci n ający m głębsze i w y raźn iej w ykształcone fo rm y ty p u wym okow ego. Z różnicow anie p rze strz e n n e budow y m orfologicznej gleb n ajlep iej obra zował długi w ykop in stalacy jn y , k tó re g o p rze k ró j ilu s tru je rys. 2.
Zbiorcze p rzed staw ien ie w szystkich stw ierdzonych n a bad an y m te re nie odm ian typologicznych gleb (profile 1-8) pokazano na rys. 3. W ła ściwości fizykochem iczne 1 b ad an y ch p róbek przedstaw ione są w tab. 1-4. W budow ie m orfologicznej b ad an ych gleb zw iązanych z w ym okam i zaznaczają się b ard zo w y raźn ie poziom y B h i A Sg, tj. ilu w ialn y wzboga cony w próchnicę (b ru n atn o czarn y ) i poziom przem ycia odgórnie oglejo- ny. Słabo n ato m iast i nie we w szystkich m iejscach w idoczny jest poziom p róchniczny p ogrzebany pod deluw iam i (A lk). M ożna więc stw ierdzić, że w daw n y ch zagłębieniach w ym okow ych te re n u p ro file m ają budow ę gleb lessivés oglejonych z poziom am i ilu w ialn y m i o w yraźnie zw iększonej miąższości. W m iejscach p łask ich i w obrębie w y pukłych elem entów rzeź by w ykształciły się typow e gleby lessivés.
G leby b a rd z o podobne do stw ierd zo ny ch w w ym okach w y stęp u ją ta k
-1 O znaczenia lab oratoryjn e w y k on an o n a stęp u ją cy m i m etod am i: skład g ra n u lo - m etry czn y — w ed łu g B ou you cosa w m o d y fik a cji C asagran d e’a i P rószyń sk iego (fra k cję p ia szczy stą w y d z ie lo n o na sitach ), odczyn w 1 N KC1 — elek tro m etry czn ie, w ę g ie l — w e d łu g T iurina, azo t ogółem — w ed łu g K jeld ah la, F e/ ) 3 ogółem ( w w y c ią gu 20% HC1) — jo d om etryczn ie, ła tw o p rzy sw a ja ln y fo sfo r i p o ta s — m etod ą E g n e- ra w m o d y fik a c ji R ieh m a, skład gru p ow y p róch n icy — w ed łu g K on on ow ej i B ie l- c zy k o w ej, p rzy sw a ja ln e fo rm y M g w roztw orze 0,025 N C aC l2 z żó łcien ią tia zo lo w ą , В — w w y cią g u w od n ym z d w u a n trim id em , M n — w m ie sz a n in ie 1 N M g S 04+ 2 g N a2SO s .(p H =8) oraz C u — w w y c ią g u 0,4 \N H N O j z d w u ety lo d w u tio k a rb a m in ia n em sodu.
T a b e l a 1
S kład m echaniczny g le b M echanical co m p o sitio n o f s o l l e
H* p ro f i l u Pro f i l e No.
Poziom G łębokość P e rc e n ta g e o f p a r t i c l e s w ith th e d ia m e te r /mm/Procentow y u d z ia ł c z ą s te k o ś re d n ic y /w mm/ H orizon Depth cm 1-0 ,1 0 ,1 -0 ,0 5 0 ,0 5 -0 ,0 2 0 ,0 2 --0 ,0 0 5 0 ,0 0 5 --0 ,0 0 2 < 0 ,0 0 2 4 A1 5-15 1.1 2 0 ,9 41 21 7 9 A3 *5-35 0 ,8 2 0 ,2 40 23 5 11 B1 45-55 0 ,5 18,5 37 20 9 15 B2 90-100 0 ,4 20,6 45 18 4 12 C2 140-150 0 ,7 2 1 ,3 46 18 9 5 5 A1 5-15 2 ,4 2 2,6 41 19 6 9 A3 25-35 0 ,7 2 4 ,3 41 20 6 8 A3g 50-60 0 ,5 25,5 40 21 5 8 Bh 65-75 0 ,4 20 ,6 37 21 7 14 V * i 90-105 0 ,5 2 0 ,5 41 17 7 14 B2 140-150 0 ,4 20 ,6 40 20 7 12 6 A1 5-15 0 ,3 2 1 ,7 39 21 8 10 A3 25-35 2 ,2 22,8 41 19 6 9 A32 40-50 0 ,8 22 ,2 43 20 7 7 Dh 60-70 0 ,5 21 ,5 40 20 7 11 B1 + 2 80-90 0 ,5 20 ,5 39 20 8 12 B3 130-140 0 ,4 25 ,6 39 17 6 12 C1 200-210 0 ,3 2 3 ,7 50 14 4 8 7 A? 5-15 0 ,5 10,5 41 27 10 11 Ad 30-40 0 ,4 11,6 43 27 6 12 Al k 55-60 0 ,2 14,8 42 27 8 8 A3g 75-80 0 ,3 1 4 ,7 42 27 6 10 A3/E h 95-100 0 ,2 16,8 42 24 6 11 115-120 0 ,2 14,8 42 23 6 14 B1 160-170 0 ,2 13,8 47 20 4 15 8 AP 5-15 1,5 2 4,5 33 25 4 12 A1k 45-60 0 ,9 14.1 30 31 14 10 A3 70-30 0 ,8 1 6, 2 50 13 7 13 Bh 95-110 0 ,5 11,5 40 27 5 17 B1+2 125-140 0 ,4 17,6 44 19 5 14 B3 270-280 0 ,4 15,6 54 16 3 11
że w niecko w atyeh fo rm ach d olinek d en ud acyjnych. B adano je w w ierz chow inow ej części tak ie j niecki, sięgającej w obręb su b h o ry zo n taln ej p ow ierzchni w ierzchow inow ej, w północnej dzielnicy L u blina — L em - szczyznie (rys. 3, p ro fil 8, tab. 1 i 2).
