Studia Teologiczne Biał., Droh., Łom.
13(1995)
STATUS EPISTEMOLOGICZNY
I METODOLOGICZNY SOZOLOGIP
Treść; Wstęp; I. Uwarunkowania historyczne powstania sozologii; II. Epistemologia sozologii; III. Metodologia sozologii; IV. Koncepcje sozologii; Zakończenie. KS. JÓ Z E F M . D O Ł Ę G A
W STĘP
D o zagadnień określających status epistemologiczny i metodologiczny danej dyscypliny naukowej należy jej geneza, epistemologia, m etodologia i koncepcja. Podjęta p ró b a określenia statusu epistemologicznego i m etodolo gicznego sozologii będzie oscylować wokół uw arunkow ań historycznych p o wstania tej nauki, zagadnień epistemologicznych i m etodologicznych oraz koncepcji nauki o ochronie środowiska.
I. U W A R U N K O W A N IA H IST O R Y C Z N E PO W STA N IA SO ZOLO GII Jeżeli przez sozologię będziemy rozumieli szeroko rozum ianą ochronę przyrody, to początków tej nauki należy szukać nie na przełomie X IX i X X wieku, ale w bardziej odległej historii ludzkości. Należy tutaj uwzględnić wierzenia religijne oraz dane biblijne, które trak tu ją przyrodę jak o dzieło stworzenia1. W raz z rozwojem cywilizacji, ekspansją techniczną człowieka
* Treść artykułu była prezentow ana w form ie wykładu podczas konferencji naukowej: Między filozofią a nauką w Uniwersytecie A. M ickiewicza w Poznaniu 14-15.09.1994 r.
1 Por. W . S z a fe r , D zieje ochrony przyrody w Polsce i w innych krajach, w: Ochrona
przyrodniczego środowiska człowieka, pod. red. W . S z a fe r a , W arszawa 1973,s. 13-63;M . E lia d e , Historia wierzeń idei religijnych, tłum. T. T okarski, W arszawa 1988; Z . Ś w ie rc z e k , Ekologia — Kościół i św. Franciszek, K raków 1990.
JÓ Z E F M . D O Ł Ę G A
w świat przyrody i eksplozją dem ograficzną, zaczęła wyłaniać się potrzeba tworzenia podstaw naukow ych i praw nych ochrony przyrody. Jednak dopiero w X IX i X X wieku prace naukow e wielu uczonych stworzyły podstawy do badań z zakresu ochrony środow iska. Działalność ich skupiała się wokół naukowej inwentaryzacji obiektów przyrody oraz zdobycia skutecznych sposobów ochro ny ginących gatunków istot żywych. Ogólnie m ożna stwierdzić, że prace naukowe w dziedzinie ochrony przyrody są prow adzone od ponad stu lat. N atom iast sprecyzowanie tej dziedziny i określenie jej statusu epistemologicz- nego i m etodologicznego dokonuje się w końcu X X wieku.
Początków form ułow ania problem atyki sozologicznej należy szukać w działalności naukowej następujących uczonych: A leksandra H um bolta (1769-1859), M arian a R aciborskiego (1863-1917), Ja n a G w alberta Pawlikow skiego (1860-1939), B ohdana D yakow skiego (1864-1940), M ichała Siedleckiego (1873-1940), A dam a W odziczko (1887-1948), Stanisława Sokołowskiego (1865-1942), M arian a Sokołowskiego (1884-1939), Bolesława Hryniewieckiego (1875-1963), W ładysław a Szafera (1886-1907), W alerego G oetla (1889-1972), W łodzimierza M ichajłow a, H enryka Sandnera i wielu innych2.
D o historycznych uw arunkow ań pow stania sozologii należy zaliczyć program y działań organizacji m iędzynarodowych, takich jak: Organizacja N arodów Zjednoczonych; O rganizacja N arodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, N auki i K ultury; M iędzynarodow y Fundusz N arodów Zjednoczonych Pom ocy Dzieciom; Światowa O rganizacja Zdrow ia; Organizacja do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa; M iędzynarodow a R ada Unii Naukow ych i inne.
Wyrazem działań tych organizacji na rzecz ochrony środow iska był raport U. T h an ta Człowiek ijego środowisko z 26 m aja 1969 roku oraz konferencje ON Z na tem at środowiska: pierwsza m iała miejsce w Sztokholmie 5-14 czerwca 1972 r.; druga — w Brazyli (Rio de Janeiro) 3-14 czerwca 1992 r.; trzecia jest zaplanow ana na 2012 ro k 3.
II. E PIST E M O L O G IA SO ZO LO G II
Epistem ologia jest rozum iana tutaj jak o teoria poznania naukowego, zajm ująca się aspektem przedm iotowym tego poznania, w odróżnieniu od aspektu form alnego, którym zajmuje się m etodologia i m etodyka nauki. Tak rozum iana epistem ologia polega na zastosow aniu zasad ogólnej teorii poznania do poznania naukow ego i n a analizie problem ów teoriopoznawczych w toku pracy naukowej.
