Gleby Wysoczyzny Chełmińskiej wytworzone z utworów pyłowych

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T . X X IX , N R 1, W A R S Z A W A 1978

W OJCIECH C IE ŚLA , M IEC ZY SŁAW W O JT A SIK , R O M A N M IR A SZEW SK I,.

D A N IE L R O G A L SK I

GLEBY WYSOCZYZNY CHEŁMIŃSKIEJ WYTWORZONE

Z UTWORÓW PYŁOWYCH

Z akład G leb o zn a w stw a In sty tu tu R oln iczego A k ad em ii T ech n iczn o-R oln iczej

w B y d g o szczy

W ST ĘP

Na terenie Wysoczyzny Chełmińskiej, nazywanej również Pojezierzem.

Chełmińskim [3], ważne znaczenie rolnicze m ają gleby wytworzone

z utworów pyłowych. Gleby te w ystępują głównie w pasie ciągnącym

się równolegle na wschód od Wisły, od Unisławia do Chełmna.

O występowaniu utworów pyłowych w okolicach Unisławia sygnali­

zuje G a ł e c k i [4]. P l i c h t a i R e g e l [

8

], a także R e j e w s k i [

11

]

podkreślają dwuczłonow^ść gleb tego regionu polegającą na tym, że pod

górną kilkudziesięciocentymetrową w arstw ą spiaszczoną w ystępuje pod­

łoże bogatsze we frakcję ilastą. Na opracowanej w 1972 r. mapie gleb

województwa bydgoskiego w skali 1 : 300 000 [10] po lewej stronie rzeki

Fryby (Browiny) na odcinku Brzozowo-Kijewo Królewskie wyróżniono

około 5 tys. ha gleb brunatnych wytworzonych z pyłów całkowitych. Na

mapie gleb Polski w skali 1 : 750 000 [2] kompleks ten pominięto.

W roku 1973 podjęto prace mające na celu ustalenie zasięgu w ystę­

powania tych gleb oraz poznanie ich podstawowych właściwości fizycz­

nych i chemicznych. Ma to istotne znaczenie dla charakterystyki pokry­

wy glebowej regionu, znanej z wysokiej wartości i przydatności rolniczej.

GEO M ORFO LOGIA TER ENU

Mezoregion Wysoczyzny Chełmińskiej [3, 5] został ukształtow any w

w yniku akum ulacji lodowcowej podczas recesji poznańskiej. Większość

osadów tego mezoregionu stanowią średnie i lekkie gliny zwałowe. Lo­

kalnie w ystępują lżejsze utwory, jak piaski słabo gliniaste całkowite i nie­

całkowite podścielone gliną, a także piaski luźne, zwłaszcza w południo-

wo-wschodniej części regionu oraz w okolicy Dąbrowy Chełmińskiej [

3

,

4, 5]. W części południowo-zachodniej Wysoczyzny Chełmińskiej

osady-T a b e l a

i

Cechy m o r f o lo g ic z n e w ybranych p r o f i l ó w g lebow ych - M o rp h o lo g ie f e a t u r e s o f s e l e c t e d s o i l p r o f i l e s

Hr p r o f i l u M iejsco w o ść P r o f i l e Ho. L o c a l i t y Poziom g e n e ty c z n y G e n e tic h o r iz o n M iąż szo ść poziom u cm H o riz o n t h i c k n e s s cm G łęb o k o ść p o b ra n ia p r ó b k i S am p lin g d e p th i n cm W arto ść barw y V alu e o f c o l o u r Nazwa barw y C o lo u r Ceohy s z c z e g ó ln e poziom u P e c u l i a r i t i e s o f h o r i z o n s 1 2 3 4 5 6 7 G1 2 Z e g a rto w ic e

eby płowe wytw A1p 1 3 B t CG o rzone z u tw o r 0 -2 8 2 0 -6 0 60-1 4 0 p o n iż e j 140 5w pyłow ych 10-15 30-40 6 5-75 100-110 160-170 c a łk o w i ty c h - 10YR 6 /2 10YR 8 / 2 10YR 6 /6 \.p lu s 51 6 /2 10 YB 6 /2 10YR 6 / 4 p l u s WY 7 /2 P s e u d o p o d z o lic s o i l s d< s z a r a w o ż ó łto b r u n a tn a g r e y i s h y o llo w -b ro w n j a s n o s z a r a b r i g h t g re y j a s n e ż ó łta w o b r u n a tn a p l u s szaraw o o liw k o w a b r i g h t y e llo w is h -b ro w n p l u s g r e y i s h - o l i v e g r e e n s z a r a w o ż ó łto b r u n a tn a g r e y i s h y e llo w -b ro w n c le a n o ż ó łto p o m a ra ń c z o w a p l u s j a s n o s z a r a d a rk y e llo w -o ra n g e p l u s b r i g h t g re y a v e lo p e d from u n ifo rm s i l t y d e p o s i t s u k ła d p u lc h n y , s t r u k t u r a g ru z e łk o w a ta lo o s e fo rm , crumby s t r u c t u r e u k ła d lu ź n y , s ła b o s t r u k t u r a l n y lo o s e w eak ly s t r u c t u r a l form u k ła d z w ię z ły , s t r u k t u r a b ry łk o w a ta , com pact fo rm , lumpy s t r u c t u r e

w y tr ą c e n i a ż e l a z i s t o w p o s t a c i gro ch ó w , o g l e - j e n l e m arm urkowate f e r r u g i n e o u s p r e c i p i t a t e s i n t h e form o f p e a ­ l i k e c o n c r e t i o n s , m a r b l e - l i k e g l e i z a t l o n u k ła d p u lc h n o z w lę z ły , s t r u k t u r a s ł a b o w y ra ź n a, plam y g le jo w e , k o n k re c je ż e l a z i s t e , k o n k re c je СаСОз lo o s e -c o m p a c t fo rm , w eak ly d i s t i n c t s t r u c t u r e , g l e y s t a i n s , f e r r u g i n e o u s a n d CaCO., c o n c r e ­ t i o n s G1 3 U n isła w