Mlkrorzeźba lessów a procesy glebotwórcze 165 J a k zw ykle w poziom ach p róchnicznych i przem ycia o b serw u je się zm niejszenie zaw artości fra k c ji koloidalnej o raz m niej w y raźne — czę ści spław ialnych. W zbogaceniem w koloidy oraz części spław ialn e odzna czają się poziom y iluw ialne. Nie w idać p rzy tym isto tn y ch różnic w skła dzie m echanicznym gleb we w klęsłych i na w ypukłych elem entach rzeź by. Różnicow anie się składu m echanicznego było zatem w obrębie tych form rzeźby zbliżone.
Pod dnam i w ym oków i niecek w ęglany są z reg u ły w y m y te na znacz ną głębokość, do k ilk u a n a w e t k ilk u n a stu m etrów ; w obręb ie w iększych w ym oków zw ykle do sam ego spągu lessów. T ow arzyszy tem u duże za kw aszenie — pH w 1 N KC1 w ynosi około 4,0-5,0. Rozm ieszczenie żela za (Fe8+) jest analogiczne jak części koloidalnych. N ajw iększą zaw arto ścią pró ch n icy oznaczają się poziom y A t ; znaczna jest ona także w po ziom ach B h, ale na ogół nieco niższa. Podobnie p rzedstaw ia się z aw ar tość azotu ogólnego. S tosunek C:N k sz ta łtu je się dość różnie zarów no w poszczególnych profilach, jak też w ich obrębie. Zasobność w K 20 jest z reg u ły zła, n ato m iast w P 20 5 — bardzo zm ienna (od złej do dobrej). O b serw u je się też zw iększenie zaw artości fosforu w poziom ach A t oraz B h i B t .
e W ynika z tego, że gleby w zagłębieniach w ym okow ych i nieckach różniły się od pozostałych głębokim odw apnieniem , zakw aszeniem oraz znaczną zaw artością próchnicy w głębszych poziom ach (B h). Procesy gle jow e sp rz y ja ły tu ta j u ru ch a m ia n iu zw iązków próchnicznych [2, 3, 7, 18, 23]. R uchliw e form y próchnicy b yły przem ieszczane zapew ne w postaci kom pleksów żelazoorganicznych [5, 16, 22]. Z atrzym yw anie próchnicy w poziom ie B h jest, ja k stw ierdzono, w iększe niż żelaza, k tó re wynoszo ne jest głębiej [20].
W yniki analizy fra k c jo n a rn e j pró ch n icy (tab. 3) w skazują, że w gór ny ch poziom ach gleb w zagłębieniach p rzew ażają k w asy próchniczne rozpuszczalne w m ieszaninie fosforu sodu i N aO H n ad kw asam i rozpu szczalnym i ty lk o w NaOH. P rz ew ażają zatem w olne k w asy próchniczne lub słabo zw iązane z m in e ra ln ą częścią gleby, a więc łatw o m ig ru jące w p ro filu glebow ym [7]. W poziom ach B h i B 1 niew ielką przew agę m ają zw iązki próchniczne m ocniej połączone z częściam i m in e raln y m i gleby. P onadto w poziom ach A t i A 3 k w asy fulw ow e z reg u ły p rzew ażają nad hum inow ym i. N atom iast w poziom ach А гд oraz B h dom inują kw asy h u - m inow e n ad fulw ow ym i. S tąd też sto su n ek Ckh do Ckf w ynosi tu 1-2. Być może, że jest to zw iązane ze zw iększoną w ilgotnością w ym ienionych poziom ów o raz procesam i re d u k c y jn y m i zachodzącym i w glebach zw ią zanych z zagłębieniam i.
Rozm ieszczenie Mg, Mn, Cu i В w b ad any ch glebach nie zawsze jest praw id łow e (tab. 4). T ak na p rzy k ła d w raz z głębokością zm niejsza się
I л Ъ e 1 * 2
W łaściw ości chemiczne g le b - Chem ioal p r o p e r ti e s o f s o i l s
Nr p ro f i l u Pro f i l e No.
