Przyrodnicze początki działalności naukowej Bronisława Piłsudskiego na katordze sachalińskiej

(1)

Władysław Łatyszew, Zbigniew

Wójcik

Przyrodnicze początki działalności

naukowej Bronisława Piłsudskiego

na katordze sachalińskiej

Niepodległość i Pamięć 3/2 (6), 113-120

1996

(2)

Władysław Łatyszew, Zbigniew Wójcik

Przyrodnicze początki działalności

naukowej Bronisława Piłsudskiego

na katordze sachalińskiej

Podczas m iędzynarodow ego sym pozjum w Jużno-S achalińsku w 1992 roku p o św ięco nego działalności B ronisław a Piłsudskiego na D alekim W schodzie analizow ano głów nie dorobek etnograficzny w ybitnego zesłańca. W zględy techniczne zdecydow ały, że nie m oż na było w ów czas przedstaw ić inform acji o przyrodniczych (m eteorologicznych, klim atolo gicznych itp.) badaniach katorżnika. B adania te, podobnie ja k i działalność nauczycielska, pozw oliły w ięźniow i politycznem u przetrw ać okres adaptacji na w yspie Sachalin. C hoćby z tego w zględu zasługują one na krótką charakterystykę. O tyle je s t to uzasadnione, że w M u zeum K rajoznaw czym w Jużno-S achalińsku zachow ało się instrum entarium P iłsudskiego, a w bibliotekach i archiw ach T om ska i W ilna - rękopisy je g o opracow ań m eteorologicznych.

W zestaw ionej przez A lfreda F. M ajew icza bibliografii prac B ronisław a P iłsudskiego (1866-1918) dw ie, chronologicznie pierw sze, pozycje z lat 1896-1897 stanow ią prezentację w yników pom iarów m eteorologicznych w osadzie R ykow skoje w środkow ej części w yspy Sachalin (daw ny okręg ty m o w sk i)1. Są to w yniki obserw acji, które zesłaniec w ykonyw ał w latach 1895-1896 . P ozostałe pozycje zestaw ienia bibliograficznego dotyczą głów nie p ro blem atyki etnograficznej i językoznaw czej tubylców zam ieszkałych na S achalinie, w dolnej części dorzecza A m uru oraz w Japonii. P ublikacje z lat pobytu P iłsudskiego w E uropie (od 1907 roku) dotyczą także innych zagadnień: m uzealnictw a etnograficznego (m .in. w ystaw y w M uzeum T atrzańskim w Zakopanem ), rem iniscencji w czesnych obserw acji etnograficz nych (przydrożne krzyże litew skie) oraz dziejów zesłań w R osji (m .in. artykuł ogłoszony w 1918 roku w czasopiśm ie "Jeniec Polski" pt. P olacy w S yberii). D ziś w iem y, że zestaw ienie M ajew icza nie obejm uje w szystkich publikacji P iłsudskiego, które ukazały się drukiem za życia autora. P onadto w ostatnich latach, zw łaszcza w Jużno-S achalińsku, w ydano kilka rę kopisów zesłańca oraz w znow ień prac w cześniej ogłoszonych. M im o to w zestaw ie pub li kacji P iłsudskiego z ostatnich lat nie m a now ych prac przyrodniczych.

1 A.F. Majewicz, Bibliography o f Works by Bronisław Piłsudski, Poznań 1990, s. 3.

2 B. Piłsudski, Obzor pogody w sieleni Rykowskom na ostrowie Sachalin w 1895 g. (po nowemu stilju), "Sacha- linskij Kalendar", 1896, s. 101-106; tenże, Obzor pogody w sielenii Rykowskom Tymowskogo okruga w 1896

godu (po nowemu stilju), tamże, 1897, s. 160-173 (rękopis w Bibliotece Głównej Litewskiej Akademii Nauk w

(3)

114 Władysław Łatyszew, Zbigniew Wójcik

Historycy dotychczas o badaniach meteorologicznych i klim atologicznych Bronisław a Pił sudskiego praktycznie nic nie pisali. W tomie Historii nauki polskiej, ujm ującym lata jego twór czości, w spom niano jedynie o pracach etnograficznych zesłańca. W innych opracowaniach za mieszczono ledwie wzmianki o jego przyrodniczych zainteresowaniach. Tak np. W acław Siero szewski - towarzysz wspólnych badań Piłsudskiego na D alekim W schodzie - we wspomnieniu pośm iertnym o przyjacielu wykorzystał następującą jego notatkę autobiograficzną:

