Natura 2000. Europejska sieć ekologiczna w województwie śląskim (propozycje)

(1)

EUROPEJSKA

SIEÆ EKOLOGICZNA W WOJEWÓDZTWIE

ŒL¥SKIM

EUROPEJSKA

SIEÆ EKOLOGICZNA W WOJEWÓDZTWIE

ŒL¥SKIM

(PROPOZYCJE)

(2)

Publikacja przedstawia wstêpne wyniki prac nad Europejsk¹ Sieci¹ Ekologiczn¹ NATURA 2000 w województwie œl¹skim, prowadzonych przez Wojewódzki Zespó³ Realizacyjny pod kierunkiem Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Katowicach oraz Centrum Dziedzictwa Przy- rody Górnego Œl¹ska we wspó³pracy z Instytutem Ochrony Przyrody PAN w Krakowie i Za- k³adem Ornitologii PAN w Gdañsku. Przedstawione w niej liczby obiektów, ich granice i po- wierzchnie oraz liczby siedlisk i gatunków nie s¹ ostateczne i mog¹ zmieniæ siê w trakcie dal- szych prac weryfikacyjnych i uzupe³niaj¹cych badañ przyrodniczych.

Sk³ad Wojewódzkiego Zespo³u Realizacyjnego:

Jacek Betleja (Muzeum Górnoœl¹skie w Bytomiu), Stanis³aw Caba³a (Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach), Aleksander Herczek (Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach), Gra¿yna Morcinek (Zespó³ Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego w Katowicach), Miros³aw Nowak (Regionalna Dyrekcja Lasów Pañstwowych w Katowicach), Jerzy Parusel (Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska w Katowicach), Jolanta Pra¿uch (Kierownik, Œl¹ski Urz¹d Wojewódzki w Katowicach), Zbigniew Witkowski (Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie).

Wykorzystane materia³y:

Standardowe Formularze Danych opracowane przez: Renatê Bulê, Alicjê Misztê, Jerzego Parusela, Agnieszkê Rok, Agnieszkê Wower i Zdzis³awa Wielanda z Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska, Grzegorza K³ysa i Marzenê Lamparsk¹-Wieland z Uniwersytetu Œl¹skiego, Jacka Betlejê z Muzeum Górnoœl¹skiego oraz Roksanê Krause, Krzysztofa Henela i Krzysztofa Pierzgalskiego z Zespo³u Parków Krajobrazowych Województwa Œl¹skiego.

Standardowe Formularze Danych opracowane przez Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie oraz przez Zak³ad Ornitologii PAN w Gdañsku.

Opracowa³: Jerzy B. Parusel W publikacji:

• O Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 3 – 6

• Tworzenie Sieci w Unii Europejskiej i w Polsce 6 – 7

• Tworzenie Sieci w województwie œl¹skim 7 – 9

• Charakterystyka ostoi ptasich w województwie œl¹skim 10 – 12

• Charakterystyka ostoi siedliskowych w województwie œl¹skim 13 – 22

• Wa¿niejsze piœmiennictwo 23

(3)

NATURA 2000

EUROPEJSKA SIEÆ EKOLOGICZNA W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM (PROPOZYCJE)

Co to jest NATURA 2000?

NATURA 2000 to spójna Europejska Sieæ Ekologiczna obszarów chronionych tworzona na terytorium Unii Europejskiej na podstawie art. 3 Dyrektywy Rady Wspólnot Europejskich 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory (Dyrektywa Siedliskowa). W sk³ad sieci NATURA 2000 wchodz¹ specjalne obszary ochrony (SOO), wyznaczane zgodnie z zapisami Dyrektywy Siedliskowej oraz obszary specjalnej ochrony (OSO), sklasyfikowane zgodnie z Dyrektyw¹ Rady Wspólnot Europejskich 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 roku w sprawie ochrony dzikich ptaków (Dyrektywa Ptasia).

Cel tworzenia Sieci i sposób jego realizacji

Celem tworzenia Sieci jest ochrona ró¿norodnoœci biologicznej poprzez zachowanie siedlisk naturalnych oraz gatunków dzikiej flory i fauny, bêd¹cych przedmiotem zainteresowania Wspólnot Europejskich, w stanie sprzyjaj¹cym ochronie w ich naturalnym zasiêgu lub – tam, gdzie to stosowne – odtworzenie takiego stanu.

Realizacja wyznaczonego celu odbywa siê poprzez: tworzenie obszarów chronionych, utrzymywanie i zagospodarowywanie zgodnie z wymaganiami ekologicznymi siedlisk w strefach chronionych i poza nimi, odtwarzanie zniszczonych biotopów oraz tworzenie biotopów.

Dlaczego NATURA 2000?

Koncepcja sieci NATURA 2000, zawarta w Dyrektywie Siedliskowej, jest przyk³adem syste- mowego podejœcia do ochrony przyrody, które mo¿e byæ wzorcem tworzenia racjonalnej sieci obszarów chronionych na ka¿dym poziomie zarz¹dzania. Koncepcja ta jest kompletna pod wzglê- dem metodycznym i naukowym (jednoznaczny dobór gatunków i siedlisk oraz dok³adnie okreœlone kryteria oceny i wyboru obiektów do ochrony) oraz spójna prawnie, administracyjnie, spo³ecznie, finansowo i przestrzennie. Zapewnia ona wyznaczenie w œciœle okreœlonym czasie sieci obiektów chroni¹cych gatunki: zagro¿one wyginiêciem i podatne na zagro¿enie, uznane za rzadkie, endemiczne i wymagaj¹ce specjalnej uwagi oraz gatunki o pierwszorzêdnym znaczeniu („szybka œcie¿ka ochrony”), a tak¿e siedliska: zagro¿one zanikiem, które maj¹ niewielki zasiêg naturalny, stanowi¹ wybitne przyk³ady typowych cech jednego lub wiêcej regionów biogeograficznych oraz siedliska o pierwszorzêdnym znaczeniu („szybka œcie¿ka ochrony”).

Obiekty sieci NATURA 2000 mog¹ byæ równie¿ wyznaczane dla siedlisk i gatunków ju¿

zanik³ych, w celu ich odtworzenia i restytucji. Dyrektywa Siedliskowa nak³ada tak¿e na kraje cz³onkowskie Unii Europejskiej obowi¹zek zapewnienia ekologicznej spójnoœci sieci NATURA 2000.

Wyznaczanie obiektów i tworzenie Sieci

Sieæ NATURA 2000 sk³ada siê z obiektów, w których znajduj¹ siê rodzaje siedlisk naturalnych wymienionych w za³¹czniku I i siedliska gatunków wymienionych w za³¹czniku II Dyrektywy

(4)

Siedliskowej (specjalne obszary ochrony¹) oraz z obiektów, w których wystêpuj¹ siedliska gatunków ptaków o znaczeniu europejskim, wymienionych w za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej (obszary specjalnej ochrony¹).

Ostoje siedliskowe tworzone s¹ w oparciu o art. 3 Dyrektywy Siedliskowej w celu ochrony siedlisk naturalnych oraz siedlisk gatunków dzikiej fauny i flory, bêd¹cych przedmiotem zainteresowania Wspólnot. W pierwszej kolejnoœci ochron¹ zosta³y objête rodzaje siedlisk i gatunki priorytetowe, czyli takie, w stosunku do których Wspólnota ponosi szczególn¹ odpowiedzialnoœæ z powodu zagro¿enia zanikiem oraz wielkoœci ich naturalnego zasiêgu, mieszcz¹cego siê w obrêbie europejskich terytoriów pañstw cz³onkowskich.

Ocena i wybór ostoi siedliskowych dokonywany jest w oparciu o szczegó³owe kryteria i sub- kryteria, zawarte w za³¹czniku III Dyrektywy Siedliskowej. W przypadku siedlisk naturalnych bierze siê pod uwagê: stopieñ reprezentatywnoœci typu siedliska naturalnego w obiekcie, obszar obiektu pokrytego przez naturalne siedlisko danego typu w stosunku do ca³kowitej powierzchni pokrytej przez siedlisko tego typu w obrêbie terytorium pañstwa, poziom zachowania struktury i funkcji naturalnego siedliska odnoœnego typu i mo¿liwoœci odbudowy oraz ocenê globaln¹ wartoœci obiektu dla zachowania siedliska naturalnego danego typu. Odnoœnie gatunków, kryteria te bior¹ pod uwagê: wielkoœæ i zagêszczenie populacji gatunku ¿yj¹cej w obrêbie obiektu w stosunku do populacji ¿yj¹cych w obrêbie terytorium pañstwa, poziom zachowania cech siedliska, które s¹ wa¿ne dla odnoœnego gatunku i mo¿liwoœci odbudowy, stopieñ izolacji populacji ¿yj¹cej w obrêbie obiektu w stosunku do naturalnego zasiêgu gatunku oraz ocenê globaln¹ wartoœci obiektu dla ochrony danego gatunku. Dla potrzeb wstêpnego typowania obiektów jako specjalnych obszarów ochrony zosta³y opracowane w Polsce przez Koordynatorów krajowych specjalne kryteria waloryzacyjne.