Pozion Głębokośćca CaC03 pH w 1 N KC1 Próchn ic a
% С N CjH Ре2° з mg/100 g o f s o l lш^/100 g g leb y H o ri zon Depthca % pH i n 1 N KCl Humus % % % P2°5 *2° 4 Ai 5-15 0 5 ,7 1.53 0,8 9 0 .0 5 19.3 1.08 6 ,5 5 ,2 A3 25-35 0 5 ,7 0 ,6 0 0 ,3 5 0 ,0 2 17,5 1,48 6 ,4 5,1 B1 45-55 0 5,6 0 ,3 5 0,2 0 0,01 18,2 3,05 9,6 9 ,7 B2 90-100 0 5 ,5 0 ,1 4 - - - 2.21 * 4 .3 7 ,3 C2 140-150 11,2 7 ,2 - - - - 1,72 3 .5 2 ,9 5 A1 5-15 0 6 ,7 1,80 1,04 0,06 16,5 1.42 24.7 8 ,0 A3 25-35 0 6 ,2 0 ,8 7 0 ,5 0 0 ,0 2 23,8 1,48 10,7 6,1 A3g 50-60 0 5 ,6 0,6 5 0 ,3 8 0 ,0 2 20,0 1,44 в . з 3 ,8 Bb 65-75 0 4 ,0 1,27 0 ,7 4 0 ,0 3 20,6 1,91 13.1 5,2 V ® 1 90-105 0 4 ,0 0 ,5 8 0 ,3 4 0 ,0 2 20,0 2,1 7 15,7 6 ,0 B2 140-150 0 4 ,2 0,18 - - - 2,68 3,8 10,5 6 A1 5-15 0 6 ,4 1,46 0 ,8 5 0 ,1 2 7,8 1,58 17,7 9 ,5 A3 25-35 0 6 ,2 0.6 6 о ,э в 0 ,0 7 6,8 1,36 9,1 3,8 A3e 40-50 0 5 ,9 0 ,5 2 о ,э о 0 ,0 3 9,4 1,32 8 ,0 3,1 Bh 60-70 0 5,1 0,61 0,3 5 0 ,0 5 6 ,6 2,19 10,0 7 ,0 ’ B1+2 80-90 0 M 0 ,2 4 0 ,1 4 0 ,0 3 4,5 2,88 10,0 7 ,3 B3 130-140 0 4 ,3 0 ,1 9 - - - 2,6 0 8 ,8 6 ,7 ° 1 200-210 0 4 ,4 0 ,1 2 - - - 1,95 3,6 6,1 7 p 5-15 0 - 0,9 5 - - - -A« 30-40 0 6 ,3 0 ,8 0 0 ,4 6 0 ,0 5 8 .7 2 ,2 3 11,0 6,7 A1k 55-60 0 6 ,3 0,99 0,57 0,05 11.4 1,71 11,0 3 ,7 A3* 75-80 0 6 ,2 0,49 0,28 0 ,0 3 9.0 1,45 10,2 4,7 A3 ^ h 95-100 0 6,1 0,96 0,56 0,04 14.3 2,39 15,9 3 ,2 Bh 115-120 0 5.6 2.14 1,24 0 ,0 9 14,2 2,39 17,0 5 ,5 B1 160-170 0 5,1 0 .5 2 0,3 0 0 ,0 5 5,6 3 ,2 4 24,5 6,2 8 Ap 5-15 0 4 ,6 1 ,72 1,00 0 ,1 4 7,1 1,40 8,1 6 ,5 A1k 45-60 0 5 ,3 0 ,9 8 0 ,5 7 0,08 7,1 1,57 9 ,7 5 ,0 *3 70-80 0 4 ,7 0 ,5 5 0,3 2 0 ,0 5 6 ,4 1,5 7 14,3 5 ,0 Bh 95-110 0 4 ,5 0,62 0,36 0,06 6,0 1,90 22,0 5,0 B1+2 125-140 0 4 ,6 0,12 0 ,0 7 - - 2,25 15,0 9,0 B3 270-280 0 4 ,7 - - - - 1,90 9,1 7 ,5
zaw artość boru, a zaw artość m agnezu sp ad a w poziom ach A 3. Nie o bser w u je się rów nież isto tn y ch różnic zaw artości zbadanych p ierw iastk ó w w poszczególnych p ro filach w zależności od położenia geom orfologiczne go.
S k ła d f r a k сJo n a m y p ró c h n ic y f r a c t i o n a l c o m p o sitio n o f humus
T a b e l a 3
Hr
p r o f i l u Poziom G łębokośćcm ogółemc
С ro z p u s z c z a ln y w
С s o l u b l e i n Na^Na4? 2°5 + Na0H P20 5 + NaOH
С ro z p u s z c z a ln y i С s o lu b le i n 0 w 0 ,1 -N NaOH .1 Я iNaOH С ro z p u s z c z a ln y w 0 ,1 N K2S04 ’ P r o f i l e H o riz o n D epth T o ta l С w y d zie lony i s o l a t e d С kwasów bu rn inowy ch C o f humic a c i d s С kwasów f u l - wowych С o f f u lv ic a c i d s Ck . h . w y d zieС lo n y i s o l a t e d С kwasów hta rninowych С o f humic С ^ kwasów 1'ul- wowych С o f fu lv i c c k . h . С s o l u b l e ir . 