eby płowe wytw< A1p A3 A3 B t CDZ o rzone z u tw ori 0 -3 0 30-45 4 5 -7 5 7 5 -1 1 0 5w pyłow ych : 10-20 35-45 50 -6 0 8 5 -9 5 n a g lin o w y c h 10YR 6 / 3 10YR 7 /4 10YR 7 / 3 p lu e 10YB 6 /6 10YR 5 /4 p ltts 10XB 5 /o p lu e 10Y 7 /2 P s e u d o p o d z o lic s o i l s d< o iem n o żó łto p cm arań czo w a d a r k y e llo w -o ra n g e c iem n o żó łto p o m arań czo w a d a rk y e llo w -o ra n g e c ie m n o żó łto p o am rań c z o w s p lu e ja s n o ż ó ł t a w o b r u n a t - n a d a r k y e llo w -o ra n g e p l u s b r i g h t y slio H lc sh -b rçw n c ie m z L o ió łta w o b m iła tn a p l u s ż ó łta w o b ru n a tn a p l u s j a s n o s z a r a d a rk y e llo w is h -b ro w n p lu e y e llo w is h -b ro w n p lu e b r i g h t - g r e y a v e lo p e d from s i l t u n d e r la y by b o u ld e r loam u k ła d p u lc h n y , s t r u k t u r a g ru z e łk o w a ta l o o s e fo rm , crumby s t r u c t u r e u k ła d lu ź n y s ła b o s t r u k t u r a l n y , p i e p r z e ż e l a - z i s t e lo o s e w eak ly s t r u c t u r a l fo rm , f e r r u g i n e o u s p e p p e r l i k e s p o t s

u k ła d p u lc h n o z w i ę z ły ,p ie p r z e i plamy ż e l a z i - o te

lo o s e -c o m p a o t fo n n ^ N fe rr u g in e o u s p e p p e r l i k e s p o t s a n d s t a i n s 4

u k ła d z w ię z ły , plam y ż e l a ń j ą t « com pact fo rm , f e r r u g i n e o u s e & i n a p le n y g le jo w e /o k o ło 30% p o w ie r z c h n i / g l e y s p o t s /a b o u t 30% o f a r e a /

12

8

W

.

C

ieś

la

i

in

,

R o c z n ik i G le b o z n a w c z e c d . t a b e l i 1 1 * . . . . .

'

4

5

' I

I '...ь -

I I

... T "

G leby płowe wytworzone z utw orów pyłow ych n a g lin o w y c h P s e u d o p o d z o lic s o i l s d e v e lo p e d from s i l t u n d e r la y by b o u ld e r loam 3

U n isław

DG p o n iż e j 110 110-120 WYR 6 / 3 -p lu s

10YR 6 /6 p l u s 10Y 7 /2

c iem n o żó łto p o m arań czo w a p l u s j a s n o ż ó łta w o b r u - n a tn a p lu s j a s n o s z a r a d a rk y e llo w -o ra n g e p l u s b r i g h t y e llo w is h -b ro w n p l u s b r i g h t g re y

u k ła d z w ię z ły , plamy ż e l a z i s t e , o g l e j e n i e o k o ło 50% p o w ie rz c h n i

com pact fo rm , f e r r u g i n e o u s s t a i n s , g l e i z a t i o n o f a b o u t 50% o f a r e a

G leby b ru n a tn e wytworzone z utw orów pyłow ych n a g lin o w y c h Brown s o i l s d e v e lo p e d from s i l t u n d e r la y b y b o u ld e r loam 9

W ichorze

A1p 0 -2 5 10-20 WYR 4 /3 m a to w o ż ó łta w o b ru n a tn a

su b d u ed y ello w -b ro w n u k ła d p u lc h n y , s t r u k t u r a g r u z e łk o w a ta lo o s e fo rm , crumby s t r u c t u r e

A1 2 5 -3 5 30-3 5 WYR 4 /3 m a to w o żó łtaw o p o m arań czo

-wa

su b d u ed y e llo w -o ra n g e

u k ła d p u lc h n o - z w ię z ły , s t r u k t u r a g ru z e łk o w a ta o rz e c h o w a ta

lo o s e - c o m p a c t fo rm , crum by, n u t l i k e s t r u c t u r e

/ В / 35-75 6 0 -7 0 WYR 5 /6 ż ó łta w o b ru n a tn a

y e llo w is h -b ro w n u k ła d z w ię z ły , s t r u k t u r a p ry z m a ty c z n a , c ę t k i o g l e j e n i a com pact fo rm , p r i s m a t i c s t r u c t u r e , g l e y s p o t s

CDX 7 0-98 8 0 -9 0 WYR 6 /3 o ra z

10Y 7 /2 m ato w o żó łto p o m arań czo w a, plam y ja s n o s z a r e su b d u ed y e llo w -o ra n g e , b r i g h t - g r e y s t a i n s

u k ła d z w ię z ły , s t r u k t u r a p ry z m a ty c z n a , o g l e j e - n i e w p o s t a c i plam o k o ło 16%

com pact fo rm , p ro s m a tic s t r u c t u r e , g l e y s p o t s o f a b o u t 1б%