"Po kilku latach w ięziennego życia, przym usow ej pracy fizycznej, uzyskałem nieco sw obody; spełniałem obow iązkow o różne prace biurow e, p row adziłem spostrzeżenia m e teorologiczne, grom adziłem zbiory przyrodnicze dla m iejscow ego m uzeum , urządzałem bibliotekę dla okręgu, w którym m nie osiedlono, daw ałem lekcje; w reszcie w ładza pozw

oli-O ła m i uczyć w szkole ludow ej" .

W opublikow anej w 1981 roku biografii B ronisław a P iłsudskiego pió ra W itolda A rm ona odnajdujem y na ten tem at w ięcej danych:

"W lfatach] 1894-6 prow adził obserw acje pogody w m iejscow ej stacji m eteorologicznej, a spraw ozdania z tych obserw acji za l[ata] 1895 i 1896, opublikow ano w kalendarzu sacha- lińskim , były debiutem pisarskim P iłsu d sk ie g o ]. R ów nież w roku 1894 podjął się badań botanicznych dla now o pow stałego m uzeum w C habarow sku (od roku 1897 prow adził kore spondencję w tej spraw ie z B enedyktem D ybow skim ); pierw sze instrukcje, literaturę i za chętę otrzym ał od przebyw ającego w A leksandrow sku zesłańca politycznego, w przyszłości w ybitnego etnografa rosyjskiego L.J. Szternberga"4.

D rukow ana w Polsce i w Rosji literatura dotycząca działalności naukow ej B ronisław a Piłsudskiego je st.b ard zo obszerna. P oza przedstaw ionym i w yżej opracow aniam i szczegól nie w iele uw agi zesłańcow i pośw ięcił A ntoni K uczyński eksponując je d n ak głów nie etno graficzny i folklorystyczny nurt je g o tw órczości. Z opracow ań o g łoszonych w R osji odnoto w ać należy studia W ładysław a Ł atyszew a i M aryny P rokofiew oraz W ładysław a Ł atysze- w a6. Z asługą tych autorów je st popularyzacja, także przy pom ocy w ystaw y w M uzeum K rajoznaw czym w Jużno-S achalińsku, badań m eteorologicznych P iłsudskiego.

B ronisław a Piłsudskiego aresztow ano w m arcu 1887 roku w P etersburgu. B ył w ów czas studentem pierw szego roku praw a m iejscow ego uniw ersytetu. Z am ieszany był w spisek na życie cesarza A leksandra III, w yrokiem sądu senackiego skazany został na karę śm ierci, którą zam ieniono później na 15 lat katorgi na Sachalinie. N a m iejsce zesłania przybył stat kiem na początku sierpnia 1887 roku. K arę odbyw ał zrazu ja k o pracow nik fizyczny w sto larni, a później drw al. Z czasem przydzielono go do pracy w biurze okręgu tym ow skiego. Jednocześnie uczył w m iejscow ej szkole ludow ej. N iem al od początku pobytu na w yspie in teresow ał się tubylcam i: N iw cham i (daw na nazw a G iliacy) i A jnam i. Z czasem nauczył się ich języ k ó w i - pozyskaw szy przyjaźń starszyzny - prow adził badania nad kulturą m aterial ną i duchow ą tych narodów . Z tego okresu pozostaw ił pow ażny dorobek naukow y, druko

3 W. Sieroszewski, Bronisław Piłsudski, "Rocznik Podhalański", 1914-1921, s. XIV. 4 Polski Słownik Biograficzny, t. 25 Wrocław 1981, s. 306.

5 B. O. Piłsudskij (1866-1918). Stranicy biografii, [w:] Katalog etnograficzeskich kolekcij B.O. Pilsudskogo w

Sachalinskom Obłaslnom Krajowiedziczeskom Muzieje, Jużno-Sachalinsk 1988, s. 3-32.

6 Nieopublikowannaja rukopis Bronisława Piłsudskogo ob orokach Sachalina, [w:] B. Piłsudskij, Iz pojezdki k orokam o. Sachalin w 1904 g. Predprint, Jużno-Sachalisk 1989, s. 3-11.