Ostoje ptasie wyznaczane s¹ w oparciu o art. 3 i 4 Dyrektywy Ptasiej w celu zachowania, utrzymania lub odtworzenia dostatecznego zró¿nicowania i obszaru siedlisk dla wszystkich gatunków ptaków o znaczeniu europejskim. Wyznaczone terytoria powinny uwzglêdniaæ liczebnoœæ i wielkoœæ populacji wystêpuj¹cych tam gatunków. Podobne dzia³ania dotycz¹ regularnie wys- têpuj¹cych gatunków ptaków wêdrownych, które nie s¹ wymienione w za³¹czniku I dyrektywy, w odniesieniu do obszarów lêgu, pierzenia i zimowania tych gatunków oraz miejsc ich zatrzymy- wania siê wzd³u¿ tras wêdrówek.

Dyrektywa Ptasia nie precyzuje kryteriów wyznaczania obszarów specjalnej ochrony. S¹ one typowane przez ekspertów krajowych w oparciu o metodykê wyznaczania ostoi ptaków i kryteria waloryzacji stosowane w Unii Europejskiej przez BirdLife International (zob. Gromadzki M. i in.

2002. Sieæ ostoi ptaków w Polsce. OTOP, Gdañsk).

W tworzeniu sieci bierze udzia³ ka¿de pañstwo cz³onkowskie Unii Europejskiej, proporcjonal- nie do reprezentacji na jego terytorium rodzajów siedlisk naturalnych i siedlisk gatunków bêd¹cych przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Na podstawie kryteriów, zawartych w za³¹czniku III (etap 1) Dyrektywy Siedliskowej, ka¿de pañstwo proponuje spis terenów kwalifikuj¹cych siê jako obiekty bêd¹ce przedmiotem zainteresowania Wspólnoty i uznania ich jako specjalne obszary ochrony.

Spis ten pañstwa cz³onkowskie przekazuj¹ Komisji Europejskiej w ci¹gu trzech lat od notyfikacji Dyrektywy Siedliskowej wraz z informacj¹ na temat ka¿dego obiektu, zapisywan¹ na specjalnych standardowych formularzach danych. Nieod³¹czn¹ czêœci¹ tej informacji jest mapa obszaru i doku-

1 W celu uproszczenia nazewnictwa w niniejszej publikacji specjalne obszary ochrony bêd¹ nazywane ostojami siedliskowymi, a obszary specjalnej ochrony ostojami ptasimi.

(5)

mentacja zdjêciowa. Na podstawie kryteriów, okreœlonych w za³¹czniku III (etap 2), Komisja opra- cowuje w ci¹gu szeœciu lat od notyfikacji Dyrektywy Siedliskowej – w porozumieniu z poszczegól- nymi pañstwami cz³onkowskimi – projekt spisu obiektów wa¿nych dla Wspólnoty (ostoje o znaczeniu wspólnotowym, OZW). Po zatwierdzeniu ka¿dego obiektu wa¿nego dla Wspólnoty, pañstwa cz³onkowskie jak najszybciej, nie póŸniej ni¿ w ci¹gu szeœciu lat (a wiêc do roku 2004), wyznaczaj¹ ten obiekt jako specjalny obszar ochrony. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e ostoje zidentyfikowane w danym kraju jako miejsca wystêpowania gatunku lub siedliska priorytetowego (ustêpuj¹cego lub zagro¿onego wymarciem w Europie) zostaj¹ automatycznie uznane za ostoje o znaczeniu europejskim (z wyj¹tkiem przypadku, gdy ostoje priorytetowe zajmuj¹ obszar wiêkszy, ni¿ 5% powierzchni danego kraju). W sytuacji, gdy dane pañstwo cz³onkowskie nie zg³asza obiektu, w którym znajduj¹ siê priorytetowe gatunki i rodzaje siedlisk, Komisja podejmuje dwustronne konsultacje w celu porównania danych naukowych i przekazuje Radzie Wspólnot Europejskich – jeœli spór nie zostanie rozwi¹zany w okresie szeœciu miesiêcy – projekt uznania obiektu jako wa¿nego dla Wspólnoty.

Ochrona, zarz¹dzanie i finansowanie Sieci

Dla wyznaczonych specjalnych obszarów ochrony pañstwa cz³onkowskie ustalaj¹ priorytetowe dzia³ania, bior¹c pod uwagê znaczenie tych obiektów dla zachowania siedlisk naturalnych lub gatunków wymienionych w za³¹cznikach Dyrektywy Siedliskowej w stanie sprzyjaj¹cym ochronie lub dla odtworzenia takiego stanu, a tak¿e dla potrzeb spójnoœci sieci NATURA 2000 oraz uwzglêd- niaj¹c zagro¿enia degradacj¹ lub zniszczeniem, na które nara¿one s¹ te obiekty. Dzia³ania ochronne, zgodnie z postanowieniami art. 6 Dyrektywy Siedliskowej, obejmuj¹: sporz¹dzanie odpowiednich planów zagospodarowania zintegrowanych z innymi planami rozwoju, unikanie czynnoœci pogorszaj¹cych stan siedlisk naturalnych i siedlisk gatunków oraz poddawanie ocenie oddzia³ywania skutków ka¿dego planu lub przedsiêwziêcia na dany obiekt z punktu widzenia za³o¿eñ jego ochrony. Przepisy tego artyku³u obowi¹zuj¹ równie¿ w odniesieniu do obszarów specjalnej ochrony, sklasyfikowanych zgodnie z Dyrektyw¹ Ptasi¹.

Funkcjonowanie sieci NATURA 2000 wymaga wdro¿enia odpowiedniego systemu zarz¹dzania zarówno na poziomie Unii Europejskiej, jak i poszczególnych pañstw cz³onkowskich. W Unii Europejskiej g³ównymi instytucjami zarz¹dzaj¹cymi s¹ Komisja Europejska i Europejska Agencja Ochrony Œrodowiska. W poszczególnych krajach cz³onkowskich zarz¹dzanie sieci¹ uwarunkowane jest tradycjami ochrony przyrody i wynikaj¹cymi z nich rozwi¹zaniami administracyjnymi. Jest to zazwyczaj statutowe zadanie organów rz¹dowych, które wspó³pracuj¹ z organizacjami resor- towymi, pozarz¹dowymi i indywidualnymi ekspertami. Wdra¿anie sieci NATURA 2000 wi¹¿e siê z rozbudow¹ s³u¿b ochrony przyrody, zw³aszcza na szczeblach lokalnych – w gminach.

Pañstwa cz³onkowskie powinny wprowadziæ:

• odpowiednie akty normatywne oraz decyzje administracyjne niezbêdne do zapewnienia zgodnoœci prawa krajowego z Dyrektyw¹ Siedliskow¹ w ci¹gu dwóch lat od jej notyfikacji,

• zarz¹dzanie obszarami chronionymi na podstawie dzia³añ prawnych, administracyjnych lub opartych na dobrowolnych umowach zgodnie z Dyrektyw¹ Ptasi¹ i Dyrektyw¹ Siedliskow¹,

• system kontroli i egzekwowania zasad ochrony, w tym sporz¹dzania ocen oddzia³ywania na obiekt chroniony planów lub przedsiêwziêæ, które mog¹ w sposób istotny na niego wp³ywaæ;

w przypadku realizacji planów lub przedsiêwziêæ negatywnie wp³ywaj¹cych na dany obiekt, pañ- stwo cz³onkowskie podejmie wszelkie dzia³ania kompensuj¹ce, konieczne do zapewnienia ochrony

(6)

ogólnej spójnoœci sieci NATURA 2000,

• system monitorowania i nadzoru stanu ochrony siedlisk naturalnych i gatunków, ze szczegól- nym uwzglêdnieniem rodzajów siedlisk naturalnych i gatunków priorytetowych, obejmuj¹cy ich rozmieszczenie, strukturê i funkcjonowanie oraz liczebnoœæ; w tym celu pañstwa cz³onkowskie bêd¹ popieraæ konieczne badania i prace naukowe oraz prowadziæ wymianê informacji dla potrzeb ko- ordynacji,

• monitoring i system zarz¹dzania informacj¹ o obiektach sieci,

• system sprawozdawczoœci, obejmuj¹cy sporz¹dzanie co szeœæ lat raportów na temat wprowadzenia w ¿ycie dzia³añ podejmowanych na mocy Dyrektywy Siedliskowej.

Unia Europejska wziê³a na siebie obowi¹zek wspó³finansowania tworzenia i ochrony obiektów sieci NATURA 2000. Pomoc finansowa przyznawana jest zgodnie z procedurami zawartymi w art.

8 Dyrektywy Siedliskowej. Istnieje wiele mo¿liwoœci finansowania sieci. Najwiêksze znaczenie ma fundusz LIFE, którego œrodki mog¹ byæ wykorzystywane do identyfikacji obszaru, nadania mu sta- tusu prawnego i realizacji programu jego ochrony. Nie jest to jednak instrument d³ugofalowy.