1

DG ф

I

p o n iż e j 98 100-110 10YR 6 /6 o ra z

10Y 7 /2 j a s n o ż ó łta w o b r u n a tn a , plam y j a s n o s z a r e b r i g h t y e llo w is h -b ro w n , b r i g h t - g r e y s t a i n s

u k ła d z w ię z ły , s t r u k t u r a p ry z m a ty c z n a , plam y g le jo w e , k o n k re c je CaCO^ com pact fo rm , p r i s m a t i c s t r u c t u r e g l e y s p o t s , CaCO^ c o n c r e t i o n s

C zarn e z ie m ie zdegradow ane wytworzone z utw orów pyłow ych n a g lin o w y c h - D egraded b la c k e a r t h s d e v e lo p e d from s i l t u n d e r la y by b o u ld e r loam 16 T rze b c z y k A1p

о - з о

10-20 WYR 3/1 b r u n a tn o c z a r n a b ro w n -b la c k u k ła d p u lc h n y , s t r u k t u r a g ru z e łk o w a ta lo o s e fo rm , crumby s t r u c t u r e A1 30-6 0 30-40 10YR 3/1 b r u n a tn o c z a r n a b ro w n -b la c k u k ła d p u lc h n y , s t r u k t u r a g r u z e łk o w a ta lo o s e fo rm , crumby s t r u c t u r e A1C 6 0 -8 0 65 -7 5 10YR 3 /1 p l u s 10YR 6 /8 b r u n a tn o c z a r n a p l u s ja s n o ż ó łta w o b r u n a tn a b ro w n -b la c k p l u s b r i g h t y e llo w is h -b ro w n

u k ła d p u lc h n o - z w ię z ły , s t r u k t u r a o rz e sz k o w a lo o s e - c o m p a c t fo rm , n u t l i k e s t r u o t u r e D p o n iż e j 80 130-140 WYR 6 /8 plam y 10GY 7 /1 je s n o ż ó ł t a w o - b r u n a t n a , plam y ja s n o z ie lo n k a w o - s z a r e b r i g h t y e llo w is h -b ro w n , b r i g h t - g r e e n i s h - g r e y s t a i n s

u k ła d z w ię z ły , s t r u k t u r a s łu p k o w a, o g l e j e n i e p l a m i s t e , plamy ż e l a z i s t e » k o n k re c je CaC0-> com pact fo rm , p l l l a r e t o u s s t r u c t u r e » g l e j r s p o t s , f e r r u g i n e o u s s t a i n s , CaCO^ c o n c r e t i o n s

z Symbolem CD o k re ś lo n o s tro p o w e w arstw y g l i n y p o d ś c i e l a j ą c e u tw o ry pyłow e w zb o g aco n ej we f r a k c j ę i l a s t ą w p r o c e s i e g le b o tw ó rc z y m

W ith CD c e l l i n g l a y e r s o f loam u n d e r ly in g s i l t y f o r m a t io n s e n r i c h e d i n c l a y f r a c t i o n i n t h e c o u rs e o f t h e s o i l - f o r m i n g p r o c e s s a r e d e n o te d

G

le

b

y

W

y

so

c

z

y

z

n

y

Chełmińskiej

1

2

9

130

W. Cieśla i in.

powierzchniowe zaw ierają znaczne ilości pyłu, przechodząc niekiedy w

utw ory pyłowe, jak np. w okolicy Unisławia [4].

Środkową i południową część Wysoczyzny Chełmińskiej urozmaicają

wzgórza morenowe będące świadectwem kolejnych etapów cofania się

lodowca [3]. Strefa najwyższych pagórków osiąga wysokość 117 do 134 m

n.p.m. i od 10 do 20 m wysokości względnej.

W kierunku zachodnim falisto-pagórkow ata rzeźba terenu przecho­

dzi w formę płaską o wysokości 80 do 100 m n.p.m. Na tej mało uroz­

maiconej pod względem rzeźby morenie dennej w ystępują utw ory pyło­

we, stanowiące obiekt naszego zainteresowania.

M ETODY B A D A Ń

P race terenowe przeprowadzono w roku 1973. Wykonano 21 odkry­

wek glebowych (tab. 1, rys. 1). W ustaleniu zasięgów wyróżnionych jed­

nostek typologicznych posłużono się m ateriałam i udostępnionymi przez

Wojewódzkie Biuro Geodezji i Urządzeń Rolnych w Bydgoszczy.

R ys. 1. P u n k ty b ad aw cze i za sięg i g leb w y tw o rzo n y ch z u tw o ró w p y ło w y ch ; g le b y

p ło w e — p ro file 1 - 4 , 6, 7, 1 0 -1 3 , 15, 18, g leb y b ru n atn e — p ro file 8, 9, 20, 21;

g leb y czarn oziem n e — p ro file 5, 14, 17, 18

I — g l e b y w y t w o r z o n e z u t w o r ó w p y ł o w y c h c a ł k o w i t y c h , I I — g l e b y w y t w o r z o n e z u t w o r ó w

p y ł o w y c h n a g l i n o w y c h , I I I — p r z e w a g a g ! oł) p ł o w y c h , i v — p r z e w a g a g le b b r u n a t n y c h , V — p r z e w a g a g l e b c z a r n o z i e m n y c h , V I — k r a w ę d ź p r a d o l i n y

In v e stig a tio n stan d s and ran ges of so ils d ev elo p ed from silty d ep osits. P se u d o ­

p od zolic so ils — p ro files N os 1 - 4 , 6, 7, 10 - 13, 15, 18; b row n so ils — p ro files N os

8, 9, 20, 21; chern ozem so ils — p ro files N os 5, 14, 17, 18

I — s o ils d e v e l o p e d f r o m d e e p s i l t y d e p o s i t s , I I — d e v e l o p e d f r o m s i l t y d e p o s i t s u n d e r l a i n b y b o u l d e r lo a m , i l l — p r e d o m i n a n c e o f p s e u d o p o d z o l i c s o ils , I V — p r e d o m i n a n c e o f b r o w n