D o zagadnień epistemologicznych sozologii zaliczamy przede wszystkim analizę pojęcia tej nauki, konstrukcję definicji i określenie przedm iotu badań
2 Por. J .M . D o łę g a , Człowiek w zagrożonym środowisku. Z podstawowych zagadnień sozologii, W arszawa 1993, s. 10-12, 16-22.
3 Por. U . T h a n t, Człowiek i jego środowisko, w: Dajcie szanse Ziem i, wybór art. J. Zieliński, W arszawa 1971, s. 233-282; S . К o z ło ws к i, Rio Szczyt Ziem i. P oczątek ery ekologicznej, Łódź 1993.
STATUS E PIST E M O L O G IC Z N Y I M E T O D O L O G IC Z N Y SO ZO LO G II oraz zaakcentow anie specyfiki sozologicznych b adań naukow ych — jak ą jest ich interdyscyplinarność.
1. Term in sozologia pochodzi od greckiego słowa sodzo i oznacza ochraniać, osłaniać, ratow ać. Nazwę tę do naukow ego słownika polskiego wprowadził W. Goetel w 1965 rok u . W edług niego term in ten oznacza naukę o ochronie przyrody, o ochronie naturalnego środow iska człowieka. Od tego czasu upłynęło trzydzieści lat. W tym okresie term in sozologia wzbogacił się 0 nowe treści i większy zakres. W yrazem tego jest bogata literatura przed miotowa4.
W analizie pojęcia sozologia uwzględniamy dwa jego aspekty: treściowy 1 zakresowy.
W aspekcie treściowym wymienia się następujące problem y i zagadnienia: — opis faktyczny stanu przyrody w świecie i w Polsce;
— badanie wpływu środow iska n a stan psychiczny człowieka;
— przeprow adzanie badań technicznych i technologicznych w celu w pro wadzania urządzeń oczyszczających i technologii nieuciążliwych dla środowiska; — badanie wpływu zmienionego środow iska n a organizmy żywe i na człowieka;
— tworzenie zabezpieczeń praw nych i adm inistracyjnych w skali krajowej i.międzynarodowej, w celu realizacji program ów ochrony środowiska;
— szukanie środków zmniejszających zanieczyszczenia środow iska i elimi nowanie źródeł zanieczyszczeń;
— budzenie świadomości m oralnej i etycznej wrażliwej na jakość środow i ska;
— wychowanie w duchu wrażliwości na wartość naturalnego środow iska człowieka na różnych szczeblach edukacji narodowej;
— wychowanie proekologiczne w rodzinie i przez środki m asowego przekazu;
— prowadzenie medycznych badań nowych jednostek chorobow ych, powstałych pod wpływem zmienionego środowiska;
— zabezpieczenie tak zwanych czystych rezerw genetycznych.
Powyższy wykaz zagadnień i problem ów nie jest kom pletny, ale w sposób wystarczający ilustruje bo g atą i zróżnicow aną treść pojęcia sozologia.
A spekt zakresowy pojęcia sozologia obejmuje problem y i zagadnienia dotyczące nieożywionej i ożywionej oraz antroposfery. W szystkie te obszary rozpatrywane są w aspekcie ochrony naturalnych właściwości poszczególnych obiektów przyrodniczych i ich wpływu n a życie i zdrowie człowieka.
4 P o r . W . G o e t e l , Sozologia — nauka o ochronie przyrody i je j zasobów, K o s m o s A 2 1 (1 .9 7 2 )2 -3 , s. 3 1 -3 8 ; A . W o d z i c z k o , Kierunki współczesnej ochrony przyrody, P r z y r o d a i T e c h n i k a ( 1 9 3 5 ) 4 , s. 1 4 5 -1 4 8 ; te n że , Ochrona przyrody ja ko nauka i je j potrzeby, C h r o ń m y P r z y r o d ę O j c z y s t ą 2 ( 1 9 4 5 ) 2 - 3 , s. 8 -1 5; W . M i c h a j ł o w , Sozologia i problemy środowiska życia człowieka, W a r s z a w a 1 9 7 5 ; J . M . D o ł ę g a , Z zagadnień sozologii, w : Z zagadnień filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, p o d . re d . M . L u b a ń s k i e g o i S . W . Ś la g i, t. 4, W a r s z a w a 1 9 8 2 , s. 3 2 8 -3 3 7 ; Rachunek sozoekonomiczny nakładów w górnictwie węgla kamiennego, p o d . re d . F . P io n t e k , B i a l y s t o k - K r a k ó w 1 9 9 3 .
JÓZEF M. DOŁĘGA
2. W początkowych stadiach powstawania i rozwoju nowych nauk występują trudności z ich zdefiniowaniem. Podobną sytuację obserwujemy w literaturze metaprzedmiotowej w sozologii. Biorąc pod uwagę zaproponowa ne próby określeń sozologii przez W. Michajlowa5 i W. Goetla6, proponujemy następującą definicję tej nauki:
Sozologia jest nauką o systemowej ochronie biosfery przed destrukcyjnym oddziaływaniem na nią antroposfery.