Realizacja sieci NATURA 2000 mo¿e byæ równie¿ finansowana z innych funduszy Unii Europejskiej:

funduszu kohezyjnego, funduszy strukturalnych, funduszy programów rolno-œrodowiskowych i roz- wojowych.

Tworzenie Sieci w Unii Europejskiej i w Polsce

Z wykazu gatunków i siedlisk zawartych w za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej oraz w za³¹- cznikach I i II Dyrektywy Siedliskowej wynika, ¿e w krajach Wspólnoty Europejskiej obiekty sieci NATURA 2000 powinny byæ wyznaczone dla 763 gatunków roœlin i zwierz¹t oraz dla 197 rodza- jów siedlisk. W poni¿szej tabeli zestawiono bardziej szczegó³owe dane iloœciowe o gatunkach i siedliskach, bêd¹cych podstaw¹ wyznaczania obiektów sieci NATURA 2000.

ród³o: Makomaska-Juchiewicz M. i in. 2001. Chroñmy przyrodê ojczyst¹ 57, 2; Mróz W. i Perzanowska J. 2001. Chroñmy przyrodê ojczyst¹ 57, 5; Gromadzki M. i in. 2002. Sieæ ostoi ptaków w Polsce. OTOP oraz dane w³asne Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska.

* – w nawiasie podano liczbê siedlisk i gatunków priorytetowych, ** – w Dyrektywie Ptasiej nie wskazano gatunków priorytetowych; w nawiasie podano kolejno liczbê gatunków lêgowych, regularnie zalatuj¹cych oraz zalatuj¹cych nieregularnie i wyj¹tkowo

Grupa systematyczna Wspólnoty Europejskie Polska Województwo Œl¹skie

Roœliny naczyniowe 331 (158)* 15 (-) 7 (-)

Mszaki 29 (4) 7 (-) 5 (-)

Bezkrêgowce 78 (4) 31 (3) 21 (2)

Ptaki 181 124 (69 +12+43)** 103 (45+20+38)**

Pozosta³e krêgowce 144 (19) 39 (2) 29 (2)

Siedliska 197(61) 69 (14) 44 (11)

Wykaz iloœciowy gatunków i rodzajów siedlisk, dla których tworzy siê obiekty chronione sieci NATURA 2000

(7)

Ostoje ptasie i siedliskowe w Unii Europejskiej

W 15 krajach Unii Europejskiej wyznaczono dotychczas ponad 2600 obszarów specjalnej ochrony (OSO), które zajmuj¹ ponad 182000 km² powierzchni oraz ponad 10600 specjalnych obszarów ochrony (SOO), które zajmuj¹ ponad 368000 km²powierzchni.

Informacjê o aktualnym stanie desygnowania ostoi ptasich i siedliskowych w poszczególnych krajach cz³onkowskich Unii Europejskiej odnaleŸæ mo¿na na stronie internetowej:

http://europa.eu.int/comm/environment/nature/home.htm.

Ostoje ptasie i siedliskowe w Polsce

Polska, jako przysz³y kraj cz³onkowski Unii Europejskiej, przygotowuje obecnie wykaz obiek- tów do sieci NATURA 2000 zgodnie z obowi¹zuj¹cymi dyrektywami. W tym celu realizowany jest w latach 2001-2003 projekt wdra¿ania koncepcji sieci NATURA 2000, koordynowany przez Narodow¹ Fundacjê Ochrony Œrodowiska, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Zak³ad Ornitologii PAN i Centrum UNEP/GRID-Warszawa. W pracach tych bior¹ równie¿ udzia³ specjaliœci z ka¿dego województwa w ramach utworzonych Wojewódzkich Zespo³ów Realizacyjnych, dzia³aj¹cych pod kierunkiem wojewódzkich konserwatorów przyrody.

W naszym kraju stwierdzono 216 gatunków roœlin i zwierz¹t oraz 69 rodzajów siedlisk zamieszczonych w za³¹cznikach wymienionych wy¿ej dyrektyw. Eksperci krajowi zaproponowali tak¿e uzupe³nienie tych za³¹czników o gatunki i siedliska zagro¿one w Polsce: za³¹cznik I Dy- rektywy Ptasiej o 1 podgatunek ptaka, za³¹cznik I Dyrektywy Siedliskowej o 19 rodzajów siedlisk, a za³¹cznik II Dyrektywy Siedliskowej o 46 gatunków roœlin i 55 gatunków zwierz¹t. Komisja Europejska zaakceptowa³a wstêpnie jedynie 2 nowe rodzaje siedlisk, a 10 rodzajów poprzez mody- fikacjê dotychczasowych definicji oraz 17 nowych gatunków roœlin i 14 taksonów zwierz¹t.

Z chwil¹ uzyskania przez Polskê cz³onkostwa we Wspólnocie, konieczne bêdzie wprowadzenie do za³¹czników Dyrektywy Siedliskowej wszystkich siedlisk i gatunków zagro¿onych w naszym kraju, jako bêd¹cych przedmiotem zainteresowania Wspólnoty. Nastêpnym zadaniem bêdzie uzupe³nienie sieci NATURA 2000 o obiekty, w których siedliska te i gatunki wystêpuj¹.

W Polsce wytypowano wstêpnie 74 obszary specjalnej ochrony (OSO) oraz 231 specjalnych obszarów ochrony (SOO); powierzchnia tych ostatnich wynosi 41817 km² (13,4% powierzchni kraju).

Informacjê o aktualnym stanie desygnowania ostoi ptasich w Polsce mo¿na uzyskaæ, pisz¹c na adres Zak³adu Ornitologii PAN w Gdañsku: office@stornit.gda.pl, natomiast informacja o aktualnym stanie desygnowania ostoi siedliskowych w Polsce jest dostêpna pod adresem Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie: natura2000@iop.krakow.pl.

Tworzenie Sieci w województwie œl¹skim

Do prac nad sieci¹ NATURA 2000 w województwie œl¹skim zosta³ powo³any w roku 2002 Wojewódzki Zespó³ Realizacyjny, którego pracami kieruje Wojewódzki Konserwator Przyrody w Katowicach. Do zadañ tego zespo³u nale¿y w szczególnoœci:

• przeanalizowanie listy proponowanych dotychczas obszarów i wskazanie tych obszarów, które utraci³y wartoœci przyrodnicze,

• wskazanie obszarów, które spe³niaj¹ kryteria Dyrektywy Siedliskowej i Dyrektywy Ptasiej,

(8)

• zweryfikowanie i uzupe³nienie informacji zawartych w standardowych formularzach danych oraz zebranie nowych informacji przyrodniczych dla wytypowanych obszarów.

Nad sieci¹ NATURA 2000 w województwie œl¹skim pracuje tak¿e Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska.

Ostoje ptasie

Zak³ad Ornitologii PAN w Gdañsku – krajowy koordynator wyznaczania obszarów specjalnej ochrony do sieci NATURA 2000, zaproponowa³ wstêpnie 10 ostoi po³o¿onych w ca³oœci w granicach województwa œl¹skiego (Beskid Œl¹ski, Beskid ¯ywiecki, Jezioro Œwierklaniec, Lasy Kobiórskie i Pszczyñskie, Ligota Tworkowska, Ostoja Czêstochowska, Ostoja Jurajska, Stawy £ê¿czak, Stawy Wielik¹t, Suchy M³yn) oraz jedn¹ ostojê, le¿¹c¹ tylko czêœciowo w jego granicach (Dolina Górnej Wis³y). W wyniku weryfikacji tych wstêpnych danych, Wojewódzki Zespó³ Realizacyjny (WZR) w Katowicach zarekomendowa³ jedynie 3 ostoje (Dolina Górnej Wis³y, Stawy £ê¿czak, Stawy Wielik¹t w po³¹czeniu z ostoj¹ Ligota Tworkowska). Koordynator programu zadecydowa³ o w³¹czeniu jeszcze dodatkowo ostoi Jezioro Œwierklaniec. Ich charakterystykê zawiera poni¿sza tabela.

ród³o: Gromadzki M. i in. 2002. Sieæ ostoi ptaków w Polsce. OTOP.