T a b e 1 a 2 S k ła d m ech an iczn y - M ech an ical c o m p o sitio n

Nr p r o f i l u M iejscow ość P r o f i l e No. L o c a l i t y Poziom g en ety czn y G e n e tic h o r iz o n G łębokość p o b ra n ia prób Sam pling d ep th C z ę ś c i я г k i e l e t owe 0 )1 mm S k e l e t a l p a r t i c l e s F r a k c je c z ę ś c i z ie m is ty c h w % - F r a c t i o n s o f e a r t h y p a r t i c l e s i n % 1 - 0 ,5 0 ,5 - 0 ,2 5 0 ,2 5 - 0 ,1 0 ,1 - 0 ,0 5 0 ,0 5 - 0 ,0 2 0 ,0 2 -0 ,0 0 2 0 ,0 0 2 -0 ,0 0 0 2 < 0 ,0 0 0 2

Gleby płowe wytworzone z utworów pyłow ych c a łk o w ity c h P s e u d o p o d z o lic s o i l s d e v elo p ed from u n ifo rm s i l t y d e p o s i t s

2 A1p 10-15 1 .0 3 12 18 31 17 12 3 4

A3 30-40 2 ,4 3 10 24 27 19 8 5 4

Z e g arto w ice B t / 1 / 65-75 2 ,4 3 12 31 27 8 1 5 13

B t / 2 / 100-110 2 ,1 3 12 28 32 5 6 4 10

CG 160-170 3 ,7 4 8 29 32 10 2 4 10

Gleby płowe wytworzone z utworów pyłow ych n a g lin o w y c h P s e u d o p o d z o lic s o i l s d e v elo p ed from s i l t u n d e rla y by b o u ld e r loam

3 A1p 10-20 2 ,2 3 3 15 23 28 19 1 8

A3 35-45 1 ,8 2 4 11 27 30 16 2 8

U nisław A33t 50-60 2 ,8 5 10 19 22 17 14 3 10

CD 85-95 2 ,4 5 11 26 19 10 7 6 16

DG 110-120 3 ,1 6 13 32 19 8 5 1 16

G leby b ru n a tn e wytworzone z utworów pyłow ych n a g lin o w y c h Brown s o i l s d e v e lo p e d from s i l t u n d e rla y by b o u ld e r loam

9 A1p 10-20 0 ,9 1 4 19 34 12 15 2 13

A1 30-35 1 ,2 1 3 19 38 16 9 1 13

W ichorze / В / 60-70 0 , 3 1 2 12 23 16 23 1 22

CD 8 0-50 0 ,4 1 1 15 15 15 31 2 19

DG 100-110 0 ,9 2 7 21 7 29 21 2 12

C zarne z ie m ie wytworzone z utw orów pyłow ych n ag lin o w y ch B la ck e a r t h s d e v e lo p e d from s i l t u n d e rla y by b o u ld e r loam

16 A lp 10-20 1 .5 25 17 27 22 ^ 0 , 0 0 2 9 A1 30-40 0 , 3 ЛЭ 17 30 22 12 T rzebczyk A1C 65-75 3 .5 56 20 13 19 12 D 130-140 3 ,5 30 11 7 25 27 n . o . ■ n o t d e te rm in e d

G

le

b

y

W

y

so

cz

y

zn

y

Ch

ełmi

ńs

kie

j

1

3

1

K ie k tó re w ła ś c iw o ś c i ch em iczn e Some c h e m ic a l p r o p e r t i e s T a b e l a 3 Poziom g e n e ty o z n y

G esetio

horizon

С o rg a n ic z n y w % O rg a n ie С i n % N o g ó ln y % T o t a l H % S to s u n e k C/H C/N r a t i o P r ó c h n io a /С X 1 ,7 2 4 / % Humus i n % I l o ś ć p ró c h n ic y w p o z io m ie A1 t / h a Humus c o n t e n t i n t h e A1 h o ­ r i z o n , i n t / h a CaC03 % pH Kwasowość h y - d r o l i t y c z n a m .e .,/1 0 0 g H y d r o ly ti c a c i d i t y i n m .e * /1 0 0 g o f s o i l Suma z a s a d wym iennych m * e ./1 0 0 g Sum o f e x c h a n ­ g e a b l e b a s e s i n т * э ./ 1 0 0 g o f s o i l S to p i e ń n a ­ s y c e n ia z a ­ sad a m i, % S a t u r a t i o n d e g re e w ith b a s e s i n % H20 KC1 P r o f i l 2 . Z e g a rto w ic o P r o f i l e 2 Z e g a rto w io e A1p 0 ,5 7 0 ,0 6 6 8 ,6 0 ,9 9 42 - 8 , 0 7 ,6 0 ,7 5 1 5 ,8 9 5 ,5 A3 0 ,1 2 0 r 028 4 ,3 0 ,2 1 - - 8 ,1 7 ,7 0 ,6 8 1 6 ,5 9 6 ,0

B t/1 /

0 ,1 4 0 ,0 2 4 5 ,8 0 ,2 4 - - 7 ,7 7 ,2 0 ,5 2 1 4 ,6 9 6 ,6

B t/2 /

0 ,1 1 0 ,0 1 7 6 .5 0 ,1 9 - - 7 ,5 6 ,0 0 ,9 0 1 4 ,9 9 4 ,3 CG ПоО. n . o . n . o . П. 0 o - 4 ,6 8 , 2 7 ,6 0 ,6 8 n .o * n*o* P r o f i l 3 . U n isław P r o f i l e 3 U n isław A1p 0 ,9 5 0 ,0 6 3 15 ,1 1 ,6 4 74 - 7 ,5 7 ,3 0 ,7 5 1 3 ,8 9 4 ,8 A3 0 ,3 2 0 ,0 4 2 7 ,6 0 ,5 6 - - 8 , 0 7 ,2 0 ,7 9 1 0 ,1 9 2 ,7