0 ,1 N cm С c k - f - ^k f h . a . H2S04 С c . С a c i d s a c i d s 4 Ai 5 -1 5 0 ,8 9 3 5 ,80 ,3 2 1 4 ,10 ,1 2 2 1 ,70 ,1 9 0 ,6 0 ,2 0 2 2 ,3 0,06 6 ,4 0 ,1 4 1 5 ,9 0 ,4 0 ,0 4 4 ,5 Аз 25-35 0 ,3 5 0 ,2 0 5 8 ,6 0 ,0 6 1 7 ,8 0 ,1 4 4 0 ,8 0 ,4 0 ,1 1 3 2 ,9 ś la d y t r a c e s < 0 ,1 1 0 0 ,0 24 ,6 Bi 4 5-55 0 ,2 0 0 ,0 9 44 ,1 ś la d y t r a c e s < 0 ,0 9 0 0 ,0 7 3 4 ,3 ś la d y t r a c e s < 0 , 0 7 0 1>, 30 ,0 3 5 5 -1 5 1,04 0 ,3 5 3 3 ,3 0 ,1 4 1 2 ,9 0 ,2 1 2 0 ,4 0 ,6 0 ,2 4 2 3 ,0 0 ,0 4 4 ,3 0 ,2 0 1 8 ,7 0 ,2 0 ,0 3 2 ,5 Аэ 25-35 0 ,5 0 0 ,2 0 3 9 ,3 0 ,0 9 1 8 ,5 0 ,1 1 2 0 ,8 0 ,9 0 ,1 3 2 6 ,2 ś la d y t r a c e s < 0 , 1 3 0 0 ,0 23,2 АЭВ 5 0 -6 0 0 ,3 8 0 ,2 1 5 5 ,8 0 ,1 1 2 8 ,7 0 ,1 0 2 7 ,1 1 ,0 0 ,1 0 2 7 ,1 0 ,0 5 1 3 ,3 0 ,0 5 1 3 ,8 1 ,0 0 ,0 1 *1*3 Bh 65 -7 5 0 ,7 4 0 ,3 4 4 5 ,9 0 ,2 2 2 9 ,7 0 ,1 2 1 6 , 2 2 ,0 0 ,3 7 5 0 ,0 0 ,2 3 31,1 0 ,1 4 1 8 ,9 1.« 0 ,0 3 4 ,0 V » i 90-105 0 ,3 4 0 ,1 5 44*1 0 ,0 5 1 4 ,7 0 ,1 0 2 9 ,4 0 ,5 0 ,1 7 5 0 ,0 0 ,0 4 1 1 ,7 0 ,1 3 3 8 ,2 0 , 3 0 ,0 2 5 ,0
¥ r z ę d z i e górnym u d z i a ł w p ro c e n ta c h wagowych w s to s u n k u do o g ó ln e j a a s y p r ó b k i, a w r z ę d z i e dolnym - w p r o c e n ta c h w s to s u n k u do z a w a r to ś c i we-ffio irl АППМ ffA 1 I n th e u p p e r l i n e - w e ig h t % i n r e l a t i o n t o t o t a l m ass o f th e sam p le, i n lo w e r l i n e - i n % i n r e l a t i o n t o th e s o i l c a rb o n c o n t e n t .
05 M ik r o r z e ź b a le ss ó w a procesy g le b o tw ó r c z e
T a b e l a 4 Zaw artość n ie k tó ry c h p ierw iastków /form y p rz y s w a ja ln e /
Content o f some elem en ts /s o lu b le fo rm s/
Dr p r o f i l u P r o f ile Ho. Poziom H orizoa Głębokość cm Depth cm Mg mg/100 g Mn ppm В ppm Cu ppm 4 *1 5-15 5 ,5 7 5,0 0,71 0 ,8 0 4 3 25-35 3,6 30,0 0,46 0 ,5 0 B1 45-55 7 ,7 18,0 0,33 0,75 C2 140-150 5,9 14,5 0,16 0,8 5 5 A1 5-15 5 .5 65,0 1,00 1,20 *3 25-35 4 ,0 18,0 0,4 5 0 ,7 5 ł 3s 50-60 4 ,4 25,0 0 ,3 0 0 ,1 5 Bh 65-70 8 ,0 29,0 0 ,2 0 0 ,1 0 Bh/B i 90-105 7 ,3 29 ,0 0,16 0,8 5 B2 140-150 8 ,3 25,0 0 ,1 7 0 ,9 5 7 S 5-15 2 ,5 94,0 0 ,8 4 _ * ik 55-60 9,9 32,0 1,20 -A3g 70-80 5 ,5 15,0 0 ,2 0 _ Bh 95-110 5 ,3 7 ,0 0 ,18 B1+2 125-140 14,5 10,0 0 ,1 4 -B3 270-280 11,7 10,0 0,11
U ogólniając w yniki b ad ań lab o ra to ry jn y c h należy podkreślić, że w n a tu ra ln y c h w a ru n k a ch w y raźnie zaznaczały się różnice n iek tó ry ch istotnych właściwości gleb w y kształconych w obrębie w yp u k ły ch i w k lęs łych rriikroform rzeźby su b h o ry zo ntaln y ch pow ierzchni lessowych. W ob ręb ie płaskich i w yp ukłych form były rozw inięte typow e gleby lessivés o śred n iej m iąższości ogólnie rzęd u 1,5 m. Z form am i w klęsłym i zaś (tzn. nieckow atym i oraz w ym okow ym i) zw iązane b yły głębokie gleby les sivés w różnym stopn iu odgórnie oglejone (pseudoglejow e). W bezodpły w ow ych zagłębieniach w ym okow ych oglejenie było znacznie silniejsze, a w zw iązku z tym także w iększe w zbogacenie g ó rn ej części iluw ium w su b stan cje próchniczne (profile 5 i 7). W nieckach den u d acy jn y ch oznaki oglejenia były w yraźn ie słabsze (profil 8), gdyż w takich sied liskach wody g run tow e filtro w a n e b y ły nie ty lk o w głąb, ale także w k ie ru n k u poziom ym.