Systemowa ochrona — wyrażenie to oznacza tutaj systemowe podejście do
badań naukowych, które charakteryzują się całościowym ujęciem problematyki i zarazem wskazują na sprzężenia zwrotne między elementami wewnątrz systemu oraz między systemem a jego otoczeniem. Przez system7 rozumiemy zespól różnych elementów wzajemnie ze sobą powiązanych, na siebie oddziaływujących i stanowiących pod pewnym względem całość. Określenie to nawiązuje do filologicznego znaczenia terminu system (gr. systema) i podkreśla taki układ elementów, który tworzy pewną całość uwarunkowaną stałym ładem jego części składowych w świecie realnym lub w sferze poznania ludzkiego, a zwłaszcza naukowego. System stanowi całość, w której elementy są powiązane z sobą relacjami oddziaływania i stanowią jego strukturę. Każdy system otwarty lub względnie odosobniony ma swoje otoczenie. W przyrodzie i poznaniu ludzkim występują przede wszystkim systemy otwarte lub względnie odosobnione. Otoczenie systemu jest to cała rzeczywistość, która wchodzi lub może wchodzić z nim w relacje. Zatem systemowa ochrona biosfery oznacza całościowe i wszechstronne działanie człowieka na rzecz ochrony przyrody w sferze nauki, techniki, technologii, pedagogiki i dydaktyki.
Termin biosfera8 oznacza całą przestrzeń zamieszkałą przez organizmy żywe i człowieka, czyli powierzchnię ziemi i jej górną warstwę, dolną część atmosfery i prawie całą hydrosferę.
Przez nazwę antroposfera rozumie się całą przestrzeń różnorakiej działal ności człowieka, a więc gospodarczej, społecznej, kulturowej, politycznej, naukowej, twórczej i wytwórczej.
Wyrażenie destrukcyjne oddziaływanie rozumiemy jako całą działalność człowieka, która wchodzi w konflikt z biosferą, zmienia naturalne środowisko życia oraz powoduje strukturalne zmiany genetyczne niektórych roślin i
zwie-5 P or. W . M i c h a j t o w , S o z o lo g ia — na u k a o och ron ie i k szta łto w a n iu śro d o w isk a , w: N o w e
sp ecja ln o ści w n au ce w sp ó łcze sn ej, p o d . red. T . K o ta r b iń sk ie g o , W . O siń sk iej, E . G eb lew icza ,
W ro cła w 1977, s. 159; ten że, S o z o lo g ia i p r o b le m y śro d o w isk a ż y c ia czło w ie k a , s. 50. e Por. W . G o e t e l , S o zo lo g ia — n a u k a o ochronie p r z y r o d y i j e j za so b ó w , s. 31 -3 8 .
1 P or. S . M y n a r s k i , E le m e n ty te o r ii sy s te m ó w i cy b e r n e ty k i, W arszaw a 1974; O g ó ln a teo ria
sy ste m ó w , p o d . red. G .J . KJira, tłu m . C . B e rg m a n , W a rsza w a 1976; W . S a d o w s k i , P o d s ta w y ogóln ej te o rii sy ste m ó w . A n a liz a lo g ic zn o -m e to d o lo g ic zn a , tłu m . A . L e w ick a , W a rsza w a 1978; N au- k a -te c h n ik a -sy ste m , p o d . red . W . G a sp a r sk ie g o i D . M illera , W ro cła w 1981; L . v o n B a r t a l a n f f y , O góln a teo ria sy ste m ó w . P o d s ta w y , ro zw ó j, za sto so w a n ia , tłum . E . W a y d y łło -W o ź n ia k , W arszaw a
1984; M . L u b a ń s k i , In fo rm a cja — s y s te m , w: M . H e l l e r , M . L u b a ń s k i , S . W . Ś l a g a ,
Z a g a d n ien ia f ilo z o fic z n e w sp ó łc ze sn e j nau ki, W a rsza w a 1992, s. 15-68.
8 Por. B io sfe ra , red. A . W itk o w sk a , tłum . B. M o ls k i, W a rsza w a 1973; B io sfe ra i j e j za s o b y , tłum . S. R ajpert, L . B ie g a ń sk i, W a rsza w a 1976.
STATUS EPISTEMOLOGICZNY I M ETODOLOGICZNY SOZOLOGII rząt, w tym również człowieka; m a ona również wpływ n a chemiczną i biologicz ną równowagę w biosferze.
3. Przedm iotem badań sozologii w sensie ogólnym jest wzajemne o d działywanie biosfery i antroposfery. N atom iast w sensie ścisłym przedm iotem badań sozologii jest ochrona biosfery przed destrukcyjnym działaniem na nią antroposfery. Ten aspekt ochrony czy osłony stanowi o specyfice sozologii i jej odrębności od innych n auk o biosferze i. antroposferze.
Zakres b adań sozologii obejmuje — przy takim scharakteryzow aniu jej przedmiotu — przyrodę nieożywioną i ożywioną, przez k tó rą rozumiemy kosmo-bio-geograficzne środow isko życia, ulegające pod wpływem oddziaływa nia antroposfery wielorakim zm ianom , a czasem całkowitej destrukcji.