(4)

w any w różnych krajach: R osji, Japonii, Polsce. W archiw ach pozostały je g o rękopisy, frag m enty zapisków pam iętnikarskich oraz m ateriały w arsztatow e publikacji m eteorologicz nych, a przede w szystkim kolekcje okazów kultury m aterialnej ludów D alekiego W schodu oraz w ałki fonograficzne z utrw aloną m ow ą tubylców , ostatnio odczytane przez specjali stów w Japonii.

Z agospodarow anie opanow anego przez R osjan Sachalinu rozpoczęto w połow ie X IX w. W yspa m iała w ażne znaczenie strategiczne na D alekim W schodzie. Jej porty ułatw iały ko m unikację osad na stałym lądzie z w yspam i A rchipelagu K urylskiego oraz K am czatką.

P oznanie istotnych czynników kształtujących pogodę na w yspie m iało w ięc bardzo w aż ne znaczenie. W zw iązku z tym adm inistracja w yspy stosunkow o w cześnie założyła stacje m eteorologiczne zarów no w portach, ja k i w głębi w yspy. Prow adzili je początkow o na ogół w ojskow i. W latach 1853-1854 porucznik N. R udanow ski odnotow yw ał podstaw ow e dane m eteorologiczne (tem peratura, kierunek w iatru, ilość opadów atm osferycznych) w P oste runku M uraw iew skoje. O bserw ator ten w latach 1855-1857 pracow ał w osadzie D ue. W

1861 roku porucznik M argasow notow ał dane m eteorologiczne na Posterunku K usunaj, a w latach 1868-1869 podpułkow nik F. D epreradow icz - w posterunku M uraw iejsk nad je z io rem Busse. W w ażnym portow ym Posterunku K orsakow okresow o (lata 1871-1872) o bser w acje m eteorologiczne prow adził lekarz w ojskow y U. B ieliński. W yniki tych, w istocie

do-n

ryw czych, pom iarów podsum ow ał M. M icul , który o kreślił średnią tem peraturę roczną p o wietrza.

S ystem atyczne obserw acje pogody rozpoczęto na S achalinie w 1881 roku w ram ach prac m iejscow ego urzędu m edycznego. W tedy w łaśnie P. S urunienko w ybudow ał niew ielką stację pom iarow ą w osadzie K orsakow ka w pobliżu P osterunku A leksandrow skoje. W 1886 roku, dzięki zabiegom tego lekarza, założono stację obserw acyjną w e wsi R ykow skoje. K ie row ał nim w ów czas felczer M. K rzyżew ski. O bserw atoram i w stacji R ykow skoje w róż nych latach byli: I. Juw aczew , B. Piłsudski, N. Perłaszew icz. W yniki codziennych obserw a cji ogłaszano w periodyku G łów nego O bserw atorium F izycznego w P etersburgu, a bieżące dane o pogodzie - w ujęciu m iesięcznym - rokrocznie publikow ano w pism ach m iejsco wych. Później w południow ym S achalinie założono sieć stacji m eteorologicznych: w 1893 roku w latarni m orskiej K rylnon, a w latach 1896-1898 w osadach: M auka, N ajoro, Siraura, G ałkino-W rasskoje, L utoga oraz posterunkach: K orsakow skim i T uchm ieniew skim .

B udow ą stacji m eteorologicznych w P osterunku K orsakow skim oraz osadzie G

ałkino-g

W rasskoje kierow ał bezpośrednio B ronisław P iłsudski. W je d n y m z dokum entów k ancela rii gubernatora w ojskow ego w yspy Sachalin zaznaczono, że zesłaniec ten "dał się poznać ja k o osoba bardzo użyteczna dla w[yspy] Sachalin" . F orm ułując ten sąd m iano na uw adze jego dotychczasow e badania na stacji pom iarow ej w R ykow skoje oraz istotny w kład w roz

wój i zagospodarow anie M uzeum S achalińskiego w A leksandrow skoje. Z tego w zględu,

7 B. Piłsudski w artykule Polacy w Syberii, umieszczonym w czasopiśmie "Jeniec Polski" w 1918 roku, na s. 2 nru 42 zapisał: "Agronom Micul oddaje się z zapałem wprowadzaniu rolnictwa na Sachalinie i tam umiera, czczony przez całą ludność zesłańczą".