Różnice w ykształcenia gleb b ard zo silnie w zrosły w następ stw ie dzia łalności gospodarczej człow ieka. N a w ypukłych, ostrzej zarysow anych elem entach m ikrorzeźby p ierw o tn e poziom y m iejscam i zostały już cał kowicie* u sunięte. W tak ich p rzy p ad k ach m am y obecnie do czynienia z glebam i początkow ego stad iu m rozw oju o budow ie Ap- C 2, k tó re m ogą być też określane m ianem p a ra rę d z in (w edług n o m en k la tu ry niem iec kiej). W arstw a o rn a rozw ija się w tak im p rzy p ad k u kosztem lessów w ęg lanow ych (profil 1 na rys. 3). T am gdzie procesy ero zji gleb by ły słab sze i zachow ały się jeszcze niższe poziom y p ierw o tn y ch gleb lessivés, m am y do czynienia z układem poziom ów glebow ych podobnym do
czar-Mikrorzeźba lessów a procesy glebotwórcze 169
noziem ów (gleba w znacznej części zd enudow ana o budow ie А г- В ^ С 2 — p ro fil 2 n a rys. 3), a n astęp n ie szarych lub b ru n a tn y c h leśnych (gleba słabiej zd enudow ana o budow ie A l- B z- B z- C 1-C 2 — p ro fil 3 na rys. 3). G dy zachow ały się w szystkie poziom y p ierw o tn e (oczywiście z w y jątk iem „ leśn y ch ” poziom ów A 0 i А г), m am y do czynienia z glebam i lessivés (A x- д 3_ Б 1_В2_В3_С2) bądź lessiv és-p seud o glejow ym i w obniżeniach pow ierz chni ( A ^ A s g - B h - B h /B i- B z -B ^ C J . Je śli dodam y do tego p rofile ty p u les- sivés-pseudoglojow e nadbu d ow an e przez h um usow e d eluw ia w yścieła jąc e d n a w ym oków (Ap- ^ d- A lfc-A 3g- ß h- ß h/B 1- ß 2- ß 3-C'i) c zy n iecek (A p- A d- A lk - A 3- B h- B 1+2- B z- C 1), to otrzy m am y bardziej p ełn y obraz w spółczesnej m ozaiki glebow ej om aw ianych su b h o ry zo n taln y ch pow ierz chni p o k ry w lessow ych (rys. 3).
Ta w tó rn a, zw iązana z działalnością gospodarczą m ozaika glebow a może być in te rp re to w a n a jako p rzed staw iająca sekw encję ko lejn ych faz
pedogenezy, zm ieniających się odpow iednio do c h a ra k te ru roślinności
i k lim atu , a także upływ u czasu. Tak więc gleby inicjaln e (pararędziny) ro zw ijały się na naszym obszarze w późnym glacjale, po zakończeniu ak um u lacji lessu m łodszego w głów nych fazach ostatniego zlodow ace nia. P rocesy glebotw órcze na w yżynach południow opolskich rozw ijały się wów czas w siedliskach z roślinnością leśn o -tun drow ą, przechodzącą w leśno-stepow ą. W m iarę u pły w u czasu i odpow iednio do rozpow szech n iania się fo rm acji typow ych lasów m ieszanych w starszy m i śred nim holocenie ro zw ijały się gleby ty p u szary ch i b ru n a tn y c h leśnych i w resz cie różne od m iany gleb lessivés w fazie optim um holoceńskiego. Podobną
sekw encję rozw ojow ą w spółczesnych gleb nalessow ych na te re n ie R ep u b liki F e d e ra ln ej Niem iec zrek o n stru o w ali R o h d e n b u r g i M e y e r [15] na podstaw ie bad ań paleopedologicznych. W arto nadm ienić, że za gadn ieniem sek w encji rozw ojow ych gleb na u tw o rach pyłow ych w póź nym glacjale i holocenie zajm ow ali się rów nież in n i a u to rz y [8, 17].
M ożna w reszcie zwrócić uw agę, że w zw iązku z ak u m u lacją pró ch- nicznych deluw iów w nieckach i w ym okach, na profil n a jb a rd zie j za aw ansow anych w rozw oju gleb lessivés-pseudoglej ow ych n ak ład a się no w y proces glebotw órczy. W iąże się to w y raźnie z gospodarczą zm ianą n a tu ra ln e j roślinności, w łaściw ej dla s tre fy um iarkow anych lasów m ie szanych, n a u p raw n ą w y k azu jącą pew n e cechy c h a ra k te ry sty c z n e dla stre fy stepow ej. T akie n ak ład an ie się now ego procesu łąko w o-d arn io- w ego (określanego przez n ie k tó ry ch jak o czarnoziem y [6] na dobrze w y kształcone, głębokie gleby leśne ty p u lessivés-pseudoglejow ego c h a ra k tery sty czn e jest dla p rofilów k o p aln ian y ch gleb śródlessow ych z okresu ostatniego in te rg la c ja łu . P roces te n ro zw ijał się wówczas, oczyw iście bez in g ere n cji człow ieka, w n astęp stw ie zm iany k lim atu i szaty ro ślin n ej na przełom ie in te rg la c ja łu i g lacjału [12].