W zakres tak ujętego przedm iotu badań sozologii wchodzą różne formy życia, ich struktury genetyczne i prawidłowy rozwój, a także zakłócenia rozwojowe spowodowane działaniem antroposfery. D o zakresu badań sozolo gicznych należy też środow isko fizyczne, w którym tkwi biosfera, a mianowicie atmosfera, hydrosfera, litosfera i kosmosfera.
W śród zagadnień szczegółowych dotyczących biosfery należy wymienić problemy natury biologicznej i biologiczno-genetycznej. Z adania związane z tą problem atyką sprow adzają się do opisu aktualnego stanu biosfery uwzględ niającego jej środowisko wodne, atmosferyczne, geologiczne, a nawet kosmicz ne.
D o zagadnień sozologicznych, związanych z antroposferą, należą p ro b lemy dotyczące stanu biologicznego i biologiczno-medycznego populacji ludz kich w poszczególnych krajach i na całych kontynentach oraz problem atyka, która wyłania się wraz z rozwojem nowych dziedzin poznania, takich jak: sozotechnika, sozopsychologia, sozoekonom ia, praw odaw stw o ekologiczne, etyka ekologiczna, pedagogika ekologiczna9.
W związku z destrukcyjnym i oddziaływaniam i antroposfery na biosferę wskazuje się na problem y pojaw iające się z następującym i zagrożeniami:
— fizycznego środow iska biosfery; — środow iska biologicznego; — życia i zdrow ia człowieka;
— życia w m ałych, dużych i wielkich m akroregionach;
— poszczególnych populacji, a nawet całych gatunków czy ras, zarówno w faunie, jak i florze;
9 P o r . Sozologia i sozotechnika, r e d . W . G o e t e l, Z eszyty Naukowe Akadem ii Górni czo-Hutniczej 2 1 ( 1 9 7 1 ) z e s z y t s p e c j a ln y ; Stres psychiczny w sytuacji kryzysu ekologicznego. Badania z zakresu sozopsychologii, p o d . r e d . A . B ie li, L u b l i n 1 9 8 4 ; Prawo człowieka do środowiska naturalnego, p o d . r e d . J. S o m m e r a , W r o c l a w 1 9 8 7 ; T . Ś l i p k o , Granice życia. D ylem aty współczesnej bioetyki, W a r s z a w a 1 9 8 8 , s. 2 2 - 7 5 ; F . W o r o n o w s k i , Ewangelizacja porządku doczesnego, Ł o m ż a 1 9 9 0 , s. 1 4 2 - 1 5 9 ; Z . Z a l e s k i , Psychologia ekologicznego exodusu, W r o c l a w 1 9 9 1 ; A . E l i a s z , Psychologia ekologiczna, W a r s z a w a 1 9 9 3 ; Ekonomia i etyka w ochronie środowiska, p o d r e d . M . P r u s , G d a ń s k 1 9 9 3 ; M ateriały I I Ogólnopolskiej Konferencji Ochrona środowiska w nauczaniu i wy chowaniu, p o d r e d . M . R . D u d z i ń s k i e j i L . P a w ł o w s k i e g o , L u b l i n 1 9 9 3 .
JÓ Z E F M . D O Ł Ę G A — krajobrazu, zgrupow ań roślin i zwierząt.
Biorąc to wszystko pod uwagę należy jeszcze raz podkreślić, że przed miotem badań sozologii jest wpływ człowieka na przyrodę oraz m etody i sposoby jej ochrony.
4. M ając na względzie założenie o jedności nauki, zwłaszcza jedności jej struktury logicznej, stosow anie w nich jednolitego systemu m etod logicznych, które stanow ią najtrw alszą cechę współczesnej nauki, oraz wpływ jednych badań na drugie i ich wzajemne zależności, staje się jasne, że interdyscyplinarność jest nieodzowną cechą procesów naukotw órczych sozologii i zarazem potwierdza suponow aną jedność n a u k 10.
N aukow a problem atyka sozologiczna spraw ia, że badania interdyscyp linarne są w sozologii rzeczą konieczną. Jej rozwiązywanie bowiem wymaga współpracy z następującym i naukam i podstawowymi: ekologią, geologią, ekonomią, naukam i technicznymi i technologicznymi, etyką, pedagogiką. Z tej współpracy rodzą się nowe dziedziny naukowe, takie jak: sozotechnika, sozoekonom ia, sozopsychologia, etyka ekologiczna, praw odawstw o ekologicz ne, wychowanie sozologiczne oraz ekofilozofia.
III. M E T O D O L O G IA SO ZO LO G II
Należy na wstępie zauważyć, że nie m ożna wskazać na jakąś jedną charakterystyczną m etodę stosow aną w sozologii, gdyż jej interdyscyplinarny charakter zmusza autorów do korzystania z wielu m etod: empirycznych, humanistycznych, filozoficznych i systemowych.
1. D o podstaw owych m etod stosowanych w naukach empirycznych należy zaliczyć obserwację naukow ą: bezpośrednią, pośrednią, jakościow ą i ilościową. Ponadto v/ sozologii prowadzi się szczególnego typu obserwacje naukowe, a mianowicie: satelitarne, m onitoringow e, laboratoryjne.
N a szczególną uwagę w obserwacji naukowej zasługuje pom iar, opis i aparatura pom iarow a11.