8 Kopia w Muzeum Krajoznawczym w Jużno-Sachalinsku.

(5)

gdy poszukiw ano kandydata na organizatora now ych obserw atoriów na południu Sachalinu, w ybór padł w łaśnie na B ronisław a P iłsudskiego. M iał on bow iem duże dośw iadczenie w tym zakresie. Przy tym w szystkim dysponow ał danym i o pracy innych stacji na w yspie. D a ne te zebrał okresow o zastępując lekarza gubernialnego. N a tej p odstaw ie P iłsudski opraco w ał specjalną instrukcję pracy obserw atoriów , ze szczególnym określeniem obow iązków prow adzących pom iary. W instrukcji tej odw oływ ał się m .in. do w ym ienionych w yżej w łas nych publikacji z kalendarza sachalińskiego.

W końcu czerw ca 1896 roku, otrzym aw szy niezbędne w yposażenie, B ronisław P iłsudski w yjechał z R ykow skoje do Posterunku K orsadow skiego. P olecono m u w ybrać odpow iednie m iejsce na poszczególne obiekty stacji, kupić lub w ybudow ać specjalny dom , założyć in strum enty pom iarow e oraz skom pletow ać załogę obserw atorów i nauczyć ich podstaw o w ych czynności. W ładze starały się by stacja pow stająca spełniała w szelkie w arunki now o czesnego obserw atorium . Z tego w zględu obarczyły P iłsudskiego o bow iązkiem budow y m asztów z w iatrom ierzam i do 15 m w ysokości, zainstalow aniem deszczom ierzy, o cynko w anych budek z przyrządam i, barom etrów syfonalnych, aneroidów P a d e ’a, dysfom etrów , filtrów przeciw słonecznych, różnorodnych term om etrów (m .in. do m ierzenia tem peratury gleby) itp. P am iętać przy tym należy, że P iłsudski nie był fizykiem z w ykształcenia, a nie zbędną w iedzę m eteorologiczną i klim atyczną posiadł d rogą sam ouctw a oraz w ykonując różne dośw iadczenia na stacji pom iarow ej w R ykow skoje.

W ciągu lata w szystkie prace zostały w ykonane. O tym ja k p o w ażnie do tych czynności odnosił się zesłaniec - m ając św iadom ość rangi naukow ej zadania - św iadczy je g o op raco w anie i szczegółow e opisy stacji m eteorologicznych, zachow ane w C entralnym P aństw o w ym A rchiw um D alekiego W schodu R osji w Tom sku. W zachow anym opracow aniu p o d kreślił on, iż rozpoznanie klim atu w yspy oraz przew idyw anie pogody w dużym stopniu uza leżnione je s t od sum ienności i precyzji pracy obserw atorów stacji m eteorologicznych. M a ją c to na uw adze dostosow ał ogólną instrukcję G łów nego O bserw atorium F izycznego w Pułkow ie pod P etersburgiem do szczególnych potrzeb pow stających obserw atoriów na w y spie Sachalin. Przedstaw ił w niej prosto i jasn o codzienną pracę prow adzących pom iary, za sady w ypełniania dzienników czynności i ich form y, m etody p rzedstaw iania spraw ozdań m iesięcznych i rocznych oraz inne dane niezbędnej dokum entacji.

W analogiczny sposób zorganizował Piłsudski stację pom iarow ą w osadzie Gałkino-W rasskoje. Stacja ta, podobnie ja k w Posterunku Korsjakowskoje, rozpoczęła pracę jesienią 1896 roku.

W yjazd zesłańca z R ykow skoje na południe w yspy w 1896 roku poniekąd m iał zasadni czy w pływ na charakter dalszych je g o badań. P oznał bow iem w ów czas A jnów . Siedząc tra giczne losy tego narodu zrozum iał, że w łaśnie im m usi p ośw ięcić sw ój czas i energię tw ó r czą. P racę na stacjach m eteorologicznych prow adzili w yszkoleni przez niego obserw atorzy.