W N IO SK I
1. W n a tu ra ln y c h w a ru n k a ch ro zw ijały się na subhory zo n taln y ch po w ierzchniach lessow ych różne odm iany gleb ty p u lessivés. W śród nich n ależy w yróżnić w szczególności odm ianę zw iązaną z w y raźnie zaznaczo nym i W klęsłymi m ik ro form am i rzeźby (zagłębienia bezodpływ ow e typ u w ym oków i niecki denu d acy jn e). O dznaczają się one oglejeniem poziom u A 3 oraz w zbogaceniem w próchnicę poziom u В w w y n ik u m ig racji jej form ru ch liw y ch i słabo zw iązanych z częściam i m ineralny m i. Tego typu poziom y B h w glebach nalessow ych raczej nie b yły w naszej lite ra tu rz e w yróżniane.
2. W w y n iku denud acji, zw iązanej z gospodarczą działalnością czło w ieka, zm ieniła się nieco m ikrorzeźba (w yrów nyw anie pow ierzchni). To w arzyszyły tem u znacznie istotniejsze zm iany w s tru k tu rz e typologicznej gleb. P o w stała m ozaika gleb, w k tó re j obok gleb lessivés m am y gleby in icjaln e (p araręd zin y w m iejscach n ajsiln iej zdenudow anych), gleby o budow ie p rzyp om in ającej gleby b ru n a tn e , gleby szare leśne oraz gleby d eluw ialne, nałażone na p ełne pro file gleb pierw otnych. Pow yższą mo zaikę m ożna in te rp re to w a ć jak o obraz sekw encji rozw ojow ej gleb, k tó re rozw inęły się na lessach m łodszych (tzn. z ostatn iego zlodow acenia) w późnym glacjale i holocenie.
L IT E R A T U R A
[1] В а с S.: P rzy czy n ek do badań nad zm ianą p ołożen ia p o w ierzch n i ornych g ru n tó w lesso w y ch . R oczn. N auk roi. i leś. 19, 1928, 463-490.
[2] B l o o m f i e l d C.: E x p erim en ts on th e m ech a n ism of g le y form ation . J. S oil Sei. 2, 1951, 196.
[3] B i o o m f i e l d C.: T he e x p e r im e n ta l prod u ction of p od zolization . V ie C on grès In tern a tio n a l de la S cien ce du S ol, R apports, v o l. E, P aris 1956, 21-23. r4] B y k o w a V. S.: L e sso w y je porody SSSR . Z ak lu czen ije, Izd. N auka, M oskw a
1966, 238-245.
[5] K a u r i c z e w I. S., K u ł a k ó w E. W. , ’ N ô z d r u n o w a E. M.: К w op rosu ob ob razow an ii i m igracji żele zo -o rg a n iczesk ich so jed in ien ij w poczw ach. 2, 1958, 1-18.
[6] K o n e c k a - B e t l e y K.: P oziom y d ia g n o sty czn e śró d lesso w y ch g leb k o p a l n y ch P o lsk i p o łu d n io w o -w sc h o d n iej. Z bad ań czw artorzędu w P olsce. 18, 1976, 121-130.
[7] К o n o w a М.: S u b sta n c je organ iczn e gleb y. PW RiL, W arszaw a 1968, 273-281. [8] K o w a l k o w s k i A.: G łó w n e k ieru n k i rozw oju g leb w w aru n k ach środ ow isk a
m orfogen etyczn ego W zgórz D a łk o w sk ich . Rocz. glebozn. 16, 1966, 357-411. [9] M a r u s z c z a k H.: W erteb y ob szarów le s so w y c h W yżyn y L u b elsk iej. A nn.
UM CS Sec. B. 1954, 123-262.
[10] M a r u s z c z a k H.: L e r e lie f d es terrain s d e lo e s s sur le P la tea u d e L ublin. A nn. UM CS, Sec. В. 15, 1961, 93-122.
Mikrorzeźba lessów a procesy glebotwórcze 171 [11] M a r u s z c z a k H.: D e v elo p m en t con d ition s of th e r e lie f of lo ess areas in
E a st-M id le Europe. Geogr. P olon ica 6, 1965, 93-104.
[12] M a r u s z c z a k H.: P o d sta w o w e cech y g en ety czn e i stra ty g ra ficzn e le s só w P o lsk i p o łu d n io w o -w sc h o d n iej. P rzew o d n ik S y m p ozju m „L itologia i S tra ty g ra fia le s só w w P o lsc e ”, W arszaw a 1972, 89-135.
[13] M i n k o w M.: S tie p n ite blu d ca m ieżdu rek ite Łom i O gosta... Izw iestija na G eol. in stit. 8, 1960, 105 131.
f 14] P a n t i e 1 e j e w a E. P.: C h arak tiern yje in żin iern o -g ieo ło g iczesk ije oso b ien - n o sti porod sła g a ju szczy ch pody C hersonskoj o b łasti. N a u czn y je d ok ład y w y ż szej szk o ły g eoł.-geogr. n au k i 2, *1959, 134-140.
fl5] R o h d e n b u r g H. , M e y e r B.: Zur D atieru n g und B o d en g esch ich te m itte l eu rop äisch er O b erfläch en b öd en (S ch w arzerd e, P arabraunerde, K alk stein b ra u n lehm ): S p ä tg la zia l oder H olozän? G öttin ger B oden k u n d l. Ber. 6, 1968, 127-212. [16] S a p e k A.: R ola k o m p lek so tw ó rczy ch su b sta n cji h u m u sow ych w p rocesie
b ielico w a n ia . S tu d ia S o cieta tis S cien tia ru m T oru n en sis, Sec. C, 7, 1971, 5, 1-93. [17] S c h ö n h a l s E.: S p ä t- und n a c h e isz e itlic h e E n tw ick lu n g ssta d ien v o n B öden
an äo lisch en S ed im en ten in W estd eu tsch lan d . T ran saction s o f 7th In tern a tio n a l C ongress of S o il S cien ce, v o l. 4 M adison 1960, 283-290.
