M. Benko
Mało znany zabytek wczesnego
odrodzenia w Jeruzalu
Ochrona Zabytków 9/1-2 (32-33), 111-113
lo g iczn e w K ra k o w ie w e w rz e ś n iu 1955 s tw ie rd z o n o , że w y s tę p u ją ta m d w a s y s te m y u m o c n ie ń o b ro n n y c h . W ał g ó rn y , o ta c z a ją c y p ła s k i szczyt, m ia ł siln ą k o n s t r u k c ję d r e w n ia n ą , p r z e s y p a n ą o k ru c h a m i s k a l n y m i; z o sta ł d o sz c z ę tn ie s p a lo n y aż do s to p ie n ia m ie js c a m i ziem i i k a m ie n i n a sz la k ę . D o stę p do w a łu n a g rz b ie c ie g ó ry o b w a ro w a n o tr z e m a w a ła m i i ro w em . W ał d o ln y , tw o rz ą c y ja k b y p o d g ro d z ie , to m u r u ło ż o n y w d o ln y c h w a r s tw a c h n a z a p ra w ie w a p ie n n e j z k a m ie n i p ia s k o w c o w y c h ; k a m ie n ie o p a d łe z w ie rz c h u m u r u z a sy p a ły je g o b o k i i z a m ie n iły m u r n a w a ł, p o k ry ty ro ś lin n o ś c ią , w 4/s zniszczo n y o b e c n ie p rz e z
w y b ie r a n ie k a m ie n i n a p o d m u ró w k i. W m u r z e ty m o d k o p a n o b r a m k ę (ryc. 127), z a s y p a n ą w p rz e jś c iu m ia łe m w ę g lo w y m i p o p io ła m i, a w n ic h s k o r u p y d a tu ją c e p o ż a r n a w ie k X I. S ty k o b u w a łó w za b r a m k ą , z a p e łn io n y k a m ie n ia m i z ro z w a lo n y c h m u ró w , j a k ró w n ie ż tr z y le je m ię d zy w a łe m a w s c h o d n ią k r a w ę d z ią g ó rn e j p la tfo rm y , to z a p e w n e p o z o sta ło śc i po d a w n y c h b u d o w la c h . Z b a d a n ie ty c h m ie jsc d a ło b y b a rd z o c ie k a w e ro z w ią z a n ie ta k o d m ie n n y c h f a k t u r ą z ało ż eń o b ro n n y c h c a łe g o g ro d u , is tn ie ją c e g o jeszcze — w e d le ź ró d e ł p i s a n y c h1 — w d ru g ie j p o ło w ie X I I I w. T e re n o b ję ty w a ła m i n a le ż y do la s ó w p a ń s tw o w y c h , o to c z e n ie n a zb o czach G ro d z is k a do o k o lic z n y c h ch ło p ó w . P r a w n a o c h ro n a c e n n e g o a niszczo n eg o z a b y tk u j e s t k o n ie c z n a . G. Leńczyk M A Ł O Z N A N Y Z A B Y T E K W C ZE SN EG O O D R O D Z E N IA W JE R U Z A L U R yc. 128. P o z n a c h o w ic e G ó rn e. P ro f ile p rz e k o p ó w n a w a ła c h g ro d zisk a. W m ie jsc o w o śc i J e r u z a l p o w ia tu M iń s k o -M a z o w ie c k ie g o z a c h o w a ł się m ało z n a n y i n ie p u b lik o w a n y n a g ro b e k r y c e rz a p o c h o d z ą c y z p ie r w s z e j p o ło w y X V I w ie k u . P r z e d s ta w ia p ła s k o rz e ź b io n ą p ły tę z sz a re g o p ia s k o w c a o w y m ia r a c h ok. 1,13 X 2,00 m , u m ie sz c z o n ą w p o d ło d z e
m iejsco w eg o k o śc io ła u w s tę p u do p r e z b i te r iu m . P ła s k o rz e ź b a , o d z w ie rc ie d la ją c a je sz c z e w p o tr a k to w a n iu te m a tu w p ły w y śre d n io w ie c z a , w y o b ra ż a ry c e rz a w p o z y c ji le ż ą c e j n a w z n a k , o d z ia n e g o w zb ro ję, n a m ieczu , z b u z d y g a n e m w p o d n ie sio n e j k u g ó rz e p r a w e j ręce, z g ło w ą w h e łm ie , s p o c z y w a ją c ą n a p o d u sz c e z c h w a s ta m i; u nóg ry c e rz a — o stro g i. D ość m o cn y r e lie f p ła s k o rz e ź b y (jeszcze o b e c n ie około 5 cm ) zo stał, z w ła sz c z a w c z ę ściach b a r d ziej w y p u k ły c h , z n a c z n ie s t a r t y p rzez c h o d z e n ie ; d o ty c z y to szczeg ó ln ie tw a rz y .