A3Bt

0 ,2 4 0 ,0 2 8 8 ,6 0 ,4 1 - - 7 ,7 6 ,7 1 ,0 5 9 ,7 9 0 ,2 CD 0 ,2 2 0 ,0 2 4 9 ,2 0 ,3 8 - - 7 ,3 6 ,8 1 ,3 0 1 3 ,0 9 0 ,9 DG n * o . n .o * n . o . n„o* - - 7 ,0 6 ,2 1 ,5 0 1 2 ,8 8 9 ,5 P r o f i l 9 . ffic h o rz e P r o f i l e 9 W ichorze A1p 0 t G6 0 ,0 7 9 8 , 4 1 ,1 4 4 2 ,8 - _{7 ,1 6 ,1 1 ,2 8 6 ,6 8 3 ,7} A1 Of 54 0 ,0 5 6 9 ,6 0 ,9 4 14,1 - 6 ,9 6 ,0 0 ,9 6 7 ,1 8 8 ,0 9 /В / 0 ,1 6 0 ,0 3 2 5 ,0 0 ,2 8 - - 7 ,2 6 , 2 0 ,9 5 1 2 ,5 9 2 ,9 4 CD 0 ,2 3 0 ,0 3 2 7 ,2 0 ,4 0 - 1 2 ,8 9 8 ,1 6 ,6 0 ,2 5 n*o* n .o * DG П.0* n .o * n . o . n*o* - 1 1 ,6 2 8 , 3 7 ,5 0 ,2 4 n .o * n .o *

P r o f i l 1 6 . T rzeb czy lr P r o f i l e 16 T rzeb o zy k

A1p 1*58 n .o * n .o * 2 ,7 3 8 3 ,9 - 6 ,9 6 ,4 2 ,4 2 n*o* n«o*

A1 0 ,8 6 n .o * n .o * 1 ,4 9 4 4 ,7 - 7 ,2 6 ,2 1 ,8 4 n . o . n . o .

A1C 0 ,3 4 n .o * n . o . 0 ,5 9 3 1 ,0 - 7 ,6 6 ,5 1 ,4 0 n* 0 * n*o*

Gleby Wysoczyzny Chełmińskiej

₁₃₃

R ys. 2. W yn ik i oznaczeń sk ład u m ech an iczn ego

a

— w e d ł u g p o d z i a ł u P o l s k i e g o T o w a r z y s t w a G le b o z n a w c z e g o — s ą t o u t w o r y p y ł o w e i p y ł y l e s s o w e , b — w e d ł u g p o d z i a ł u U S A — s ą t o g l i n y p ia s z c z y s t e

R esu lts of m ech a n ica l a n a ly sis

a — a c c o r d i n g t o t h e c l a s s i f i c a t i o n o f t h e P o l i s h S o il S c i e n c e — s i l t y f o r m a t i o n s a n d lo e s s

134

W. Cieśla i in.

Skład mechaniczny oznaczono metodą Buoyoucosa-Cassagrande’a w

m odyfikacji Prószyńskiego z rozsegregowaniem piasku na sitach. F rak ­

cję iłu koloidalnego (Ф <

0 ,0 0 0 2

mm) oddzielono od iłu drobnego (cząst­

ki o średnicy

0

,

0 0 2

-

0 ,0 0 0 2

mm) przy zastosowaniu sedym entacji przyspie­

szonej wirowaniem (tab.

2

).

Powszechnie stosowanymi metodami oznaczano: węglan wapnia, od­

czyn gleby, azot ogółem, kwasowość hydrolityczną, zawartość próchnicy

(C organiczny X 1,724) i zasobność poziomów

w próchnicę w t/ha,

sumę zasadowych kationów wym iennych oraz stopień nasycenia zasada­

mi (tab. 3).

W Y N IK I B A D A N

W oparciu o m ateriały własne i źródłowe ustalono, że obszary o prze­

wadze gleb wytworzonych z utw orów pyłowych stanowią łącznie około

17 tys. ha (rys. 1). W większości są to utw ory pyłowe podścielone gliną

zwałową zalegającą na głębokości od 50 do 100 cm. Na tych obszarach

w ystępują także nieduże płaty utworów pyłowych całkowitych (profile

1, 2, 5, 14). Poza tym gleby wytworzone z utworów pyłowych w ystępują

nieregularnie na całym obszarze Wysoczyzny Chełmińskiej w nie dają­

cych się wydzielić w zasięgi płatach. P łaty takie reprezentują profile 5 i 7.

Spośród gleb wytworzonych z utw orów pyłowych gleby płowe zaj­

m ują około 14 tys. ha (82°/o), czarne ziemie około 2 tys. ha (12%) oraz

gleby b runatne blisko 1 tys. ha (

6

%). Te ostatnie rozlokowane są płata­

mi na pagórkach, głównie wśród gleb płowych.