[18] S i u t a J.: W p ływ p rocesu g le jo w e g o na k sz ta łto w a n ie się cech m orfologicz n y ch i w ła śc iw o ś c i ch em iczn y ch p ro filu gleb ow ego. G leb y w y tw o rzo n e z lessu i g lin y p y la stej. Rocz. glebozn. 10, 1961, 367-395.
[19] S i u t a J., P a r t y k a A.: P ro stra n stw ien n a ja izm ien czy w o st p oczw iz lo sso - w y c h porod ju g o -w o sto czn o j cza sti P olszy. P rzegl. geogr. 33, 1961, 499-510. [20] S o k o ł o w I. A. , K a r a j e w a Z. S.: M igracja gu m u sa i n iek o to ry ch e le
m en tó w w p ro file leśn y ch w u lk a n iczesk ich p oczw K am czatki. P oczw ow . 6, 1965, 12-21.
[21] T o m a s z e w s к i J.: Z różn icow an ie p o k ry w y g leb o w ej w teren ie lesso w y m pod w p ły w e m p rocesów zm yw n ych . P a m iętn ik P IN G W w P u ła w a ch 11, 1930, 264-285.
[22] W r i g h t I. R., S c h n i t z e r C.: M eta llo -o rg a n ic in tera ctio n s a sso cia ted w ith podzolization. S o il Sei. Soc. A m er. Proc. 27, 1963, 171-176.
[23] Z e i d e l m a n F. R., O g l e z n i e w a A. K.: Izm ien ien ije ch im iczesk ich sw o - is tw d iern o w o -p o d zo listy ch p oczw pod w lija n ie m o g lejen ija . P oczw ow . 5, 1965, 1-12.
[24] Z i e m n i c k i S.: Z agad n ien ie p rzem ieszczan ia g leb pod w p ły w e m w o d y i pró ba zap ob iegan ia ty m zja w isk o m na lessa ch głęb ok ich . A nn. UM CS, Sec. E. 4, 1949, 265-350.
[25] Ż ó ł c i ń s k i J.: D e lu w ia ln e p rocesy g leb o w e. Rocz. N au k roi. i leś. 22, 1929, 247-298.
Г. М А Р У Ш А К , С. У З Я К В Л И ЯН И Е ЛЕССОВОГО М И К РО РЕ Л Ь Е Ф А Н А Д И Ф Ф Е РЕ Н Ц И А Ц И Ю П О Ч В О О Б РА ЗО В А Т Е Л Ь Н Ы Х ПРОЦЕССОВ (на прим ере ок рестн остей Люблина) И нститут наук о зем л е У ниверситета М арии К ю ри-С клодов ской в Л ю блине Р е з ю м е И сследования проводились в лессовом районе на п лоск остях р а сп о л о ж ен ны х на плато водор аздела и на пологих ск л он ах с наклоном до 2°. На таких п л ощ адя х вы ступаю т вы п уклы е и вогнуты е ф орм ы м икрорельеф а. С реди этих ф орм вы деляю тся бессточны е п он и ж ен и я типа степны е блю дца, а т а к ж е д е н у дационны е м ул ьдообразн ы е лож ви н ы типа d ellen (И ). Помимо обусловленной хозяй ствен н ой дея тельн ости ден удац и и вы деляю тся они сильнее на п л оскостях (рис. 1А), чем на п ологих ск лон ах (рис. 1В). На п осл едн и х м ож н о и х р ек он струировать на основании анализа м орф ологии почв (рис. 2). И зуч ен и е почвенны х п р оф и л ей показало, что в естеств ен н ы х у сл ов и я х в п о н и ж ен и я х р ел ь еф а н аходя тся обы чно разл и ч н ы е виды п сев доп одзол и сты х л ессиви рованны х почв. Н а особое в ы дел ен и е за сл у ж и в а ет разн ов и дн ость очень глубок и х лессиви рованны х п сев догл еевы х почв. Они свя зал и с днищ ам и пони ж ен и й типа степны х блю дцев и м ульд (de]Len), где лессовы й покров ок азал ся декальциф ированн ы м до самой подош вы (рис. 3 — п р оф и л и 5, 7, 8). Н а равн ин ны х и вы п уклы х п о в ер х н о стя х дом инировали типичны е лессиви рованны е почвы средней мощ ности до 1,5 м (рис. 3 — п р оф и л ь 4). П олучен ны е результаты и ссл е дований пер еч и слен н ы х разн ов и дн остей лессиви рованны х почв п р едставляю т табл. 1-4. М ехан и ч еск и й состав о б су ж д а ем ы х почв довольно сходен ; б ол ее от четливо д и ф ф ер ен ц и р ов ан н ы м и ок азал и сь некоторы е хи м и ч еск и е свойства. О б ращ аем внимание в частности на горизонт B h хар ак тер н ы й для л ессиви рованны х п сев доглеевы х почв. Данны е анализа гум усовы х соединен ий (табл. 2 и 3) ук а зы ваю т на накап ли вание в этом гори зон ц е гум усовы х вещ еств в п оследствии и х перем ещ ени я из п ов ерхн остн ы х горизонтов. С ледует полагать, что это я в л е ние связано с процессом поверхностн ого оглеен ия и отчетливы м повы ш ением кислотности (табл. 2). П ричиной этого была повы ш енная и н ф ильтраци я вод, которы е накоплялись в степны х блю дц ах и д ен удац и он н ы х м ул ьдах. В р езул ь тате д ен удац и и связанной с хозяй ствен н ой деятельностью человек а типологическая д и ф ф ер ен ц и а ц и я почв очень сущ ественн о изм енилась. О бразо валась м озаичная картина, где н ар я ду с лессивированны м и почвами вы ступаю т инициальны е почвы (парарен дзины , в м естах сильнее ден уди ров ан н ы х — про ф и л ь 1), почвы со строением напоминаю щ им буры е лесны е (проф иль 2 и 3), серы е лесны е, а т а к ж е делю ви альны е почвы (проф иль 7 и 8) н ал ож ен н ы е на полны е п р оф и л и первичны х почв. Эта м озаика составляет как бы поступ атель ные звена почв, которы е п остепеннн о ф орм ировались на вю рм ских л ёсса х в позаним ледниковы м п ер и оде и в голоц ен е (поочередно п р оф и л и 1-5 на рис. 3).