* – ostoja po³o¿ona na terenie województw: œl¹skiego i ma³opolskiego, w tym 25266 ha w województwie œl¹skim, ** – dane zweryfikowane przez Wojewódzki Zespó³ Realizacyjny w Katowicach (K. Henel i J. Betleja)

Ostoje siedliskowe

Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie – krajowy koordynator wyznaczania specjalnych obszarów ochrony do sieci NATURA 2000, zaproponowa³ wstêpnie 11 ostoi po³o¿onych w ca³oœci w granicach województwa œl¹skiego (Bagna Antoniów-£êknice, Beskid Œl¹ski, Beskid ¯ywiecki, Dolina Górnej Wis³y, Lasy Kobiórsko-Pszczyñskie, Ostoja Czêstochowska, Ostoja Jurajska, Sodowa Góra, Stawy £ê¿czak, Suchy M³yn, Sztolnie Blachówka) oraz 6 ostoi, które tylko czêœciowo zlokalizowane s¹ w jego granicach (Babia Góra i Pasmo Policy, Dolina Potoku ¯abnik, Lasy Turawskie, Lasy W³oszczowskie, Ostoja Œrodkowojurajska, Za³êczañski £uk Warty). Ich powierzchnia wynosi oko³o 138468 ha (ok. 11,3% powierzchni województwa). W wyniku weryfikacji tych wstêpnych danych, Wojewódzki Zespó³ Realizacyjny (WZR) w Katowicach zarekomendowa³ 9 ostoi (Beskid Œl¹ski, Beskid ¯ywiecki, Ostoja Czêstochowska = Olsztyñsko-Mirowska, Ostoja Jurajska = Z³otopotocka, Ostoja Œrodkowojurajska, Sodowa Góra, Stawy £ê¿czak = Stawy £ê¿czok, Suchy M³yn, Sztolnie Blachówka = Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie). WZR zaproponowa³ dodatkowo

Dolina Górnej Wis³y 114200* 29 27 33 Europejska

Jezioro Œwierklaniec 821 12 6 2 Krajowa

Stawy £ê¿czok 443 19 10 23 Krajowa

Stawy Wielik¹t 752 16 13 20 Krajowa

N Naazzwwaa oossttooii

((OOSSOO))

P

Poowwiieerrzzcchhnniiaa

[[hhaa]] RRaannggaa oossttooii

llêêggoowwyymm

rreegguullaarrnniiee p

poozzaallêêggoowwyymm n

niieerreegguullaarrnniiee ii wwyyjj¹¹ttkkoowwoo L

Liicczzbbaa ggaattuunnkkóóww ppttaakkóóww zz ZZaa³³.. II DDyyrreekkttyywwyy PPttaassiieejj s

sttwwiieerrddzzoonnyycchh ww ookkrreessiiee****

Wykaz obszarów specjalnie chronionych (OSO) sieci NATURA 2000 wyznaczonych w województwie œl¹skim

(9)

ostojê Park Krajobrazowy Stawki, a Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska i Centrum Informacji Chiropterologicznej Instytutu Ewolucji i Systematyki Zwierz¹t PAN w Krakowie – osto- jê Szachownica. Ponadto przedstawiciele World Wide Found i Dolnoœl¹skiej Fundacji Ekorozwoju wyst¹pili z wnioskiem do WZR o wyznaczenie ostoi Graniczny Meander Odry, a Stowarzyszenie Bios z Opola zaproponowa³o dwie ostoje: Las ko³o Tworkowa i Brzezie (Œwierkosz K., Obrdlik P.

2002. Natura 2000 w dolinie Odry czyli Odr¹ do Europy. Dolnoœl¹ska Fundacja Ekorozwoju, Wroc³aw). Koordynator krajowy zadecydowa³ o wprowadzeniu na listê ogólnopolsk¹ 10 obszarów.

Ich charakterystykê zawiera poni¿sza tabela.

ród³o: Cierlik G. i in. Przyroda Górnego Œl¹ska 28/2002 oraz dane WZR i Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska.

[*] – wykaz obejmuje tylko te ostoje, które by³y weryfikowane i zg³aszane przez WZR, * – ostoja po³o¿ona na terenie woje- wództw: œl¹skiego i ma³opolskiego, w tym 3929 ha w województwie œl¹skim, ** – dane zweryfikowane przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska; w nawiasie podano liczbê siedlisk i gatunków priorytetowych

W trakcie rozpatrywania przez Koordynatora krajowego s¹ jeszcze trzy ostoje: Morzyk – dla ochrony czynnych tufów wapiennych, Ostoja Gocza³kowicka – dla restytucji marsylii czterolistnej, zg³oszone dodatkowo przez Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska oraz Park Krajobrazowy Stawki – dla ochrony fauny bezkrêgowców.

Z wykazu gatunków i siedlisk zawartych w za³¹czniku I Dyrektywy Ptasiej (DP) oraz w za³¹cznikach I i II Dyrektywy Siedliskowej (DS) wynika, ¿e w województwie œl¹skim ostoje siedliskowe i ostoje ptasie mog¹ byæ wytypowane dla 165 gatunków roœlin i zwierz¹t oraz 44 rodza- jów siedlisk.

Wiêcej informacji o realizacji sieci NATURA 2000 w województwie œl¹skim mo¿na uzyskaæ, pisz¹c na adres Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska: cdpgs@cdpgs.katowice.pl.

Beskid Œl¹ski 35870 19 (6) 16 (3) Podstawowa

Beskid ¯ywiecki 38370 22 (6) 13 (2) Podstawowa

Ostoja Olsztyñsko-Mirowska 2244 12 (3) 9 Podstawowa

Ostoja Œrodkowojurajska 5769* 17 (3) 4 Podstawowa

Ostoja Z³otopotocka 4619 10 (1) 13 (1) Podstawowa

Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie 3473 1 1 Podstawowa

Sodowa Góra 38 1 1 Podstawowa

Stawy £ê¿czok 695 9 (1) 7 (1) Podstawowa

Suchy M³yn 1485 7 (2) 5 Podstawowa

Szachownica 13 3 4

Nazwa ostoi (SOO)

Powierzchnia

[ha] Ranga ostoi

Liczba gatunków z Za³. II Dyrektywy Siedliskowej**

Liczba siedlisk z Za³. I Dyrektywy

Siedliskowej**

Wykaz specjalnych obszarów ochrony (SOO) sieci NATURA 2000 wyznaczonych w województwie œl¹skim [*]

(10)

O S T O J E P T A S I E

DOLINA GÓRNEJ WIS£Y

W sk³ad tej ostoi wchodz¹ dwie, wczeœniej wyznaczone w dolinie Wis³y ostoje ptasie: Dolina Górnej Wis³y oraz Stawy w Przyrêbie i Spytkowicach. W obecnej wersji ostoje te zosta³y po³¹czone, a wiêc obszar ten obejmuje kompleks stawów rybackich oraz lasów, ³¹k i pól po³o¿onych pomiêdzy Skoczowem a Spytkowicami. Najwiêkszym akwenem wodnym jest Zbiornik Gocza³kowicki (3200 ha), funkcjonuj¹cy jako zaporowy zbiornik wody pitnej. Do najwiêkszych stawów nale¿¹: Stawy Dêbowiec (ok. 400 ha), Stawy Gocza³kowice-Zdrój (ok. 300 ha), Stawy w Ligocie (ok. 170 ha). S¹ one wykorzystywane do doœæ intensywnej gospodarki rybackiej. Akweny te s¹ poroœniête roœlinnoœ- ci¹ szuwarow¹, na groblach czêsto rosn¹ stare drzewa liœciaste. Zasilane s¹ wodami Wis³y lub jej dop³ywów. W obrêbie ostoi zachowa³y siê p³aty lasów gr¹dowych i ³êgowych oraz ³¹k wilgotnych, roœlinnoœci bagiennej i torfowiskowej. Do najwa¿niejszych gatunków spoœród wymienionych w za-

³¹czniku I DP nale¿¹: œlepowron (50-230 par w latach 1992-96, 287-397 w latach 1998-2001), rybitwa bia³ow¹sa (do 299 par w latach 1991-96), rybitwa rzeczna (do 226 par w latach 1994- -96), rybitwa czarna (do 198 par w latach 1994-96), b¹k (55 par w latach 1992-96, 65 do roku 1999), b¹czek (33 pary w latach 1992-96). Z gatunków regularnie zalatuj¹cych w okresie pozalê- gowym nale¿y wymieniæ czaplê bia³¹ (koncentracje do 80 osobników) i cza- plê nadobn¹ (do 9 osobników). Z naj- liczniej obserwowanych gatunków, które nie figuruj¹ w za³¹czniku I DP, nale¿y wymieniæ: zausznika (936 par w roku 1996), krakwê (50-100 par w roku 1995) i krwawodzioba (82 pary w roku 1996). W okresie wêdró- wek najwiêksze koncentracje ptaków stwierdza siê na Zbiorniku Gocza³ko- wickim (np. krzy¿ówka do 20000, œmieszki i mewy pospolite do 5000).

Wartoœci ornitofauny rekomenduj¹ ten akwen do ochrony w ramach ratyfiko- wanej przez Polskê konwencji ram- sarskiej. Istniej¹ tu rezerwaty leœne:

Skarpa Wiœlicka (1996; 24,17), Prze- ciszów i ¯aki oraz torfowiskowy – Rotuz (1967; 28,17).