Analizowane gleby

(21

odkrywek) w ykazują w większości skład m e­

chaniczny utw orów pyłowych piaszczystych i utw orów pyłowych glinia­

stych (rys. 2a). N iektóre poziomy m ają skład piasków gliniastych pyla-

stych lub glin pylastych. Są to zwłaszcza poziomy B t w glebach pło­

wych oraz (Б) w glebach brunatnych. M aksimum zawartości iłu koloidal­

nego w większości gleb płowych w ystępuje w poziomach Bt, np. w pro­

filu 1 — Unisław jest 7 razy więcej iłu koloidalnego w poziomie B t niż

w poziomach A t i A z.W glebach brunatnych m aksimum przypada oczy­

wiście w poziomach (B). Zawartość iłu koloidalnego w profilach czar­

nych ziem na ogół rozkłada się nieregularnie, przy czym ze zrozumia­

łych względów maksima w ystępują najczęściej w glinie podścielającej

utw ory pyłowe. Profilowe rozmieszczenie iłu grubego ( 0 0,002-0,0002

mm) oraz części o średnicach większych od

0 ,0 0 2

mm nie w ykazuje

związku z charakterem procesów glebotwórczych (typologicznych) w opi­

sywanych glebach.

M ateriały pyłowe są wyługowane z węglanu wapnia do głębokości po­

niżej 1,5 m w przypadku gleb całkowitych i do poziomu skały podściela­

jącej w glebach naglinowych. Odczyn większości poziomów jest alka­

liczny, stopień nasycenia zasadami wysoki — ponad 90%.

Gleby Wysoczyzny Chełmińskiej

135

Zasobność poziomów A ± w próchnicę w czarnych ziemiach kształtuje

się w granicach od 102 t/h a (profile 5 i 17) do 185 t/h a (profil 14). W gle­

bach płowych zasobność w próchnicę jest na ogół średnia i w aha się od

42 t/h a (profil 2) do 81 t/h a (profil 1). W skutek częściowego ogłowienia

profilów gleb brunatnych ich zasobność w próchnicę jest bardziej w y­

rów nana (od 41 t/ha — profil 20, do 57 t/h a — profil 9) i w niektórych

przypadkach niższa niż w glebach płowych.

D Y S K U S J A

Podkreślana przez niektórych autorów [8, 11] dwuczłonowość opisy­

wanych gleb jest spowodowana odmiennością genetyczną m ateriałów py­

łowych w stosunku do zalegającej w podłożu gliny zwałowej m oreny

dennej. K ształt powierzchni gliniastego m ateriału morenowego decydu­

je często o miąższości nadległych osadów pyłowych. W m iarę wznosze­

nia się i urozmaicenia m oreny w kierunku wschodnim osady utworów

pyłowych w ystępują w coraz cieńszych i bardziej nieregularnych pła­

tach.

Osad utworów pyłowych z Wysoczyzny Chełmińskiej cechuje

odręb-R ys. 3. L ogarytm stosu n k u p y łu g ru b ow ego (0,1 - 0,05 m m ) do fra k cji p y łu drob­

nego (0 ,0 5 -0 ,0 2 m m ) w g leb a ch różn ych reg io n ó w z W ysoczyzn y C h ełm iń sk iej

2 — U n i s ł a w , 2 — Z e g a r t o w i c e , 3 — U n i s ł a w , 4 — G r z y b n o , 5 — R ó w n ic a B e ł ż y c k a (13), 6 — Z b ę d o w ic e k . P u ł a w (12), 7 — S z y b o w ic e k . P r u d n i k a (1) 8 — W ie r z b a k . K a z i m i e r z a (7)

L ogarytm of th e ratio o f coarse (0,1 - 0,05) to fin e silt fra n ctio n s (0,05 - 0,02 m m )

of so ils fro m d iffe r e n t lo c a litie s C hełm no U pland

1 — U n i s ł a w , 2 — Z e g a r t o w i c e , 3 — U n i s ł a w , 4 — G r z y b n o , 5 — B e ł ż y c e P l a i n (3), в — Z b ę d o ­

1 3 6

W. Cieśla i in.

ność udziału frakcji pyłowych w porównaniu do eolicznych osadów les­

sowych. Różnica polega na przewadze w omawianych osadach ziarn pyłu

grubego (rys. 26). Logarytm stosunku części pyłu grubego do pyłu drob­

nego w osadach pyłowych Wysoczyzny Chełmińskiej jest na ogół do­

datni (linie 1, 2, 3, 4), natom iast dla utworów pyłowych innych regio­

nów k raju wskaźnik ten wynosi poniżej minus 0,4 (z w yjątkiem skały

m acierzystej w profilu z Równiny Bełżyckiej).

Uwagę zwraca również kw alifikacja gatunkowa m ateriałów pyłowych

po naniesieniu danych na trójk ąty F ereta w oparciu o system Polskiego

Towarzystwa Gleboznawczego i na przykład system stosowany w USA.

Według systemu PTG są to przeważnie utw ory pyłowe piaszczyste i utw o­

ry pyłowe gliniaste, natom iast według systemu am erykańskiego m ateria­

ły te nie są utw oram i pyłowymi, lecz glinami piaszczystymi( sandy loam).

Zasadnicza różnica polega na tym, że w ystępujący tu w przewadze pył

gruby w systemie stosowanym w USA jest zaliczany do piasku bardzo

drobnego (very fine sand). W ynika stąd potrzeba analizy podziałów na

gatunki gleb w nawiązaniu do system u międzynarodowego.

Dokonano także pod mikroskopem porównań kształtu ziarn piasku

drobnego i pyłu grubego z poziomów skał m acierzystych lessów z okolicy

K esthely (Węgry), Hrubieszowa oraz utworów pyłowych z Wysoczyzny

Chełmińskiej (rys. 3) i stwierdzono, że pod tym względem wymieniane

osady nie wykazują większych różnic. Natom iast w lessach z Węgier

zaznacza się większy udział ziarn ciemno zabarwionych. Największy sto­

pień ogładzenia i przesortow ania w ykazują ziarna pyłu grubego z Wyso­

czyzny Chełmińskiej (rys 4f), a jednocześnie jest wśród nich dużo ziarn

o kształcie ostrokrawędzistym, maczugowatym, typowym dla osadów eo­

licznych. Według klasyfikacji ziarn Krygowskiego [

6

] ziarno frakcji pyłu

grubego omawianych gleb reprezentuje tzw. „ziarno dojrzałe”, chociaż

pewna ilość ziarn ostrokrawędzistych może być wynikiem mechaniczne-

do kruszenia ziarn podczas transportu oraz ich pękania w w yniku dzia­

łań mrozowych.