Isto tą naukow ych obserwacji ilościowych jest pom iar, którego wartość zależy od aparatury pom iarowej. W ynik pom iaru m oże być zarejestrowany
10 P o r. B . P r a n d e c k a , S trategia ochrony środow iska — po d sta w y interdyscyplinarne, w: Ekonomiczne i socjologiczne p roblem y ochrony środow iska, p o d red. A . G in sb e rta-G e b e rta , W ro cław 1991, s. 9-20; Interdyscyplinarne p o d sta w y ochrony środow iska przyrodniczego, p o d red. B. P ra n d eck a, W ro cław 1993; J . G i e d y m i n , Problem y, złożenia, rozstrzygnięcia. Studia n ad logicznym i podstaw am i nauk społecznych, P o z n a ń 1964; K . Z a m i a r a , M etodologiczne znaczenie sporu o statu s pozn aw czy teorii, W arszaw a 1974; tenże, Epistem ologiczne założenia psychologicznej w izji człowieka, w: Wybrane problem y m etodologii badań, p o d red . E lżb iety A ran o w sk iej, W arsz aw a 1992, s. 13-32.
11 P o r. K . A j d u k i e w ic z , Pomiar, w: tenże, Język i poznanie, t. 1, W arszaw a 1985, s. 356-364; T . C z e ż o w s k i, O m etodzie opisu analitycznego, w: tenże, O dczyty filozoficzne, T o ru ń 1969, s. 136-142; A . M o t y č k a , O osobliwości opisu w nauce, Studia Epistemologiczne 1(1990), s. 227-248.
STATUS EPISTEMOLOGICZNY I M ETODOLOGICZNY SOZOLOGII w sposób pośredni., czyli autom atyczny, lub w sposób bezpośredni przez prowadzącego badania naukowe.
N a podstaw ie prow adzonych obserwacji naukow ych dokonuje się opisu, którego w artość zależy od rzetelności prow adzonej obserwacji oraz od użytej terminologii charakterystycznej dla danej dziedziny naukowej. W naszym przypadku zawsze chodzi o term inologię z zakresu sozologii. Opis ten w koń cowym rezultacie tworzy, w pewnym znaczeniu, fakt naukow y12, który stanowi podstawę budow ania teorii wyjaśniających., wartościujących i spraw ozdaw czych.
W tym miejscu należy podkreślić znaczenie aparatury pom iarowej w p ro wadzonych naukow ych obserw acjach ilościowych w zakresie badań sozologicz nych. A p aratu ra ta pozwala na rejestrację zmian ilościowych w naturalnym (a raczej badanym ) środow isku życia oraz zmian ilościowych w organizm ach żywych, zwłaszcza w człowieku. W ym agana jest coraz „czulsza” a p aratu ra pom iarowa, to znaczy rejestrująca najmniejsze ilości szkodliwych substancji dla życia.
2. Sozologia m usi uwzględniać niektóre m etody nauk hum anistycznych lub przyrodniczo hum anistycznych. W obszarze badań sozologicznych, w którym trzeba stosować tego rodzaju m etody, znajduje się człowiek, jego stan biologicz ny i psychiczny, jego działalność gospodarcza w zagrożonym środow isku oraz aspekty etyczno-m oralne wszelkiej aktywności ludzkiej.
W badaniach sozologicznych dotyczących sytuacji człowieka w zagrożo nym środow isku należy brać pod uwagę wiele m etod psychologicznych i etno- psychologicznych, nie wykluczając introspekcji, ponieważ w badaniach tych nie sposób całkowicie pom inąć doświadczenia wewnętrznego. Przy odczytywaniu tekstów, kwestionariuszy, wywiadu i ankiet posługujemy się również m etodam i rozumienia i interpretacji wypowiedzi osób badanych.
D o charakterystycznych m etodologicznych cech nauk hum anistycznych należy zaliczyć rozumienie, intuicyjne ujęcie całości i ocenę wartości. W naukach tych m ożna wyróżnić za K . Ajdukiew iczem 13 trzy m etodologiczne typy p o stępowania:
— wyjaśniający lub nomotetyczny; — wartościujący lub aksjologiczny; — sprawozdawczy lub idiograficzny.
Typ wyjaśniający charakteryzuje zarów no nauki hum anistyczne, ja k i przyrodnicze, a polega między innymi n a zbieraniu faktów naukowych, odkrywaniu praw i wyjaśnianiu ich za pom ocą zasad i hipotez oraz na konstruow aniu teorii wyjaśniających.
12 Por. C .G . H e m p e l, Podstawy nauk przyrodniczych, tłum. B. Stanosz, W arszawa 1968, s. 23-27; K . K łó s a k , Z teorii i metodologii filo zo fii metodologii, Poznań 1980, s. 124-126, s. 133-136.
13 K . A jd u k ie w ic z , M etodologiczne typy nauk, w: Język i poznanie, t. 1, s. 309-310; por. T . C z e ż o w s k i, O naukach humanistycznych, w: O dczyty filozoficzne, s. 36-38; S. K a m iń s k i, Pojęcie nauki t klasyfikacja nauk, Lublin 1981, s. 166-173.