CHARAKTERYSTYKA OBIEKTÓW SIECI NATURA 2000 WYZNACZONYCH W WOJEWÓDZTWIE ŒL¥SKIM

Œlepowron

Fot. O. Werhrynowicz

(11)

JEZIORO ŒWIERKLANIEC Ostoja obejmuje zbiornik zaporowy, zbudowany na rzece Brynicy dla potrzeb ujêcia wody pitnej oraz przylegaj¹ce do niego od wschodu podmok³e ³¹ki. W strefie ujœcia Brynicy do zbiorni- ka panuj¹ szuwary trzcinowe i manny mielec. Wahania poziomu wody w ci¹gu roku s¹ niewielkie i nie przekraczaj¹ 1 m. Do najwa¿niejszych gatunków lêgowych, wymienionych w za³¹czniku I DP, nale¿¹: rybitwa bia³ow¹sa (ok. 20 par w roku 2001), b¹k (1 para), b¹czek (2 pary), rybitwa czarna (2 pary). Przed rokiem 1993 gniazdowa³a tu jedna para podgorza³ek. Ostoja nie podlega ochronie.

STAWY £Ê¯CZOK Ostoja po³o¿ona jest w dolinie Odry i obejmuje rezerwat przyrody „£ê¿czak” (1957; 407,88 ha) oraz tereny proponowane do w³¹czenia w jego sk³ad. W granicach rezerwatu znajduje siê 8 stawów o wielkoœci od 2 do 90 ha, które zajmuj¹ ³¹cznie 225 ha powierzchni. Brzegi stawów poroœniête s¹ szuwarem trzcinowym i pa³kowym, a w niektórych miejscach tak¿e turzycowym, zajmuj¹cymi 25-50% powierzchni poszczególnych stawów. Toñ wodna niektórych stawów zajêta jest przez roœlinnoœæ wodn¹, w tym rzadkie zespo³y kotewki orzecha wodnego i salwinii p³ywaj¹cej. Na stawach prowadzona jest ekstensywna gospodarka rybacka. Najwa¿niejszymi gatunkami lêgowy- mi, wymienionymi w za³¹czniku I DP, s¹: b¹k (3 rewiry), b¹czek (1 para), podgorza³ka (7 par przed rokiem 1986, 0-1 para od koñca lat 90. do roku 2001), b³otniak stawowy (do 6 par), rybitwa rzeczna (do 16-18 par). Ostoja jest tak¿e terytorium ³owieckim jednej pary bielików. W okresie pozalê- gowym obserwowane s¹ tu: czapla bia³a (do 40 osobników), ³abêdŸ krzykliwy (do 13 osobników), batalion (do 55 osobników) i ³êczak (do 100 osobników). Z gatunków nie ujêtych w za³¹czniku I DP zwraca uwagê du¿a koncentracja gêsi (zbo¿owej, bia³oczelnej i gêgawy) w okresie przelotów

Rybitwa bia³ow¹sa

Fot. M. Olbrycht

(12)

jesiennych, która do- chodzi do 3000 osob- ników. W latach 1999 i 2001 odnotowano tu tak¿e sukces lêgowy he³- miatki. Ostoja le¿y w granicach parku krajobrazowego „Cysterskie Kompozycje Krajobra- zowe Rud Wielkich”.

Desygnowana równie¿

jako ostoja siedliskowa.

STAWY WIELIK¥T

W sk³ad ostoi wchodzi kompleks stawów gospodarstwa rybackiego „Wielik¹t” wraz z przylegaj¹cymi do niego polami i ³¹kami oraz Las Tworkowski, po³o¿one po obu brzegach Odry, powy¿ej Raciborza. Gospodarstwo rybackie obejmuje 9 wiêkszych (17-41 ha) i kilkanaœcie mniejszych stawów. Brzegi wiêkszoœci z nich poroœniête s¹ w¹skim pasem szuwarów trzcinowych, które w postaci ³anowej wystêpuj¹ tylko na niektórych mniejszych stawach. Czêœæ grobli obsadzona jest drzewami liœciastymi, wœród których spotyka siê tak¿e okazy stare. W Lesie Tworkowskim rozwijaj¹ siê lasy ³êgowe z bogatym runem o charakterze naturalnym. Przez ostojê przebiega linia kole- jowa. Najwa¿niejszymi gatunkami lêgowymi, spoœród wymienionych w za³¹czniku I DP, s¹: b¹czek (do 10 par w latach 90.), b¹k (2-5 rewirów), podgorza³ka (4 pary w latach 1982-83, 0-2 pary w latach 1992-96, 0-1 para w roku 2001). W okresie pozalêgowym zwracaj¹ uwagê koncentracje czapli bia³ej (do 20 osobników), ³abêdzia krzykliwego (do 20 osobników), siewki z³otej (do 1200 osobników), bataliona (do 220 osobników) i mewy ma³ej (do 105 osobników). Z gatunków nie wymienionych w za³¹-

czniku I DP stwierdzono tu he³miatkê, która przystêpuje do lêgów. W Lesie Twor- kowskim gniazduj¹ bielik i bocian czarny, dla których okoliczne stawy s¹ miejscem ¿ero- wania. Czêœæ ostoi chroniona jest jako Zespó³ Przyrodniczo-Krajobra- zowy „Wielik¹t”, natomiast dla bielika wyznaczono strefê ochron- n¹ dla miejsca rozrodu.

Gêgawa

Fot. M. Karetta

B¹czek

Fot. M. Karetta

(13)

O S T O J E S I E D L I S K O W E

BESKID ŒL¥SKI Obszar obejmuje masywy Czantorii (995 m n.p.m.) i Baraniej Góry (1220 m n.p.m.) w Be- skidzie Œl¹skim, pokrywaj¹c siê z granicami Parku Krajobrazowego Beskidu Œl¹skiego. Wyró¿nia siê licznymi formami skalnymi (progi, wodospady, ska³ki), jaskiniami i schroniskami skalnymi (ponad 150, w tym Jaskinia w Trzech Kopcach o d³ugoœci ponad 900 m) oraz osuwiskami powierzch- niowymi i podziemnymi. Pasmo Beskidu Œl¹skiego zbudowane jest z piaskowców godulskich i isteb- niañskich, a czêœæ Pogórza Œl¹skiego z ³upków i wapieni warstw cieszyñskich. Stoki ¿³obione s¹ gêst¹ sieci¹ potoków, odprowadzaj¹cych swe wody do Wis³y, Olzy i So³y. W okolicy Koniakowa przebiega fragment europejskiego dzia³u wodnego miêdzy zlewiskami Morza Czarnego i Ba³tyku. Zbocza pokryte s¹ g³ównie lasami œwierkowymi, które w 70% s¹ sztucznie nasadzone. Naturalne lasy jod-

³owo-bukowo-œwierkowe regla do- lnego zachowa³y siê w niewielu miejscach: na pó³nocno-zachod- nich stokach Baraniej Góry, w grupie Klimczoka, na Lipowskim Groniu, Czantorii i Magurce Wiœ- lañskiej. Do najwa¿niejszych, wymienionych w za³¹czniku I DS siedlisk leœnych, nale¿¹: kwaœna buczyna górska, ¿yzna buczyna górska, bór górnoreglowy, dolno- reglowy bór jod³owo-œwierkowy oraz odnaleziona niedawno uni- kalna górska œwierczyna na tor- fie*², maj¹ca w Beskidzie Œl¹skim centrum swego wystêpowania

w Polsce. Wzd³u¿ potoków rozwijaj¹ siê laski olszynki karpackiej*. W piêtrze pogórza zachowa³y siê fragmenty gr¹dów oraz ³êgów podgórskich*, olchowo-jesionowych* i wi¹zowo-jesionowych. Roœ- linnoœæ nieleœna jest zró¿nicowana i bogata. Spoœród siedlisk uwzglêdnionych w za³¹czniku I DS nale¿y zwróciæ uwagê na: roœlinnoœæ zieln¹ i drzewiast¹ porastaj¹c¹ brzegi potoków, zbiorowiska zio³oroœlowe, ³¹ki ni¿owe i koœne ³¹ki górskie, moczary alkaliczne oraz murawy bliŸniczkowe*

i niewielkie p³aty torfowisk wysokich*. Ostoja jest miejscem wystêpowania 16 gatunków zwierz¹t wymienionych w za³¹czniku II DS, w tym puszczañskich: wilka (6-10 osobników), rysia (1-2 osob- ników) i niedŸwiedzia brunatnego* oraz rzadkich bezkrêgowców: jelonka rogacza, kozioroga dêbosza, pachnicy dêbowej* i nadobnicy alpejskiej* (od dawna jednak nie obserwowanej).