W p rz e d łu ż e n iu p o w y ż e j o p is a n e j p ły ty w k ie r u n k u g łó w n e g o o łta r z a z n a jd u je
« K odeks d y p lo m a ty c zn y P o lsk i, w yd. L. R z v s z c z e w s k i i A. M u c z k o w s k i . t. III. s. 89—90; M o n u m en ta m edii aevi h ist., wyd. Pr. I' i с к o s i ń s k i, t. I П, s. 364—5.
R yc. 129. P la n o b w a ło w a ń n a g ó rze G ro d z is k o w P o z n a c h o w ic a c h G ó rn y c h . 111
się d r u g a p ły ta z ta k ie g o sam eg o m a t e r i a łu i id e n ty c z n y c h w y m ia ró w , z re s z tk a m i w y ta r te g o ła c iń sk ie g o n a p is u n a o b w o dzie, w y k o n a n e g o m a ju s k u łą re n e s a n s o w ą, a d o ty czą ceg o p rz y p u s z c z a ln ie tej s a m e j, co i p ła s k o rz e ź b a , osoby. D a ją się jeszcze o d c z y ta ć : w z d łu ż k ró tsz e g o b o k u od z a c h o d u — k o n ie c w y ra z u z lite r ą „ S ” („V S ” ?) i w y ra z „ H IC ” o ra z w z d łu ż d łu ż szego b o k u od p ó łn o c y w y ra z „G E N E - R O S V S ” („ u ro d z o n y ”), część lite r y „ T ” i li te r a „O ”. Ś ro d e k te j p ły ty c a łk o w ic ie w y d e p ta n y , ż a d n y c h ś la d ó w rz e ź b y a n i n a p is u n ie p o sia d a . J a k i e je s t p o c h o d z e n ie p o m n ik a je r u - z a ls k ie g o i kogo w y o b ra ż a ? J e r u z a l (p rzed ty m J e r u z a le m ), k tó r y do p o ło w y X V III w ie k u n osił n a z w ę Z
e-0 1 M
1... 1 1 1 4
R y c. 130. J e r u z a l (pow . M iń sk M az.). K o ś ciół p a r., p ły ta n a g ro b n a z X V I w . I n - w e n ta ry z o w a ł a u to r. liszew a, b y ł p rz e d 1533 r. w sią, n a le ż ą c ą do ro d z in y O b o rsk ic h . W 1533 r. w ła ś c i ciele Ż e lisz e w a i s ą s ie d n ie g o Ł u k ó w c a — S e ra f in , sę d z ia c z e rs k i i Z y g m u n t O b o r scy — u z y s k a li p rz y w ile j n a lo k a c ję w m ie js c u is tn ie ją c e j w si Ż eliszew a m ia s ta n a p r a w ie m a g d e b u rs k im . B y ł to o k re s w y ją tk o w o in te n s y w n e g o n a s ile n ia p r o c e s u lo k a c ji m ia s t n a p o łu d n io w y m M azo w szu p ra w o b rz e ż n y m . P o s ia d a n ie m ia s ta p rz e z p a n a fe u d a ln e g o d a w a ło jeszcze w X V I w . p o w a ż n e k o rz y śc i, s ta ją c się in s tr u m e n te m u m o ż liw ia ją c y m d o d a tk o w ą e k s p lo a ta c ję c h ło p a p a ń sz c z y ź n ia n e g o p o p rz e z p r o p in a c ję i rz e m io sło u słu g o w e w y k o n y w a n e p rz e z m ie sz c z a n z o b o w iązan y ch do ro z lic z n y c h ś w ia d c z e ń n a rzecz d w o ru . L o k a c ji m ia s ta Ż eliszew a to w a rz y sz y ło p ra w d o p o d o b n ie c h a ra k te ry s ty c z n e , zach o w a n e do