JÓZEF M. DOŁĘGA
Typ sprawozdawczy sprow adza się głównie do rozpoznaw ania faktów jednostkowych jak o takich, zdaniu sprawy z tych faktów i ich opisaniu w ich konkretnej postaci.
Typ wartościujący jest właściwy naukom hum anistycznym. Najważniej szymi pojęciami hum anistyki są pojęcia aksjologiczne, jak praw da, piękno, dobro. Ten typ postępow ania m etodologicznego jest źródłem wielu trudności, ponieważ musi on uwzględniać różne systemy wartości i na podstawie jednego z nich oceniać badany przedm iot.
3. Ciągle aktualnym problem em w m etodologii filozofii jest wypracowanie stosowanych m etod dla poszczególnych nauk filozoficznych. Badania prowa dzone w tym zakresie dostarczają bogatego m ateriału analizom metodologicz nym 14. Pragniemy tutaj tylko przypom nieć o znaczącej roli, jaką w zagadnieniu analiz filozoficznych odegrał K . K łósak, A .M . Krąpiec, S. Kamiński, J. Giedymin i wielu pracow ników naukowych O środka Poznańskiego.
D o rozwiązywania zagadnień i problem ów sozologicznych należy wyko rzystać również analizy filozoficzne, jeśli nie chcemy poprzestać tylko na wyjaśnieniach, jakie m ożna uzyskać w językach i za pom ocą teorii nauk empirycznych. Należałoby zinterpretow ać naukowe fakty sozologiczne w świetle filozofii i w ram ach jej roztrzygnięć teoretycznych przedstawić taki system racji logicznych wyjaśniający wspom niane fakty, który mógłby zadowolić filozofa i dalby się powiązać z kategoriam i bytu występującego w przyrodzie.
D la przykładu: w naukowych badaniach sozologicznych, podobnie jak w każdym typie badań naukowych, problem prawdy, a więc jej koncepcji, definicji i kryteriów, jest szczególnie ważny. W badaniach tych, opierając się na klasycznej definicji praw dyls, dąży się do uzyskania i przekazywania praw dziwych informacji naukowych, decydujących o właściwej ocenie stanu biosfery i antroposfery oraz podjęciu ewentualnych środków zaradczych. Inform acja prawdziwa, dotycząca stanu biosfery i antroposfery, oraz jej przekaz są jednym z podstawowych wymogów etycznych obowiązujących naukowców, a więc także badaczy życia i jego środowiska.
4. Ze współczesnych teorii nauki m ożna wyróżnić tak zwaną systemową teorię nauki, k tó ra form ułuje się na podstaw ie ogólnej teorii systemów i jej
14 Por. S. K a m is k i, Ja k filozofować? Studia z metodologii filozofii klasyczne], Lublin 1989; E . M o r a w ie c , Rola intuicji iv przyjmowaniu założeń w m etafizyce ogólnej u J. Maritaina, W arszawa 1974;K . K łó s a k , Z teorii i m etodologiifilozofii przyrody, Poznań 1980; J. S u c h , Problem weryfikacji wiedzy. Studium metodologiczne, W arszawa 1975; tenże, C zy istnieje experimentum crucis, W arszawa 1975; Z zagadnień filozofii nauk przyrodniczych, pod red. S. Butryn a, W arszawa 1991; Współczesna filozofia nauk, red. T. Buksiński, Poznań 1991; Nauka w świetle współczesnej filozofii, opracowali: E. Pakszys, J. Such, J. Wiśniewski, W arszawa 1992; J . Ż y c iń s k i, Granice racjonalności. Eseje z filozofii nauki, W arszawa 1993.
15 Por. K . T w a r d o w s k i , O tak zwanych prawdach względnych, w: tenże, Wybrane pisma filozoficzne, W arszawa 1965, s. 315-336; H . R o s n e r o w a , Współczesne spory o pojęcie prawdy i je j ekspresję, Z n a k 27(1975), s. 1243-1261; W . K r a je w s k i, O pojęciach prawdy względnej. Studia Filozoficzne (1963) n r 3-4, s. 211-220; J . W o le ń s k i, O sem antycznej definicji prawdy, Studia Epistemołogiczne 1(1990), s. 67-120.
STATUS E PIST E M Q L O G IC Z N Y I M ETODOLOGICZNY SOZOLOGII zastosowań. W ram ach tej teorii naukę w stadium apragm atycznym 16 m ożna określić jak o system twierdzeń (zdań) uporządkow anych logicznie, uzasadnio nych, intersubiektywnie sprawdzalnych i kom unikatyw nych. Sform ułowanie to wyraża tendencję w badaniach z zakresu filozofii nauki lub teorii nauki, znaną już od czasów Arystotelesa. W naukow ych badaniach systemowych uwzględnia się nie tylko aspekt przedm iotow y i metodologiczny, ale również aspekt społeczny, wychowawczy, syntetyczny i dynam iczny nauki.
W badaniach naukow ych z zakresu sozologii wym agane jest podejście systemowe zarów no w aspekcie przedm iotowym , ja k i metodologicznym. W badaniach tych wykorzystuje się wiele m etod i technik w celu rozpoznania aktualnego stanu biosfery i antroposfery oraz ukazania konieczności zastosowa nia środków m ających zaham ow ać degradację środow iska naturalnego. Z biór tych wszystkich m etod i technik stanow i pewien system możliwości badawczych w sozologii.