Stwierdzono tu tak¿e 16 gatunków wymienionych w za³¹czniku I DP, w tym: g³uszca, jarz¹bka, cietrzewia, dziêcio³a bia³ogrzbietego, puchacza, sóweczkê i puszczyka uralskiego. Ponadto, w ostoi zlokalizowane s¹ stanowiska innych zagro¿onych i rzadkich gatunków roœlin i zwierz¹t bezkrê- gowych. Interesuj¹ca przyrodniczo jest Góra Tu³ (nie istniej¹cy ju¿ rezerwat przyrody, utworzony

2 Siedliska i gatunki priorytetowe wyró¿niono znakiem * lub wymieniono je w tekœcie.

Bór górnoreglowy na Baraniej Górze

Fot. R. Bula

(14)

w roku 1948) z licznymi gatunkami storczyków i murawami kserotermicznymi*. W ostoi istniej¹ rezerwaty: leœne – Barania Góra (1953; 383,04), Czantoria (1996; 97,71), Dolina £añskiego Po- toku (1998; 46,89), Stok Szyndzielni (1953;

57,92), Zadni Gaj (1957; 5,77); przyrody nie- o¿ywionej – KuŸnie (1995; 7,22); faunistyczny – Wis³a (1959; 17,61 ha). Utworzono tu zespo³y przyrodniczo-krajobrazowe: Cygañski Las (1997;

925,53 ha) i Park Ekologiczny Dolina Wapienicy (1994; 1500,00 ha) oraz ustanowiono pomniki przyrody nieo¿ywionej: Jaskinia u Jakubca, Jaskinia w Trzech Kopcach, Jaskinia na Sto³owie, Jaskinia Lodowa w Szczyrku, Jaskinia Sal- mopolska, Jaskinia Malinowska, Jaskinia Przed Balkonem, Jaskinia Ch³odna, Jaskinia Pajêcza, Jaskinia w Jaworzynie, Malinowska Ska³a, Ska³y na Kobylej, Ska³y grzybowe na Równem, Ska³y grzybowe w paœmie Sto¿ka, Dorkowa Ska³a.

BESKID ¯YWIECKI

Ostoja po³o¿ona jest w zachodniej czêœci Beskidu ¯ywieckiego, znajduj¹cej siê w granicach

¯ywieckiego Parku Krajobrazowego oraz w po³udniowej czêœci Kotliny ¯ywieckiej, bêd¹cej w otulinie tego parku. Obszar ten obejmuje grupê Pilska (1557 m n.p.m.) i Wielkiej Raczy (1236 m n.p.m.) oraz interesuj¹cy ostaniec denudacyjny – Górê Grojec (612 m n.p.m.) w ¯ywcu.

Dominuj¹cymi ska³ami s¹ piaskowce magurskie, a w czêœci pó³nocnej obszaru utwory p³aszczowiny œl¹skiej (m.in. warstwy cieszyñskie) i podœl¹skiej (okno tektoniczne Kotliny ¯ywieckiej). Pasma górskie s¹ zró¿nicowane geomorfologicznie. Wystêpuj¹ w nich takie formy, jak: mury skalne, garby,

¿ebra, go³oborza, osuwiska skalne, jaskinie, wodospady. Na Pilsku prawdopodobnie istnia³ ma³y lodowiec. Najciekawsze zespo³y wychodni skalnych znajduj¹ siê w szczytowych partiach Pilska oraz w partiach grzbietowych Lipow- skiej, Romanki, Boraczej i Prusowa. Najwiêksz¹ jaskini¹ jest Jaskinia Wickowa w Sopotni Wiel- kiej o d³ugoœci 101 m. Najwy¿szy wodospad, o wysokoœci 10 m, powsta³ na potoku Sopotnia Wielka; malownicze s¹ równie¿ wodospady na potoku Szczyrbok w Korbielowie Kamiennej oraz na potoku Bystra w Z³atnej. Sieæ rzeczna jest dobrze rozwiniêta. Znajduj¹ siê tu Ÿród³a So³y, a czêœæ potoków nale¿y do dorzecza Ko- szarawy. Granic¹ pañstwa biegnie odcinek

Fot. Z. Wieland

Koryto Bia³ej Wise³ki

Fot. A. Porwisz

G³uszec

(15)

europejskiego dzia³u wodnego. W ostoi bij¹ tak¿e Ÿród³a wód mineralnych – siarkowodorowych i siarczkowych w Z³atnej oraz solankowych w Soli. Osobliwoœci¹ hydrograficzn¹ s¹ równie¿ wys- têpuj¹ce tu nielicznie drobne jeziorka osuwiskowe, które mo¿na obserwowaæ wœród torfowisk i œwierczyn górnoreglowych pomiêdzy Lipowsk¹ a Rysiank¹. Roœlinnoœæ ostoi jest bardzo bogata.

Stwierdzono tu ponad 50 zbiorowisk roœlinnych. Przewa¿aj¹ zbiorowiska leœne, które pokrywaj¹ oko³o 80% powierzchni ostoi. Fragmenty naturalnych lasów zachowa³y siê na Pilsku, Romance, Oszaœcie i w grupie Wielkiej Raczy. W piêtrze subalpejskim wystêpuj¹ zaroœla z jarzêbina w odmia- nie nagiej, borówczyska ba¿ynowe i zaroœla kosodrzewiny* – wymienione w za³¹czniku II DS, które w omawianej ostoi maj¹ jedyne stanowiska w województwie œl¹skim. Spoœród siedlisk leœnych uwzglêdnionych w za³¹czniku II DS, w ostoi stwierdzono: podgórski ³êg jesionowy*, olszynkê karpack¹*, gr¹d, kwaœn¹ buczynê górsk¹, ¿yzn¹ buczynê górsk¹, jaworzynê zio³oroœlow¹, jaworzynê z miesi¹cznic¹ trwa³¹*, jaworzynê karpack¹* oraz doloreglowy bór jod³owo-œwierkowy i bór górnoreglowy. Roœlinnoœæ nieleœn¹ z listy za³¹cznika II DS reprezentuj¹: murawa bliŸniczkowa*, zbiorowiska zio³oroœlowe, ni¿o- we i górskie ³¹ki koœne, roœlinnoœæ zielna i drze- wiasta wzd³u¿ potoków, moczary alkaliczne, torfowiska przejœciowe oraz bardzo rzadkie torfowiska wysokie* – stwierdzone na sp³asz- czeniach stokowych, wierzchowinach grzbietowych i w zag³êbieniach osuwiskowych na halach Cebulowej, Kornienieckiej i Miziowej oraz w Kotlinie ¯ywieckiej (Stawek na Kosarach pod Hyækowcem). Niezwykle rzadkie s¹ rów- nie¿ murawy kserotermiczne*, których naj- wiêksze p³aty rozwijaj¹ siê na stokach Grojca.

Badania florystyczne wykaza³y obecnoœæ oko³o 1000 gatunków roœlin naczyniowych, w tym ponad 150 typowo górskich. Z gatunków wymienionych w za³¹czniku II DS stwierdzono tu obuwika pospolitego, a do rzadkich nale¿¹ m.in.: czosnek syberyjski, niebielistka trwa³a al- pejska, tojad lisi. Ostoja jest matecznikiem niedŸwiedzia* (do 5 osobników), wilka (ponad 10 osobników) i rysia (3-4 terytoria), wystêpu- je tu ponadto 8 innych gatunków krêgowców figuruj¹cych w za³¹czniku II DS. Bezkrêgowce z listy za³¹cznika II DS reprezentowane s¹ przez Phryganophilus ruficollis*. Istniej¹ tu leœne rezerwaty przyrody: Butorza (1961; 30,68 ha), Dziobaki (1995; 13,06 ha), Gawroniec (1995; 23,69 ha), Muñco³ (1998; 45,20 ha), Oszast (1971;

47,31 ha), Piêæ Kopców (1998; 88,74 ha), Pilsko (1971; 15,41 ha), Pod Rysiank¹ (1970; 27,54 ha), Romanka (1963; 98,45 ha), Œrubita (1957; 25,86 ha; œcis³y). Utworzono u¿ytek ekologiczny Stawek na Kosarach pod Hyœkowcem (1993; 0,50 ha) oraz powo³ano pomniki przyrody nieo¿ywionej: Jaskinia Wickowa w Sopotni Wielkiej, Jaskinia Przed Rozdro¿em, wodospad na potoku Sopotnia Wielka.

Fot. J. B. Parusel

Puszcza Karpacka w rezerwacie „Œrubita”

(16)

OSTOJA OLSZTYÑSKO-MIROWSKA

Ostoja po³o¿ona jest na wschód od Czêstochowy, na pó³nocnym krañcu Wy¿yny Czêstochowskiej, w granicach Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Obejmuje szereg izolowanych wzgórz wapiennych, których szczyty zwieñczone s¹ ostañcami skalnymi. W wyniku wietrzenia i erozji ska³, u po- dnó¿y ostañców tworz¹ siê niewielkie rumowiska wapienne*. W wyniku procesów krasowych powsta³y tu liczne jaskinie, o d³ugoœci ponad 100 m, z bardzo bogat¹ szat¹ naciekow¹. Zbocza wzniesieñ poroœniête s¹ lasami liœciastymi – gr¹dami, kwaœnymi, ¿yznymi i ciep³olubnymi buczy- nami oraz – bardzo rzadko – œwietlist¹ d¹brow¹*. Du¿¹ po- wierzchniê zajmuj¹ bory sosnowe, spotyka siê tak¿e stare drzewostany modrzewia pol- skiego – gatunku umieszczonego w Czerwonej liœcie gatunków zagro¿onych IUCN. Nas³onecz- nione i wylesione zbocza po- roœniête s¹ murawami kserotermicznymi* oraz malowniczymi formacjami ja³owca pospolitego.