B ronisław Piłsudski, znany w św iecie naukow ym głów nie ja k o badacz kultury N iw chów i A jnów , opuścił w yspę S achalin w 1899 roku podejm ując pracę w oddziale Im peratorskiego R osyjskiego T ow arzystw a G eograficznego w e W ład y w o sto k u 10. B yło to m iejsce je g o

10 Zespól różnorodnych rękopisów B. Piłsudskiego, przechowywanych w zarządzie oddziału Rosyjskiego Towa rzystwa Geograficznego we Władywostoku. Tamże liczne fotografie Piłsudskiego o treści etnograficznej (ich inne wersje zachowały się również w Bibliotece Głównej Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie).

(6)

przym usow ego osiedlenia (nadal pozostaw ał zesłańcem , choć ju ż zw olnionym z katorgi). P row adził rozlegle terenow o studia etnograficzne i lingw istyczne w dolnej części A m uru (tereny zam ieszkałe przez N iw chów ), na Sachalinie (w obszarach na północy zam ieszka łych przez N iw chów , a na południe przez A jnów ), a także w Japonii (był m.in. tłum aczem w ypraw y badaw czej W acław a Sieroszew skiego prow adzonej z ram ienia Im peratorskiego R osyjskiego T ow arzystw a G eograficznego). O statecznie W ładyw ostok opuścił w 1905 roku i przez Japonię, Stany Z jednoczone A m eryki Północnej oraz kraje E uropy Z achodniej - z częścią sw ych rękopisów i kolekcji etnograficznych - przybył do G alicji. Podczas pierw szej wojny św iatow ej m iał zam iar w rócić na D aleki W schód. O statnie lata życia spędził je d n ak w A ustrii, S zw ajcarii i Francji. Z m arł tragicznie w nurtach S ekw any w P aryżu dn ia 17 m aja 1918 ro k u 11.

W spom niano w yżej, że rękopisy o sachalińskich pracach m eteorologicznych B ronisław a P iłsudskiego p raktycznie dotychczas nie były w pełni rozpoznane. P oza w ym ienionym i uprzednio dw om a publikacjam i - zapew ne nie je dynym i z tego okresu, bo przecież dru k o w ał doniesienia na Sachalinie w prasie lokalnej - w B ibliotece G łów nej A kadem ii N auk w W ilnie (daw na B iblioteka im. W róblew skich) zachow ały się rękopiśm ienne notatki, a w tym fragm ent dziennika z lat 1891-1892, zapiski o liczbie zesłańców p rzybyw ających na w yspę S achalin i do W ładyw ostoku w różnych latach oraz szkice z zakresu m eteorologii: brudnopis i czystopis artykułu o w ynikach badań m eteorologicznych na stacji pom iarow ej w R ykow skoje w 1896 roku, a także kilka w ersji instrukcji obsługi stacji obserw acyjnych, przeznaczonych dla placów ek istniejących i organizow anych. W zespole tym są także ręko pisy stanow iące - być m oże - fragm ent popularnonaukow ego pod ręczn ik a m eteorologii i klim atologii. T reść tych rękopisów zdaje się w skazyw ać, iż P iłsudski co najm niej od w iosny 1897 roku był kierow nikiem służby m eteorologicznej przy g u bernatorze w yspy. O tym zd a ją się także św iadczyć rękopisy przechow yw ane dziś w A rchiw um D alekiego W schodu R o sji w T om sku, w śród których znajdują się - podpisane przez P iłsudskiego - plany stacji m eteorologicznych, w raz z tekstem objaśniającym d la w ym ienionych w yżej p lacó w ek w osadzie G ałkino-W rasskoje i P osterunku K orsakow skim .

Zakres inform acji przedstaw ionych przez P iłsudskiego w opracow aniach w ydrukow a nych w łaściw ie ograniczony został do w yników pom iarów zestaw ionych w ujęciu m iesięcz nym. D ane te autor opatryw ał krótkim podsum ow aniem osobliw ości klim atu w danym roku, przy czym zaw sze porów nyw ał je z w ynikam i analiz z lat poprzednich. P raktycznie były to pom iary rutynow e, zalecane przez instrukcję G łów nego O bserw atorium F izycznego w Puł- kow ie dla stacji obserw acyjnych III klasy. A utor pogodę w sierpniu 1895 roku p rzedstaw ił w następujący sposób: "C hłodny i nienorm alnie m okry. W zględna w ilgotność w yższa od średniej. L iczba dni z opadam i i ich ilość bardzo duża, ja k nigdy dotąd. D eszcz spadły w nocy z 14/26 na 15/27 sierpnia (44,4 mm opadów ) w yrządził w iele szkód. K ilka m ostów w okręgu tymowskim zostało zerwanych lub uszkodzonych. W iatry były słabsze, głów nie południo

1 1 A. Kuczyński, Ludy dalekie i bliskie, Wrocław 1989, s. 249-256; tenże, Syberia. Czterysta lat polskiej diaspo

(7)

w o -w schodnie. B a ro m e tr stał w yso k o , o s ią g a ją c p o zio m nie o b se rw o w an y w cześn iej w sie rp n iu (754,9 m il.)" 12.