Rozpatrując uziarnienie badanych osadów pyłowych zauważa się wy­

raźne różnice wskazujące na istnienie w arstw uformowanych w toku od­

rębnych rytm ów sedymentacyjnych. Różnice te wynikające ze sposobu

osadzania się m ateriału zaciemniają obraz zmian uziarnienia, które mogły

zajść w procesie glebotwórczym. Na przykład w glebach płowych w y­

tworzonych z utworów pyłowych podścielonych gliną poziom wzbogace­

nia we frakcję ilastą przypada na górną partię gliny podścielającej te

utw ory (profile 4, 7, 9, 18, 21). Należy także brać pod uwagę, że w m a­

teriałach tych mogło zajść nagromadzenie frakcji ilastej w w yniku prze­

m ian „in situ ”. O tym, w jakim stopniu mogło nastąpić przemieszczenie

frakcji ilastej, świadczy intensywność wykształcenia się poziomu Bt w

glebach płowych wytworzonych z utworów pyłowych całkowitych (pro­

file 1, 2). Przem iany te są niewątpliwie związane z przebiegiem procesu

Gleby W ysoczyzny Chełmińskiej

_{1 3 7}

glebotwórczego. Takiego rozmieszczenia frakcji ilastej gleby czarnoziem-

ne nie w ykazują (profil 5).

Pod względem wartości rolniczej opisywane gleby należą do najlep­

szych na Wysoczyźnie Chełmińskiej. Szczególnie wysoką wartość

przed-R ys. 4. M orfologia ziaren p iask u drobnego (0,25 - 0,01 m m ) i p y łu grubego (0,1 - 0,05

mm ) z poziom ów C:

p i a s e k d r o b n y : a — z o k o lic K e s t h e l y (W ę g ry ) , с — z H r u b i e s z o w a , e — z U n i s ł a w i a ( p r o f i l 3); p y ł g r u b y : b — z o k o lic K e s t h e l y ( W ę g r y ) , d — z H r u b i e s z o w a , / — z U n i s ł a w i a ( p r o ­

f i l 3)

M orphology of fin e sand grain s (0,25 - 0,1 m m ) and coarse s ilt (0,1 - 0,05 mm ) from С

horizon:

f i n t s a n d : a — f r o m t h e e n v i r o n m e n t s o f K e s t h e l y ( H u n g a r y ) , с — f r o m H r u b i e s z ó w ( S o u t h e r n P o l a n d ) , e — f r o m U n is ła w ( p r o f i l e N o . 3); c o a r s e s i l t : b — f r o m t h e e n v i r o n m e n t s o f K e s t h e l y ( H u n g a r y ) , d — f r o m H r u b i e s z ó w ( S o u t h e r n P o l a n d ) , / — f r o m U n is la w ( p r o f i l e

138

W. Cieśla i in.

staw iają gleby położone w pasie Unisław-Chełmno. Ponad 50°/o tych gleb

można zaliczyć do kompleksu pszennego bardzo dobrego, pozostałość do

kompleksu pszennego dobrego. Poza wymienionym pasem na charakte­

ryzow anym obszarze przew ażają gleby kompleksu pszennego dobrego,

ponadto w ystępują gleby kompleksu pszennego bardzo dobrego i pszen-

no-żytniego.

W N IO SK I

1. Skałami m acierzystym i gleb Wysoczyzny Chełmińskiej są utw ory

pyłowe wodnego pochodzenia niecałkowite, podścielone średnio głęboko

gliną zwałową. W mniejszych płatach w ystępują utw ory pyłowe całko­

wite.

2. Uziarnienie utworów pyłowych Wysoczyzny Chełmińskiej jest od­

mienne w porównaniu do typowych lessów. Przew aga ilościowa pyłu gru­

bego nad pyłem drobnym, charakterystyczna dla tych osadów, jest zasad­

niczą cechą pyłów wodnego pochodzenia.

3. Charakterystyczne utw ory pyłowe w ykazują dużą niejednorodność

składu mechanicznego zarówno w układzie poziomym (między poszcze­

gólnymi profilami), jak i pionowym (w obrębie jednego profilu), co świad­

czy o ukształtow aniu się tych m ateriałów w toku zróżnicowanych rytm ów

sedymentacyjnych.

4. Gleby wytworzone z utworów pyłowych przedstaw iają bardzo wy­

soką w artość i przydatność rolniczą, i stanowią pod tym względem n aj­

lepsze gleby na Wysoczyźnie Chełmińskiej.

L IT E R A T U R A

[

1

] B o r k o w s k i J.: S tu d ia nad g leb a m i p y ło w y m i i p y la sty m i Ś ląsk a. Rocz.

glebozn. 13, 1963, 1.

12] D o b r z a ń s k i B.: M apa g leb P o lsk i w sk a li 1 : 7 5 0 000. W yd. geolog. W ar­

szaw a 1974.

[3] D y l i k o w a A.: G eografia P o lsk i. K rain y geograficzn e. PZW S, W arszaw a

1973.

[4] G a ł e c k i Z.: R oln icza p rzyd atn ość g leb P olsk i: w o jew ó d ztw o b yd gosk ie. P u ­

ła w y 1972.

[5] K o n d r a c k i J.: G eografia fizy czn a P olsk i. PW N, W arszaw a 1965.