Na wzgórzach wokó³ Olsztyna

znajduje siê stanowisko endemicznego gatunku – przytulii krakowskiej. W ostoi stwierdzono równie¿ obuwika pospolitego, gatunku z za³¹cznika II DS. Jaskinie s¹ miejscem zimowania 14 gatunków nietoperzy, w tym 6 z listy za³¹cznika II DS.

W Jaskini pod Sokol¹ Gór¹ ¿yj¹ dwa endemiczne i jedyne w naszej faunie gatunki chrz¹szczy troglobiontycznych z ro- dzajów Choleva i Catops. Spoœród gadów wymienionych w tym za³¹czniku, stwierdzono tu obecnoœæ traszki grzebieniastej i kumaka nizinnego. W obrêbie ostoi wys- têpuj¹ bardzo licznie chronione i rzadkie gatunki roœlin naczyniowych i zarodni- kowych oraz bezkrêgowców. Lêgnie siê tu tak¿e 8 gatunków ptaków wymienionych w za³¹czniku I DP. Utworzono dotychczas dwa rezerwaty przyrody: Sokole Góry (1953; 215,95 ha) i Zielona Góra (1953;

19,66 ha) oraz pomnik przyrody nie- o¿ywionej „Góry Towarne”.

Fot. J. B. Parusel

Przytulia krakowska

Fot. J. B. Parusel

Buczyna sudecka w rezerwacie „Sokole Góry”

(17)

OSTOJA ŒRODKOWOJURAJSKA Ostoja po³o¿ona na po³udnie od Ogrodzieñca, w œrodkowej czêœci Jury Krakowsko- -Czêstochowskiej, w granicach Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. Wystêpuj¹ w niej ³agodne wzniesienia zbudowane ze ska³ jurajskich, poprzecinane dolinami pochodzenia erozyjno-denuda- cyjnego. Na grzbietach wzniesieñ znajduj¹ siê liczne ostañce wapienne z roœlinnoœci¹ naskaln¹, w wiêkszoœci otoczone lasami liœciastymi. S¹ to g³ównie buczyny: sudecka, storczykowa i kwaœna buczyna ni¿owa oraz jaworzyna górs-

ka*. Na terenach wylesionych ostañcom wapiennym towarzysz¹ bogate florysty- cznie murawy kserotermiczne*. W skra- sowia³ych ska³ach czêsto spotkaæ mo¿na jaskinie z bogat¹ szat¹ naciekow¹, w których zimuj¹ nietoperze (w tym priorytetowe: nocek ³ydkow³osy i podko- wiec ma³y). Sieæ rzeczna jest wyksz- ta³cona s³abo. Nad ciekami fragmenta- rycznie wystêpuj¹ lasy ³êgowe*. W strefie kontaktowej utworów jurajskich i czwartorzêdowych osadów piaszczys- tych wyp³ywaj¹ nieliczne Ÿród³a. W jednym z nich usytuowane jest zastêpcze stanowisko endemicznego gatunku –

warzuchy polskiej, w którym roœlina ta najlepiej siê rozwija. Ostoja jest równie¿ miejscem wys- têpowania 8 gatunków ptaków uwzglêdnionych w za³¹czniku I DP oraz du¿ej liczby rzadkich i chronionych gatunków roœlin i zwierz¹t. W ostoi znajduj¹ siê rezerwaty: Góra Che³m (1957; 12,19 ha), Smoleñ (1959; 4,32 ha) i Ruskie Góry (2000; 153,65 ha).

Warzucha polska

Fot. J. B. Parusel

£any warzuchy polskiej na stanowisku zastêpczym

Fot. J. B. Parusel

(18)

OSTOJA Z£OTOPOTOCKA

Ostoja po³o¿ona jest w dolinie Wiercicy, otoczonej wapiennymi wzgórzami, w granicach Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd. W dnie doliny za³o¿ono kompleks stawów hodowlanych, wystêpuj¹ tu równie¿ fragmenty lasów ³êgowych*. W wodach Wiercicy ¿yj¹ minóg strumieniowy i g³owacz bia³op³etwy (za³¹cznik II DS). Zbocza doliny

pokrywaj¹ dobrze zachowane kwaœne, ¿yzne i ciep³olubne buczyny oraz gr¹dy. Znaczn¹ powierzchniê zajmuj¹ równie¿ bory sosnowe.

Grzbiety i stoki pokryte s¹ ostañcami z interesuj¹c¹ roœlinnoœci¹ naskaln¹. Na terenie ostoi wystêpuje wiele jaskiñ i schronisk skalnych o bogatej szacie naciekowej i wy- specjalizowanej faunie bezkrêgowców. Czêœæ z jaskiñ wykorzystywana jest przez nietoperze do snu zimowego. W ostoi stwierdzono obecnoœæ 15 gatunków tych ssaków, w tym 7 z listy za³¹cznika II DS. Wœród bezkrêgow- ców na uwagê zas³uguje obecnoœæ pachnicy dêbowej – gatunku priorytetowego oraz kozioroga dêbosza (za³¹cznik II DS). W lasach

i na terenach otwartych zaobserwowano 12 gatunków ptaków wymienionych w za³¹czniku I DP, w tym 9 lêgowych i 3 nielêgowych. Jedno ze Ÿródlisk wapiennych jest stanowiskiem zastêp- czym endemicznej warzuchy polskiej. W ostoi istniej¹ rezerwaty przyrody: Bukowa Kêpa (1996; 52,84 ha), Kaliszak (1954; 14,64 ha), Ostrê¿nik (1960; 4,10 ha) i Parkowe (1957;

153,22 ha). Od wielu lat trwaj¹ starania o ut- worzenie na tym obszarze Jurajskiego Parku Narodowego.

Fot. J. B. Parusel

Brama Twardowskiego

Fot. A. Miszta

Pachnica dêbowa

(19)

PODZIEMIA TARNOGÓRSKO-BYTOMSKIE W sk³ad ostoi wchodzi rozleg³y i skomplikowany system poziemnych wyrobisk po kilkaset lat trwaj¹cym górnictwie wapieni kruszconoœnych o ³¹cznej d³ugoœci ponad 300 km, zlokalizowany pomiêdzy Bytomiem i Tarnowskimi Górami, bêd¹cy unikalnym i jednym z najwiêkszych systemów podziemnych na œwiecie. Wyro-

biska cechuj¹ siê ró¿norodn¹ szat¹ naciekow¹ i swoistymi uk³adami biocenotycznymi. Ze wstêpnych wyników prowadzonych obecnie badañ mo¿na wnioskowaæ, ¿e w podziemiach tych zimuje co najmniej kilka- naœcie tysiêcy nietoperzy, jest to wiêc prawdopodobnie drugie co do wielkoœci zimowisko nietoperzy w Polsce. Wyrobiska wykorzystywane s¹ równie¿ w okresie letnim. Stwierdzono tu zimowa- nie 8 gatunków, w tym nocka du¿ego – gatunku wymienionego w za³¹czniku II DS, którego hi- bernuj¹ca populacja szacowana jest na 3000 osobników. Ostoja jest równie¿ jednym z dwóch najwiêkszych w kraju zimowisk gacka brunatnego. Podziemia nie podlegaj¹ ¿adnej ochronie.

Fot. G. K³ys

Gacek brunatny

Fot. G. K³ys

Jeden z podziemnych korytarzy

(20)

SODOWA GÓRA

Ostoja obejmuje czêœæ po³udniowych zboczy dolomitowego wzniesienia Góry Sodowej (328,4 m n.p.m.) w Jaworznie, poroœniêtej lasami sosnowo-modrzewiowymi i brzozowymi oraz murawami kserotermicznymi* z k³osownic¹ pierzast¹. Obserwowaæ mo¿na tu œlady powierzchniowej eksploatacji ska³ wapiennych – warpie i kamienio³omy. Góra Sodowa to jedno z nielicznych stanowisk sasanki otwartej – gatunku wymienionego w za³¹czniku II DS – na po³udniu Polski i jednoczeœnie najobfitsze w tym regionie. Jej populacja liczy oko³o kilkuset osobników, jednak¿e podlega silnym fluktuacjom. Dla ochrony tego gatunku utworzony zosta³ w roku 1981 powierzchniowy pomnik przyrody.