P iłsudskiego interesow ały rów nież zagadnienia klim atologiczne regionu, w którym przebyw ał z m usu przez k ilka lat. M ając w yniki pom iarów m eteorologicznych z 1895 roku porów nał je z danym i z dziesięciolecia 1886-1896. D o analizy w ykorzystał m .in. w yniki p o m iarów tem peratury (pom iary: średnie, m aksym alne i m inim alne), w ilgotności (absolutna i w zględna - zapisy średnie i m inim alne), zachm urzenia (średnie oraz liczba dni z niebem ja s nym i zasłoniętym chm uram i), opadam i (średnie i m aksym alne oraz liczbą dni z: opadam i w ogóle, śniegiem , śniegiem z deszczem , gradem , m głam i), ciśnieniem (średnim , m aksy m alnym i m inim alnym oraz w yliczoną z tego różnicą pom iarów , w iatram i, prędkością śred nią i liczbą dni z w iatram i poryw istym i), a także liczbą dni z burzam i. D ając na tej p odsta w ie charakterystykę klim atu w yspy w ostatnim dziesięcioleciu stał się Piłsudski w ytraw nym badaczem problem u. D odajm y, że w kalendarzu sachalińskim obok artykułu Piłsudskiego ukazało się spraw ozdanie I. Juw aczew a z w yników pom iarów na stacji w A leksandrow skoje. Z aw iera on znacznie m niej w yników pom iarów , a część w nioskow a została ograniczona do m inim um . N ie m ożem y zatem się dziw ić, że gubernator w yspy w łaśnie zesłańcow i p o l skiem u pow ierzył odpow iedzialne zadanie organizacji i u ruchom ienia now ych stacji p om ia row ych w innych częściach w yspy, a gdy z zadania tego w yw iązał się należycie - otrzym ał nieoficjalnie - kierow nictw o służby m eteorologicznej całej prow incji.

S praw ozdanie B ronisław a Piłsudskiego z pom iarów m eteorologicznych w 1896 roku pozornie nie różni się od ogłoszonego w roku poprzednim . N a je d n ej z tabel dostrzegam y je d n ak now e elem enty. T ak np. tem peraturę pow ietrza na p o w ierzchni ziem i m ierzono w godzinach: 7, 13 i 21. A utor podał zebrane dane (w yniki średnie, m aksym alne i m inim alne) dla tych w łaśnie godzin w ujęciu m iesięcznym oraz za cały rok. O bok tego um ieścił w spra w ozdaniu inform acje o tem peraturze gleby, której ciepłotę m ierzył o godzinie 13 na nastę pujących głębokościach:

1

,

8

,

1,2

i

2,2

m ) rów nież dane średnie, m aksym alne i m inim alne). Z nacznie rozbudow ał w spraw ozdaniu część pośw ięconą w iatrom (podał w yniki pom iarów z 1896 roku i porów nał je z danym i z lat 1886-1896). W skazał, że w styczniu i lutym każde go roku przew ażały w iatry północno-zachodnie, a w czerw cu - południow o-w schodnie. Z a tem i w tym roku poszukiw ał now ych rozw iązań starając się nie tylko zgłębić w arunki m i kroklim atu otoczenia stacji w R ykow skoje, ale także osobliw ości k lim atyczne całej w yspy.