Powyższe uwagi o problem atyce metodologicznej sozologii są pró b ą ukazania złożoności tej problem atyki i postulują potrzebę bardziej analitycznego omówienia wszystkich czterech grup m etodologicznych stosowanych w sozoio- gü·
IV. K O N C E P C JE SO ZO LO G II
W ludzkim poznaniu przed n aule owym i naukowym występują zasadniczo następujące elementy strukturalne: pojęcia lub nazwy, sądy lub zdania, teorie i hipotezy oraz koncepcje. Przez koncepcje rozumiemy ogólne założenia o charakterze teoriopoznawczym , ontologicznym i aksjologicznym. Założenia te ukierunkowują nasze spojrzenie poznawcze na dany przedm iot badań nau k o wych oraz pozw alają zaakcentow ać w strukturze poszczególnych dziedzin poznania te elementy, które są charakterystyczne dla naszej nauki. W związku z wyróżnionymi typam i m etod w sozologii, możemy zaproponow ać cztery jej koncepcje: empiryczną, hum anistyczną, filozoficzną i systemową.
1. Em piryczna koncepcja sozologii jest związana z em pirologiczną teorią nauki. W edług tej teorii przedm iotem badań szczegółowych nauk o przyrodzie jest sfera zjawisk, inaczej m ów iąc — aspekt zjawiskowy rzeczywistości, a celem jest ustalenie stałych relacji między tymi zjawiskami oraz sform ułowanie prav, rządzących tymi zjaw iskam i17.
Em piryczna koncepcja sozologii jest budow ana na dwóch założeniach. Pierwsze dotyczy przedm iotu bad ań sozologii, drugie — m etod stosowanych w tej nauce. Sozologiczne badania naukow e prow adzone przy tych założeniach
16 P o r . K . A j d u k i e w i c z , Logika pragmatyczna, W a r s z a w a 1 9 6 5 , s. 1 7 7 .
17 P o r . K . K ł ó s a k , Z teorii i metodologii filo zo fii przyrody, s. 1 4 ; te n ż e , «Przyrodnicza» definicja duszy ludzkiej, je j uprawnienia i granice użyteczności naukowej, Studia Philosophiae Christianae 2 ( 1 9 6 6 ) n r 1, s. 1 9 2 - 1 9 5 .
JÓZEF M. DOŁĘGA
dotyczą strony zjawiskowej rzeczywistości na styku wzajemnego oddziaływania na siebie biosfery i antroposfery. Badania te opierają się na obserwacji naukowej jako jednej z podstawowych metod sozologii w ramach tej koncepcji.
Jeżeli opowiemy się za taką koncepcją sozologii, to tego rodzaju badania pozwolą uzyskać dokładny opis zjawisk i relacji zachodzących między nimi w biosferze i antroposferze.
2. Humanistyczna koncepcja sozologii w całym procesie ochrony natural nego środowiska człowieka przywiązuje wielką wagę do antroposfery, i to zarówno na etapie badań rozpoznawczych, dotyczących oddziaływania zmienio nego środowiska naturalnego na somatyczną, psychiczną i duchową stronę człowieka, jak i na etapie rozwiązywania zagadnień kształtowania sumienia wrażliwego na wartości ekologiczne i tworzenia prawa biorącego w ochronę wartość, jaką przedstawia środowisko naturalne.
Humanistyczne uwarunkowania, przesłanki czy założenia badań sozolo gicznych mają swą podstawę w wartościach humanistycznych. Spośród owych humanistycznych założeń sozologicznych badań naukowych należałoby wymie nić następujące:
— przyroda, kosmos, całe środowisko przyrodnicze, które nas otacza, uznaje się za dzieło Boga Stwórcy;
— człowiek, który jest szczególnym dziełem Stwórcy, stanowi w tym środowisku przyrodniczym określone centrum, w którym zbiegają się różne linie rozwojowe wszechświata;
— w przyrodzie i człowieku dostrzega się dobro i piękno — wartości, które decydują o rozwoju osobowości człowieka;
-— życie i zdrowie człowieka uznaje się za wartości najwyższe;
— etyka, moralność i prawo ekologiczne stanowią istotne elementy edukacji ekologicznej18.
Wymienione założenia wytyczają humanistyczną koncepcję sozologii, w ramach której określa się przedmiot i metody badań tej nauki. W koncepcji tej preferuje się metody humanistyczne, a przedmiotem zainteresowań jest sam człowiek z jego warstwą biologiczną i humanistyczną.
3. U podstaw filozoficznej koncepcji sozologii znajdują się założenia filozoficzne dotyczące człowieka, przyrody i aksjologii. Inaczej mówiąc, koncep cja ta opiera się na filozoficznej koncepcji człowieka, na filozofii przyrody ujętej współcześnie, a więc na kosmofilozofii i biofilozofii oraz na zasadach prawa naturalnego. Należy w tym miejscu wyrazić życzenie, aby filozoficzna koncepcja sozologii brała swoje założenia z ekofilozofii, która obecnie jest in statu nascendi.