Mikrorzeźba lessów a procesy glebotwórcze 173
H. M A R U S Z C Z A K , S. U Z IA K
EFFECT OF TH E M IC RO RELIEF OF LO ESS R EG IO N S ON THE D IF FE R E N T IA T IO N OF SO IL -FO R M IN G PR O C E SSES
(e x e m p lifie d by th e en v iro n m en ts o f L ublin)
In stitu te of E arth S cien ce, M aria C u r ie -S k ło d o w sk a U n iv e r sity at L u b lin
S u m m a r y
T h e re sp e c tiv e in v e stig a tio n s w e r e carried ou t in th e lo ess region on plane a reas situ a ted a t w a tersh ed s and on m ild slo p es w ith th e in clin a tio n le s s th an 2°. On su ch areas c o n v e x and co n ca v e form s of th e m icro relief occur. A m on g them o u tflo w le ss d ep ression s of th e so -c a lle d „step p e d ish ” ty p e and d en u d ation sy n - c lin e s of th e d e ll ty p e can b e d istin g u ish ed [11]. A part from an th rop ogen ic d en u dation, th ey are s till m ore d istin c tly m arked on p la n e areas (Fig. 1A) th an on m ild slo p es (Fig. IB). W ith in th e la tter th ey can be recon stru cted b asin g on th e so il m orp h ology (Fig. 2).
T he in v e stig a tio n s of so il p ro files h a v e proved th at in n atu ral con d ition s d if fe ren t v a r ie tie s of so ils of th e le s s iv é typ e occur. A p articu lar a tten tio n d eserv es the v a r ie ty of v ery d eep le s siv é -p se u d o g le y soils. T h ey a re co n n ected w ith bottom s o f o u tflo w le ss d ep ression s and d ells, w h ere th e lo ess cover w a s d eca lcified dow n to th e b ottom (Fig. 3 — p ro files 5, 7, 8). W ith in fla t and c o n v e x areas typ ical soil le s siv é s , w ith th e a v era g e total th ick n ess of a b ou t 1,5 m p rev a iled (Fig. 3 — p ro file 4).
T h e resu lts o f in v e stig a tio n s of th e a b o v e so il le s s iv é v a r ie tie s are illu stra ted in T ab les 1-4. T he m ech an ical com p osition of th ese so ils is sim ilar, o n ly som e ch em ica l fea tu res are d ifferen t. A tten tio n d e serv es p a rticu la rly th e B h horizon, ch aracteristic for le s siv é -p se u d o g le y soils. T he a n a ly sis of h u m ic com p ou n d s (T ab les 2 and 3) p roved an a ccu m u la tio n of h u m ic com pounds in th is horizon in con seq u en ce of th eir tra n slo ca tio n from upper layers. It can be sup p osed th a t th is p h en om en on is con n ected w ith th e process of p seu d o g ley in g and a strong a c id ifi cation (T ab le 2). It w a s caused by an in te n sifie d in filtr a tio n of w a ters a ccu m u la tin g in o u tflo w le ss d ep ression s and d en u d a tio n sy n clin es.
U n d er th e e ffe c t of den u d ation con n ected w ith th e h u m an a c tiv ity , sig n ific a n t ch a n g es in th e typ ologie stru ctu re of so ils occurred. It led c o n seq u en tly to the soil m osaic form ation , in w h ich , b esid e so ils le ssiv é s , in itia l so ils (p ararendzinas in m ost h e a v ily d en uded p lan es — p ro file 1), so ils w ith th e stru ctu re a p p ro x im a tin g th at of brow n so ils (p ro files 2 and 3) as w e ll as fo rest grey and d e lu v ia l soils (p ro files 7 and 8) su p erim p osed on fu ll p ro files o f in itia l soils, occur. T his m osaic is as if a d e v e lo p m e n ta l seq u en ce of soils, w h ic h w e r e form ed on W ürm lo e sse s in th e la te g la cia l and th e h o lo cen e periods (p ro files 1-5 in Fig. 3).
P r o /, d r H e n r y k M a r u s z c z a k I n s t y t u t N a u k o Z i e m i U M C S L u b lin , u l. A k a d e m i c k a 19