O w iele w ięcej, w porów naniu z treścią publikacji, o w iedzy klim atologicznej B ronisła w a P iłsudskiego m ów ią je g o rękopisy zachow ane w B ibliotece G łów nej L itew skiej A kade m ii N auk w W ilnie. Są tam trzy bloki notatek na ten tem at. P ierw szy z nich (karty 1-8 i 19- 25) to dw ie robocze w ersje opracow ania w ydrukow anego w 1897 roku w kalendarzu sach a lińskim . Z najdują się tu je d n a k tablice, które - ze w zględu na rodzaj w y daw nictw a - nie zo stały w ydrukow ane. N a tablicach tych podano w yniki pom iarów tem peratury pow ietrza w m iesiącach: styczniu, sierpniu i w rześniu z lat 1886-1896. Z zachow anych rękopisów nie w ynika, ja k ie były pow ody w yboru takiego m ateriału pom iarow ego do zestaw ienia.

(8)

D rugi blok rękopisów przechow yw anych w B ibliotece w W ilnie stanow ią różnego ro dzaju instrukcje pracy stacji m eteorologicznych. A utor zestaw ił m .in. charakterystyki apara tów do m ierzenia tem peratury, zaopatrując je w e w skazania o sposobie obsługi. To sam o dotyczy w iatrom ierzy, deszczom ierzy itp. Z achow ały się przy tym rysunki do w łaściw ego opisu chm ur, gradu. P iłsudski dążył do tego by obserw ator na m iejscu dokonyw ał niektó rych obliczeń. D latego w sw ych opracow aniach nieco uw agi p ośw ięcał też m etodom obli czeń, a w tym np. sposobom obliczania korekty czasu. Jeden z fragm entów tego bloku ręko pisów nosi tytuł: Instrukcja dla stacji m eteorologicznej III klasy. Z a lecenie pp. kierow nikom

stacji m eteorologicznych i pp. inspektorom rolnictw a na w. Sachalin, zestaw ione p rze z o b  serw atora R ykow skiej S tacji M eteorologicznej B ronisław a P iłsudskiego. A utor napisał tylko

część pierw szą tej instrukcji (m .in. w punkcie 5 ze zdaniem : "N ależy uw ażać, by o m yłka w czasie w którym przeprow adza się obserw acje, nie p rzekraczała je d n ej m inuty"). W dalszej części tego opracow ania zapisał zestaw problem ów , które zam ierzał poruszyć, a w tym: "23. P oczątek i koniec sianokosów ", "24. Początek sadzenia ogórków " (um ieszczone w tym cy fry to dni m aja). Inne rękopisy tego bloku (m .in. o chm urach i opadach atm osferycznych) stanow ią fragm enty czegoś w rodzaju podręcznika. S ą także w ersje robocze opracow ania, które Piłsudski pisał m ając zam iar ulepszyć ogólne zalecenia dla obserw atorów , w ypraco w ane w G łów nym O bserw atorium Fizycznym w P ułkow ie. O tym , że tak było istotnie św iadczą notatki do opracow ania pt. P[anu] kierow nikow i stacji m eteorologicznej, w której zesłaniec - pow ołując się na cyrkularz z tegoż O bserw atorium z 27 kw ietnia 1897 roku, sta ra się zalecenia centrali nasycić zdobytym i w terenie dośw iadczeniam i. S ugestie sw oje p o parł w ynikam i analizy pom iarów na stacji w R ykow skoje w latach 1895-1897. Podobny charakter m a także inny szkic pt. D o p a n ó w obserw atorów A leksa n d ro w skiej S tacji M eteo 

rologicznej, w którym ponadto przedstaw ił w yniki analizy pogody w stacjach w R ykow sko

je i A leksandrow sku w latach 1894-1897. Są także w tym bloku rękopisów opisy now o za łożonych stacji m eteorologicznych w osadzie G ałkino-W rasskoje i Posterunku K orsako- w skim . W tych opisach zw rócił uw agę na fizjografię o toczenia założonej stacji, a w tym m orfologię terenu oraz w arunki geologiczne podłoża.

Trzeci blok notatek z B iblioteki A kadem ii N auk w W ilnie stanow i zapiski pam iętnikar skie z lat 1891- 1892. D otyczą one okresu czasu, gdy P iłsudski z innym i zesłańcam i polity cznym i pracow ał przy w yrębie lasów . W ydaw ałoby się zatem , że nie m iał w ogóle w arun ków do szerszych studiów przyrodniczych. B yło je d n ak inaczej. N iektóre zapiski - p row a dzone zresztą w ręcz w telegraficznym skrócie - pośw ięcone zostały osobliw ościom p rzyro dy w yspy. Inne dotyczą w yboru optym alnego term inu sadzenia w arzyw . N a je d n y m z za chow anych rysunków autor odnotow ał, że m archew kę sadzono 18 m aja, groch słodki - w dniu następnym , a cebulę i buraki - 19 i 20 tego m iesiąca. Z bierał te dan e uw ażnie, gdyż by ły one niezbędne zesłańcom do egzystow ania na w yspie. Z pew n o ścią także przekazyw ał uczniom w szkole, starając się podnieść na w yższy poziom og ó ln ą kulturę ludności tubyl czej i napływ ow ej.