dziś, je g o u k s z ta łto w a n ie p rz e s tr z e n n e z ry n k ie m o trz e c h p ie rz e ja c h z a ło żo n y ch r e g u la r n ie p o d k ą te m p ro sty m , z w y lo ta m i u lic w n a ro ż n ik a c h ry n k u i z f a r ą u s y tu o w a n ą p rz y p ie rz e i c z w a r te j, p ły n n ie o d c h y la ją c e j się k u p o łu d niow i. F a r ę u fu n d o w a li w r. 1532 ró w n ież O b o rscy , w z n o sząc ją z d re w n a . O b e c n y — ró w n ie ż d re w n ia n y — k o ś ciół, p o b u d o w a n y około 1757 r. p rz e z ó w czesn eg o w ła ś c ic ie la J e r u z a la — w o je w o d ę M azo w ieck ieg o K a z im ie rz a R u d z ie ń - skiego, w z n ie s io n y z o sta ł n a m ie js c u d a w n e j f a r y z X V I w . B yć m oże, że sam o p o ło ż e n ie w y żej o p is a n y c h p ły t n a d is tn ie ją c ą tu p ra w d o p o d o b n ie w p o d ziem iu , a o b e c n ie n ie d o s tę p n ą k r y p tą n ie uległo n a w e t w ię k sz e j zm ian ie.
C zas p o w s ta n ia p o m n ik a je ru z a ls k ie g o w ią ż e się n ie w ą tp liw ie z o k re s e m d z ia ła l ności O b o rsk ic h p rz y lo k a c ji i o rg a n iz o w a n iu m ia s ta o ra z b u d o w ie fa ry . N ależy się d o m y ślać, że i sa m n a g ro b e k dotyczy cz ło n k a te j ro d z in y . N ie p r z e d s ta w ia ją c sobą w y b itn e g o d z ie ła sz tu k i, j e s t je d n a k n a g ro b e k je r u z a l- sk i c e n n y m d o k u m e n te m , św ia d c z ą c y m o ro z w o ju k u lt u r a ln y m p o łu d n io w e g o M a zo w sza p ra w o b rz e ż n e g o ju ż w o k re s ie w czesn eg o O d ro d z e n ia . J e s t d o k u m e n te m ty m c e n n ie js z y m , bo je d n y m z n ie lic z n y c h , w y s tę p u ją c y c h o b e c n ie n a ty m o b szarze, g d zie p o w sz e c h n ie s to so w a n y w u b ieg ły ch s tu le c ia c h b u d u le c d rz e w n y n ie s p rz y ja ł d łu g o trw a łe m u z a c h o w a n iu m a te ria ln y c h ś la d ó w k u ltu r y .
N a m a r g in e s ie n a le ż y zw ró cić u w a g ę n a o b e c n y b u d y n e k d re w n ia n e j, g o n te m k r y te j, f a r y je r u z a ls k ie j, k tó r y — a c z k o lw ie k w z n ie sio n y w p o ło w ie X V III w ie k u — p o sia d a jeszcze w sw y m u k s z ta łto w a n iu w id o c z n e w p ły w y b. tr w a ły c h tr a d y c ji d re w n ia n e g o k o śc ie ln e g o b u d o w n ic tw a g o ty c k ie g o . T r a d y c je te w id o czn e są m . in w p la n ie b u d y n k u , a w szczególności 112
W w ie lo b o c z n ie z a k o ń c z o n y m p re z b ite r iu m o ra z w w ię ź b ie d a c h o w e j, u s iłu ją c e j — w n ie u d o ln y z re s z tą sp o só b — n a ś la d o w a ć k o n s tr u k c ję g o ty c k ą z tzw . sto rc z y k a m i.