[

6

] K r y g o w s k i B.: G eografia fizy czn a N izin y W ielk op olsk iej. Pozn. T ow . Przyj.

N auk, P ozn ań 1961.

[7] M u s i e r o w i c z A.: G leb y le s so w e orne w teren ach erod ow an ych . Rocz. N au k

roi., 116, 1966, Ser. D.

|

8

[ P 1 i с h t a W., R e g e l S.: G leb y ok olic T orunia. Zesz. nauk. UM K , M at.-Przyr.,

T oruń 1967.

[9] P o lsk ie T ow a rzy stw o G leb ozn aw cze, K om isja F izy k i Gleb: P od ział u tw orów

g leb o w y ch na fra k cje i grupy m ech aniczne. PTG , W arszaw a 1973.

110] P r u s i n k i e w i c z Z., R e g e l S.: M apa gleb w o jew ó d ztw a b yd gosk iego w

sk a li 1 : 300 000 i załącznik do m apy. W yd. U M K , T oruń 1972.

Gleby Wysoczyzny Chełmińskiej

₁₃₉

[11] R e j e w s k i M.: L asy liśc ia ste Z iem i C h ełm iń sk iej. Stud. Soc. S cien t. Тог.

S ec. D, 9„ 1971, 3.

[12] T o m a s z e w s k i J., B o r k o w s k i J.: C echy m orfologiczn e i w ła śc iw o ś c i

g leb b ielico w y ch i bru n atn ych . Rocz. glebozn. 7, 1959, 1.

[13] U z i a k S.: U tw o ry i g leb y p y ło w e R ów n in y B ełży ck iej. R ocz. glebozn. 22,

1971, 1.

В . Ц Е С Ь Л Я , М . В О Й Т А С И К , Р . М И Р А Ш Е В С К И , Д . Р О Г А Л Б С К И

П О ЧВЫ ВЫ С О Ч Ы ЗН Ы Х ЕЛ М И Н С К О Й С Ф О РМ И РО ВА Н Н Ы Е И З

П Ы Л Е ВИ Д Н Ы Х О Б Р А ЗО В А Н И Й

Л аборатория почвоведени я И нститута агрохим ии

Т ехн и ч еск о -сел ьск о х о зя й ств ен н а я академ ия в Б ы дгощ и

Р е з ю м е

И сследов ан и я п р есл едов ал и цель охар ак тер и зов ать свойства и условия

залеган и я почв отли чаю щ ихся вы сокой сел ьск охозяй ств ен н ой пригодностью

(комплекс

1

и

2

), сф орм ированн ы х из пы листы х образований на территории

Вы сочы зны Х елм и нской. П лощ адь залегания этих почв составляет ок. 17 тыс.

га. Почвы преим ущ ественно сф орм ированы из слоистой пы левидной м атерин­

ской породы п одстелен н ой на ср едн ей глуби не валунны м суглинком. В типо­

логическом отнош ении здесь преобладаю т псев доп одзоли сты е (лессивирован-

ные) почвы (ок. 82%), локально в п он и ж ен и я х грунта вы ступаю т черны е

зем ли (ок.

12

%), н ахол м ах среди п сев доп одзол и сты х почв появляю тся буры е

почвы (ок.

6

%).

В м еханич еском составе и сследован н ы х образований дом инирует грубая

пыль, что м ож ет быть харак терн ой чертой пы листы х образований водного

п р ои схож ден и я . В п р оф и л е отчетливо видна слоистость м атериалов, ук а зы ­

ваю щ ая на наличие разного ритма седим ентоции, что надо учесть при о б су ­

ж д ен и и влияния п оч в ообразовательны х ф ак торов на преобразов ание почвен­

ной массы.

W . C IE Ś L A , м. W O J T A S I K , R . M IR A S Z E W S K I , D . R O G A L S K I

SO IL S OF THE CHEŁM NO U P L A N D DEV ELO PED FRO M SIL T Y D E P O SIT S

D ep a rtm en t o f S o il S cien ce, U n iv e r sity of T ech n ology and A g ricu ltu re a t B yd goszcz

S u m m a r y

T h e aim

of th e r e sp e c tiv e in v e stig a tio n s w a s to ch aracterize prop erties and

o ccu ren ce of so ils form ed from silty d ep o sits of th e C hełm no U pland. T he total

area o f th ese so ils a m ou n ted to about 17 th ou sen d h ectares. T hey are m ain ly d e­

v elo p ed from n o n -u n ifo rm silty d ep osits u n d erly in g a t a m edium depth b y b ou ld er

lo a m . In ty p o lo g ica l resp ect p su d op od zolic so ils (lessiv es) p red om in ate (about 82%),

140

W. Cieśla i in.

w h ile lo c a lly in d ep ression s b lack earth s (about

12

%) and p a tch es of b row n soils

(about

6

%) on h ills am ong p seu d op od zolic so ils occur.

In te x tu r e of th e silty d ep osits coarse silt (0,1-0,05 mm ) grain s p rev a il, w h a t

m ay be regarded as a ch aracteristic fea tu re of silty d ep osits of w a ter origin. In

som e p ro files d istin ct stra tifica tio n is v isib le , w h a t proves th at la y ers w ere d e v e lo ­

ped in th e cou rse of sep arate sed im en ta tio n rh yth m s. It o u gh t to be tak en in to

con sid eration w h ile d eterm in in g th e e ffe c t of so il-fo rm in g fa cto rs on th e so il b u lk

tran sform ation s.

P r o f . d r h a b . W o j c i e c h C i e ś l a Z a k ł a d G l e b o z n a w s t w a I n s t y t u t u R o l n i c z e g o A T R B y d g o s z c z , u l. B e r n a r d y ń s k a в