N iektóre z przedstaw ionych wyżej opracow ań P iłsudskiego - w innych w ersjach - za pew ne zachow ały się w T om sku w Państw ow ym A rchiw um D alekiego W schodu. Jak się

(9)

w ydaje, tam także przechow yw any je s t rękopis o klim acie okręgu tym ow skiego na Sachali- nie. O istnieniu tego rękopisu w spom niał w sw oim opracow aniu A lfred F. M a jew ic z13.

W łaściw e zagospodarow anie Syberii i rosyjskiego D alekiego W schodu, w ym agało p o znania głów nych elem entów klim atu w schodniej części im perium . D yrekcja G łów nego O b serw atorium F izycznego w P ułkow ie co najm niej od połow y X IX w. pow ierzała funkcje o b serw atorów m ałych stacji w ojskow ym , nauczycielom , lekarzom . Z czasem zaczęto zatrud niać d o pom iarów zesłańców politycznych. Z w łaszcza w tej grupie obserw atorów zw ykle było w ielu Polaków . T ak np. M aksym ilian M ark prow adził stację w Jenisiejsku, a Jan C zer ski (z żoną M aw rą) w P reobrażenskoje nad N iżną T unguską. Ich o p racow ania pom iarów - zw łaszcza podczas roku m eteorologicznego 1881 - w yróżniane były p rzez centralę. B roni sław P iłsudski dokonał je d n a k w ięcej niż poprzednicy. B ył bow iem w zorow ym obserw ato rem , traktującym w yniki w ieloletnich pom iarów badań klim atologicznych. B ył także tw órcą koncepcji oraz organizatorem now ych stacji pom iarow ych, a p rzed e w szystkim n auczycie lem przekazującym sw e dośw iadczenia i zdobytą w iedzę innym . D latego w końcu X IX w. służba m eteorologiczna w yspy Sachalin należała n iew ątpliw ie do najlepiej zo rganizow a nych na D alekim W schodzie. Tam też w yniki obserw acji m eteorologicznych w ykorzystano praktycznie do opracow ania p odstaw lokalnej agroklim atologii.

D odajm y do tego, że B ronisław P iłsudski po pow rocie do ojczyzny osiadł w G alicji. P rzez pew ien czas Z akopane było m iejscem je g o stałego pobytu, a T ow arzystw o T atrzań skie organizacją, z której ram ienia prow adził badania etnograficzne na P odhalu i O raw ie. N ie zapom niał je d n a k o sw oich zainteresow aniach lokalnym klim atem badanego obszaru. U czestnicząc w pracach S ekcji Przyrodniczej T ow arzystw a T atrzańskiego był w spółtw órcą p rogram u badaw czego tej organizacji w zakresie m eteorologii. W w ielu też przypadkach prow adził osobiście pom iary m eteorologiczne na stacji na H ali G ąsienicow ej w T atrach oraz w M uzeum T atrz ań sk im 14. W spom agał w ów czas sw ą w iedzą i d ośw iadczeniem in nych obserw atorów , a zw łaszcza - także uchodźców z R osji - B o ry sa W ig ilew a i A lfreda L i tyńskiego.

P rzedw czesna śm ierć B ronisław a P iłsudskiego przerw ała je g o w ielostronną działalność naukow ą. Z najdujące się w archiw ach R osji i L itw y rękopisy opracow ań z zakresu m eteoro logii i klim atologii zasługują na specjalne studium historyka nauk przyrodniczych.

13 A. F. Majewicz, Bibliography..., s. 19.

14 Por. m.in. list Borysa Wigilewa do Mieczysława Limanowskiego, przechowywany w zbiorach Muzeum Ziemi PAN w Warszawie oraz informacje w książce Gabriela Brzęka pt. Alfred Lityński, ogłoszonej w 1994 roku w Suwałkach.