O b o k f a r y z w ra c a u w a g ę o k a z a ły p o m n ik F lo r ia n a C ieszk o w sk ieg o , w z n ie sio n y w o s ta tn ic h la ta c h X V II I w . w p o sta c i łu k u tr y u m fa ln e g o o k la s y c y s ty c z n e j a r c h ite k tu r z e z re m in is c e n c ja m i b a ro k u . M. Benk,o S Ł U P D R O G O W Y P O C Z T Y P O L S K O - S A S K IE J Z P O C Z . X V III W. W Z G O R Z E L C U N A D N Y S Ą Ł U Ż Y C K Ą W c z a sie p ro w a d z o n y c h p rz e z P r a c o w n ię K o n s e rw a c ji Z a b y tk ó w w m - c u w rz e ś n iu 1955 r. p r a c in w e n ta r y z a c y jn y c h w p o ls k ie j części Z g o rzelca n a d N y są Ł u ż y c k ą zn a le z io n o z w a lo n y i u sz k o d z o n y w c z a sie d z ia ła ń w o je n n y c h słu p d ro g o w y p o c z ty p o ls k o -s a s k ie j z c z a só w A u g u s ta I I „ M o cn eg o ” , W s p o m n ia n y słu p d ro g o w y w y k o n a n y z p ia s k o w c a , m a k s z ta łt o b e lisk u k w a d r a to w e g o o w y m ia r a c h : p o d s ta w y 50 cm , sz c z y tu 2ö cm , w y so k o ść sa m e g o o b e lisk u 285 cm . Ł ą c z n a w y so k o ść z p o s tu m e n te m n a k r y t y m g z y m se m o ra z ze s to p n ie m p o d s ta w y w y n o si o k . 425 cm. G ó rn a część o b e lisk u o zd o b io n a je s t tr z e m a p a r a m i h e rb ó w R z e c z y p o sp o lite j i k s. S a k s o n ii w o w a ln y c h , p o łą c z o n y c h ze so b ą ta r c z a c h u ję ty c h w b a ro k o w e k a r tu sz e . U sp o d u k a r tu s z a ta r c z a z in ic ja ła m i A (A u g u stu s) R (Rex) c a ły zaś k a r tu s z zw ie ń c z o n y k o ro n ą k ró le w s k ą .
W części d o ln e j o b e lisk u p o d a n e są n a z w y n ie k tó r y c h m ia s t Ś lą s k a i S a k so n ii z o d le g ło śc ia m i w m ila c h . P o m ię d z y m ia s t a m i o z n a c z o n e są g ra n ic e S a k s o n ii i Ś lą sk a. P o n iż e j d a ta 1725 i w k lę s ły ry s u n e k tr ą b k i p o c z to w e j!.
N a p is y i h e r b y s k ie ro w a n e są n a 3 s t r o n y , z g o d n ie z k ie r u n k ie m ro z c h o d z ą c y c h
i T reść n a p isu na Jednej ze s tro n s łu p a : (w n a w ia sie — po lsk ie n azw y m iejsco w o ści).
u szk o d z o n y 6 Som m erfeld C h ris tia n sta d
K ro ssen S a g a n 1. W ald au G renze 2. B u n zlau 3. Kl. H a y n au 4. L ieg n itz 5. N e u m ark t 6. B re sla u I. L au b an G ren ze G relffen b erg G ren ze H irs z b e rg Cyfry o z n ac z a ją pocztow ych licząc od tow a — 7.500 m ). 11 3/4 (L ubsko) 11 1/4 (K rzystkow ice) 16 1/2 (K ro sn o O d rz a ń sk ie ) 8 3/4 (Ż ag ań ) 8 1/4 (W ykroty) 6 1/4 (B o lestaw ice) 10 (C hojnów ) 12 1/2 (L eg n ica) 16 3/4 (Ś ro d a SI.) 21 (W rocław ) 3 1/4 (L u b ań ) 5 1/4 (G ryfów ) 5 1/4 (Je len ia G óra) o dleg ło ści w sask ic h m ilach
Zgorzelca (sa sk a m ila
pocz-R yc. 131. S łu p d ro g o w y p o czty p o ls k o - s a s k ie j w Z g o rzelcu . P o m ia r i r e k o n s tr u k c ja
a u to r a . 113