18 Por. J a n P a w e ł I I , P o k ó j z B o g iem S tw ó r c ą — p o k ó j z ca łym stw o rze n ie m , R z y m 1990 (oręd zie P a p ieża n a X X 1I1 Ś w ia to w y D z ie ń P o k o ju ); T . Ś l i p k o , G ranice ż y c ia . D y le m a ty
w sp ó łcze sn ej b io e ty k i, W a rsza w a 1988; S . К o r n a s , W sp ó łc ze sn e e k s p e ry m e n ty m e d y c zn e w ocenie e ty k i lek a rsk iej, C z ę sto c h o w a 1986; M . H e l l e r , J . Ż y c i ń s k i , D y le m a ty ew olu cji, K r a k ó w 1990,
s. 1 5 0 -1 8 ;K . К 1 o s k o w s k i, G en om lu d zk i. W y o b ra że n ia a sta n f a k t y c z n y badań g e n e ty c zn y c h , S tu d ia
STATUS EPI STEM Q L Q G IC Z N Y I M E T O D O L O G IC Z N Y SO ZO LO G II Jeżeli chodzi o filozoficzną koncepcję człowieka, to należy ją rozpatryw ać w ram ach jakiegoś systemu filozoficznego. W naszym ujęciu chodzi przede wszystkim o klasyczną i tom istyczną koncepcję człowieka. K oncepcja ta charakteryzuje się niejednolitym rozwiązywaniem zagadnień szczegółowych, mimo to m ożna wyróżnić w niej elementy stałe, charakterystyczne. D o tych elementów należy zaliczyć:
— strukturę ontyczną bytu ludzkiego; —· jedność psychofizyczną człowieka;
— zasadnicze warstwy struktury człowieka (biologiczną, psychiczną, duchową);
— immanencję i transcendencję człowieka wobec przyrody.
Ponadto, jeżeli człowiek m a efektywnie funkcjonować w społeczeństwie, to filozoficzna koncepcja sozologii m usi uwzględniać zasady praw a naturalnego (jeśli nie chce się mówić o prawie zawartym w Dekalogu), a zwłaszcza praw a do życia, rodziny, praw dy i własności19.
W takiej perspektywie filozoficznej podejm owanie i rozwiązywanie zagad nień sozologicznych pozwala dostrzec w człowieku podstaw ow ą wartość, a atmosferę, hydrosferę, litosferę, kosmosferę, biosferę i antroposferę p o tra k tować jako środowisko, w którym się on rozwija.
4. W systemowej koncepcji sozologii bierze się pod uwagę wiele podsys temów, które m ają własne cele działania, ale efektywność ich i ocena tej efektywności zależy od procesu sterowania. Cały wielki system, nazwijmy go technicznie sozologiczny m a ogólny cel działania, którego efektywność zależy od działania podsystem ów. Celem tym jest utrzym anie na Ziemi optym alnych warunków życia oraz w arunków rozw oju i zdrowia człowieka. Czymś oczywi stym jest, że między podsystem am i i w nich samych zachodzą liczne sprzężenia. Efektywność takiego systemowego staw iania i rozwiązywania problem atyki sozologicznej zależy od hierarchicznej struktury sterow ania oraz od dobrze rozbudowanej sieci informacyjnej.
Systemowa koncepcja sozologii pow inna dom inow ać w sozologicznych badaniach m etateoretycznych i m erytorycznych. W ydaje się, że jest, ona wystarczająco uzasadniona, a p o n adto syntetyzuje empiryczną, hum anistyczną i filozoficzną koncepcję tej nauki oraz jest w stanie i w sposób zadowalający rozwiązać problem atykę sozologiczną w aspekcie teoretycznym i praktycznym .
Z A K O Ń C Z E N IE
Przedstawiony tutaj zarys m etateoretycznej problem atyki sozologicznej ukazuje status epistemologiczno-m etodologiczny sozologii. W ydaje się, że jest uzasadniony postulat, aby tak a n au ka znalazła się w rejestrze nauk końca X X wieku.
JÓ Z E F M . D O Ł Ę G A
ЕР ISTE.MO LO GIC AL AND METHODOLOGICAL STATUS OF SOZOLOGY
SU M M A R Y
The article considers the problem o f conditions o f creation and separation o f new environm ental protection science, called finally — sozology. The reasoning of creation o f the new field o f science can be traced back to the work of pioneers, the activity o f international organizations, work of Polish scientists of 19th Century and 20th C entury as well as to the future developm ent o f that science. The second p a rt article includes analysis, which lead to a conclusion, that sozological research is of interdisciplinary character in both epistemological and unified approach. On the grounds of th at research theories joining the achievement o f different sciences in this scope of interest may be created. On the grounds o f analysis carried out in the third p a rt article it has to be emphasized, th at if empirical, hum anistic, philosophical, systematic m ethods are taken into consideration in sozology this becomes a complex aspect in m ethodological approach to th at science. Basing on analysis in the fourth part article we are coming to a conclusion, th a t systematic concept of sozology is an efficient reason, to create sozological system.