STAWY £Ê¯CZOK

Ostoja po³o¿ona jest w dolinie Odry, w parku krajobrazowym „Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich” i obejmuje kompleks 8 stawów hodowlanych, za³o¿onych przez Cystersów w starorzeczach ju¿ w XIII wieku, wraz z otaczaj¹cymi je lasami i ³¹kami. Stawy zasilane s¹ wodami niewielkiej rzeczki – £êgonia. Groble stawowe poroœniête s¹ starymi drzewami, g³ównie dêbami szypu³kowy-

mi, tworz¹cymi kompozycje alejowe. W ostoi wyró¿niono 45 zbiorowisk roœlinnych, w tym 8 leœnych. Do priorytetowych nale¿¹ lasy ³êgowe o charakterze naturalnym i z du¿¹ liczb¹ starych drzew. Stwierdzono tu ponad 400 gatunków roœlin naczyniowych, w tym aldrowandê pê- cherzykowat¹ – gatu-

Fot. P. Koby³ecki

Sasanka otwarta

Fot. J. B. Parusel

Kotewka orzech wodny

(21)

nek wymieniony w za³¹czniku II DS (od dawna jednak nie potwierdzony). Spoœród gatunków zwierz¹t figuruj¹cych w za³¹czniku II DS stwierdzono tu: kumaka nizinnego, traszkê grzebieniast¹, nocka du¿ego, piskorza oraz pachnicê dêbow¹* i modraszka telejusa. Najbogatsza jest jednak ornitofauna. Stwierdzono gniazdowanie 118 gatunków, w tym 20 gatunków lêgowych i 9 nielê- gowych wymienionych w za³¹czniku I DP oraz 17 gatunków regularnie migruj¹cych. Ostoja jest równie¿ miejscem wystêpowania 10 gatunków nietoperzy oraz wielu rzadkich i interesuj¹cych chrz¹szczy. Wiêksza czêœæ ostoi chroniona jest w rezerwacie przyrody „£ê¿czok” (1957; 407,88).

Obszar desygnowany tak¿e jako ostoja ptasia.

SUCHY M£YN Ostoja obejmuje fragment p³askiej, w wielu miejscach zabagnionej doliny Pilicy od ujœcia Krztyni do Kisielca i £ysakowa, o ³¹cznej d³ugoœci oko³o 11 km. Rzeka na tym odcinku nie jest ure- gulowana i p³ynie w g³êbokim, naturalnie wy¿³obionym i silnie meandruj¹cym korycie; w wielu miejscach zachowa³y siê staro- rzecza. Dno doliny porastaj¹ ni¿owe ³¹ki koœne, wœród któ- rych rozwijaj¹ siê torfowiska przejœciowe i trzêsawiska. Nad brzegami Pilicy zachowa³y siê resztki lasów ³êgowych i nadrze- cznych zaroœli wierzbowych*.

Do krawêdzi doliny dochodz¹ du¿e kompleksy leœne, w obrêbie których spotkaæ mo¿na priorytetowe siedliska boru bagien- nego. Ostoja chroni jedno z 4 istniej¹cych w Polsce stanowisk jêzyczki syberyjskiej, której populacja wynosi oko³o 100 osob- ników. W wodach Pilicy ¿yj¹ g³owacz bia³op³etwy i minóg strumieniowy, a nad jej brzegami wydra i bóbr europejski – gatunki wymienione w za³¹- czniku II DS. Stwierdzono tu równie¿ rycyka i cietrzewia – gatunki figuruj¹ce w za³¹czniku I DP. W ostoi utworzono kilka, niewielkich powierzchniowo u¿ytków ekologicznych dla ochrony roœlinnoœci bagiennej i torfowiskowej.

Fot. J. B. Parusel

Jêzyczka syberyjska

(22)

SZACHOWNICA

Ostoja po³o¿ona jest w kompleksie lasów na terenie gminy Lipie, w œrodkowej czêœci Wy¿yny Wieluñskiej, w granicach Za³êczañskiego Parku Krajobrazowego. System jaskiniowy „Szachownicy”

tworzy piêæ, proglacjalnych jaskiñ powsta³ych w wapieniach górnej jury, czêœciowo zniszczonych wskutek gospodarczej eksploatacji z³o¿a przez miejscow¹ ludnoœæ. Ich sumaryczna d³ugoœæ wynosi 1000 m; przed zniszczeniem przekracza³a ona prawdopodobnie 2 km. Najd³u¿sza z jaskiñ – Jaskinia Szachownica I – o d³ugoœci oko³o 600 m, jest jedn¹ z najd³u¿szych na Wy¿ynie Krakowsko- Wieluñskiej. Wejœcia do jaskini le¿¹ w starym kamienio³omie na Krzemiennej Górze (228 m n.p.m.).

Jaskinie ostoi s¹ jednym z najwiêkszych zimowisk nietoperzy w Polsce. Zró¿nicowanie warunków klimatycznych oraz niezliczona liczba dogodnych kryjówek sprawiaj¹, ¿e co roku hibernuje tu ponad 1000 nietoperzy, reprezentuj¹cych 10 gatunków. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ coroczne notowania dwóch gatunków nocków, uznanych w Polsce za rzadkie i zagro¿one oraz figuruj¹cych w za³¹czniku II DS. Dla nocka

Bechsteina oraz nocka ³ydkow³osego

„Szachownica” jest jednym z najwiêk- szych zimowisk w kraju. Ponadto, od kilu lat stale roœnie liczba hiber- nuj¹cych w jaskini mopków. Poza gatunkami wymienionymi w za³¹czniku II DS, w jaskini tej zimuj¹: gacek brunatny, nocek w¹satek/nocek Brand- ta, nocek rudy, nocek Natterera oraz mroczek póŸny. Dla ochrony systemu jaskiniowego oraz interesuj¹cego pro- filu geologicznego utworzono na tym terenie rezerwat „Szachownica”

(1978; 12,70 ha).

Mopek

Fot. M. Ignaczak

Jeden z otworów wejœciowych od strony Sali Puchacza

Fot. M. Ignaczak

(23)

W Y D A W C A

C E N T R U M D Z I E D Z I C T WA P R Z Y R O DY G Ó R N E G O Œ L ¥ S K A ul. Œw. Huberta 35, 40-543 Katowice

tel./fax 209 50 08, 251 25 47 wew. 21, 25

e-mail: cdpgs@cdpgs.katowice.pl; http: //www.cdpgs.katowice.pl

Opracowanie graficzne: Joanna Chwo³a Realizacja poligraficzna: VERSO Katowice

ISBN 83-906910-5-1 Nak³ad: 2000 egzemplarzy

KATOWICE 2002

Druk publikacji dofinansowany ze œrodków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach

Centrum Dziedzictwa Przyrody Gór nego Œl¹ska zosta³o powo³ane Zarz¹dzeniem Nr 204/92 Wojewody K ato- wickiego z dnia 15 grudnia 1992 r. do badania, dokumentowania i ochrony oraz prognozowania stanu przyrody Gór nego Œl¹ska. Z dniem 1 stycznia 1999 r. Centrum jest samorz¹dow¹ jednostk¹ bud¿etow¹, przekazan¹ wo j e w ó d z t w u œ l ¹ s k i e m u Ro z p o r z ¹ d z e n i e m Pr e z e s a R a d y M i n i s t ró w z d n i a 2 5 l i s t o p a d a 1 9 9 8 r.

Zdjêcia: na ok³adce – sêdziwy buk w karpackim lesie pierwotnym, na stronie 2. – marsylia czterolistna (fot. J. B. Parusel)

Wa¿niejsze piœmiennictwo

Cierlik G., Mróz W., Perzanowska J. 2002. NATURA 2000 – Europejska Sieæ Ekologiczna.

Propozycje z województwa œl¹skiego (cz. 1-4). Przyroda Górnego Œl¹ska, Nr 27 – 30/2002.

Gromadzki M. i in. 1994. Ostoje ptaków w Polsce. OTOP, Biblioteka Monitoringu Œrodowiska, Gdañska, ss. 403.

Gromadzki M. i in. 2002. Sieæ ostoi ptaków w Polsce. OTOP, Gdañsk, ss. 74.

Makomaska-Juchiewicz M., Perzanowska J., Zaj¹c K. 2001. Dyrektywa Siedliskowa – wystêpuj¹ce w Polsce gatunki wa¿ne dla Wspólnoty Europejskiej. Chroñmy przyrodê ojczyst¹ 57, 2: 5-60.

Mróz W., Perzanowska J. 2001. Dyrektywa Siedliskowa: siedliska przyrodnicze o znaczeniu europejskim w Polsce. Chroñmy przyrodê ojczyst¹ 57, 2: 55-73.

Passini J. (Red.), Liro A., Dyduch-Falniowska A. 1999. NATURA 2000. Europejska sieæ ekologiczna. MOŒZNiL, Warszawa, ss. 93.

Standardowe Formularze Danych dla obszarów specjalnej ochrony (OSO) i specjalnych obszarów ochrony (SOO) sieci NATURA 2000.

(24)

Ostoje ptasie: 1 – Dolina Górnej Wis³y, 2 – Jezioro Œwierklaniec, 3 – Stawy £ê¿czok, 4 – Stawy Wielik¹t.

Ostoje siedliskowe: 5 – Beskid Œl¹ski, 6 – Beskid ¯ywiecki, 7 – Ostoja Olsztyñsko-Mirowska,