JERZY BIELUK 1. O potrzebie wprowadzenia do prawa polskiego poj cia przedsi biorstwa rolnego

J

B

O potrzebie wprowadzenia do prawa polskiego poj Ċcia przedsi Ċbiorstwa rolnego

1. Zagadnienia wstĊpne

DziaäalnoĈè w zakresie produkcji rolnej moĔe byè prowadzona w róĔnej formie prawnej – jako dziaäalnoĈè osoby fizycznej, osoby prawnej, jednostki organizacyj- nej nie posiadajñcej osobowoĈci prawnej. DziaäalnoĈè taka prowadzona jest w ra- mach okreĈlonej caäoĈci organizacyjnej, którñ moĔemy okreĈliè jako rolniczñ jed- nostkö wytwórczñ (bñdĒ jednostkö produkcyjnñ). W prawie polskim wystöpujñ dwa legalne pojöcia zorganizowanych jednostek produkcyjnych – gospodarstwo rolne i przedsiöbiorstwo. Oba zdefiniowane sñ w kodeksie cywilnym, do którego wprowa- dzono je w 1990 roku.²

Zmiany gosp odarcze zachodzñce od 1989 roku przeobraziäy polskie rolnictwo.

Rolnictwo w roku 1990 to niewielkie, säabo umaszynowione gospodarstwa, obok wielkich, niewydolnych gospodarczo paþstwowych gospodarstw rolnych. DziĈ co- raz wiöksze znaczenie ma grupa gospodarstw silnych gospodarczo, duĔych po- wierzchniowo, czösto zajmujñcych siö wyspecjalizowanñ produkcjñ na ogromnñ skalö.

Ostatni spis rolny wykazaä interesujñce zmiany w strukturze i wielkoĈci pro- dukcji gospodarstw rolnych.³ Wedäug wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2010⁴ liczba gospodarstw rolnych w czerwcu 2010 r. wynosiäa 2277,6 tys. W zaleĔ- noĈci od szacunków i przyjötej terminologii okoäo siedemset tysiöcy do miliona go-

1 Uniwersytet w Biaáymstoku

2 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93, z póĨn. zm.); dalej równieĪ: kc.

3 Zgodnie z pojĊciami statystyki publicznej uĪywanymi przez rachmistrzów spisowych indywidualne gospodarstwo rolne to gospodarstwo o powierzchni uĪytków rolnych od 0,1 ha, bĊdące wáasnoĞcią lub znajdujące siĊ w uĪytko- waniu osoby Þ zycznej lub grupy osób oraz gospodarstwo rolne osoby nie posiadającej uĪytków rolnych lub po- siadającej uĪytki rolne o powierzchni mniejszej niĪ 0,10 ha, która ma co najmniej: 1 sztukĊ bydáa lub (i) 5 sztuk trzody chlewnej albo 1 lochĊ lub (i) 3 sztuki owiec lub (i) kóz lub (i) 1 konia lub (i) 30 sztuk drobiu lub (i) 1 strusia lub (i) 5 sztuk samic królików lub (i) 5 sztuk samic pozostaáych zwierząt futerkowych lub (i) 3 sztuki pozostaáych zwierząt utrzymywanych na rzeĨ lub (i) 1 pieĔ pszczeli, zob. www.stat.gov.pl

4 A. àączyĔski (kierownik zespoáu), Powszechny spis rolny 2010. Charakterystyka gospodarstw rolnych, Warsza- wa 2012, s. 76 i n. (www.stat.gov.pl), zob. teĪ W. Jagáa, Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego a zmiany w KRUS,

„Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiaáy i Studia” 2011, nr 42, s. 67 i n.

spodarstw to gospodarstwa socjalne, nie majñce szans na rozwój, nie dysponujñce maszynami, ani Ĉrodkami na inwestycje.⁵ Natomiast okoäo 20 tysiöcy gospodarstw w Polsce to duĔe jednostki wytwórcze, o produkcji przekraczajñcej sto tysiöcy euro rocznie.⁶

Wyniki powszechnego spisu rolnego potwierdziäy, iĔ w Polsce nastöpuje wy- raĒne wyodröbnienie gospodarstw silnych, nastawionych na produkcjö towarowñ, produkujñcych na rynek, wciñĔ jednak istotne liczebnie sñ gospodarstwa niewielkie, nie produkujñce na rynek, majñce charakter socjalny.

RzeczywistoĈè gospodarcza przez ostatnie 25 lat zmieniäa siö zasadniczo. Po- wstaäa grupa gospodarstw silnych ekonomicznie, majñcych spore zyski, inwestu- jñcych, prowadzñcych rachunkowoĈè, czösto majñcych wäasnñ markö, klientelö.

Jest to grupa rosnñca liczebnie, wĈród której wyróĔniè naleĔy podmioty prowadzñ- ce dziaäalnoĈè w ramach dziaäów specjalnych produkcji rolnej. Gospodarstwa ma- jñce po kilkaset hektarów, prowadzñce intensywnñ produkcjö rolnñ, wielkie fermy drobiu, czy zwierzñt futerkowych, ogromne szklarnie, to rzeczywistoĈè polskiego rolnictwa. Obok wystöpujñ gospodarstwa, w których produkcja praktycznie nie jest prowadzona lub prowadzona jest w znikomym zakresie, na potrzeby wäasne. Tego rodzaju gospodarstwa socjalne to teĔ istotny element polskiej wsi. Obecnie do obu kategorii, kraþcowo róĔnych gospodarczo, stosujemy to samo pojöcie gospodarstwa rolnego. KoniecznoĈciñ gospodarczñ jest wyróĔnienie kategorii przedsiöbiorstwa rolnego i w ten sposób wäñczenie czöĈci rolników, zajmujñcych siö produkcjñ towa- rowñ, w reguäy profesjonalnego obrotu gospodarczego.

2. Gospodarstwo rolne ujĊcie ekonomiczne

Gospodarstwo rolne to przede wszystkim zjawisko spoäeczne i gospodarcze.

W ekonomicznej literaturze przedmiotu znajdziemy spojrzenie na gospodarstwo przede wszystkim z punktu widzenia funkcji, jakie peäni w spoäeczeþstwie i gospo- darce. Literatura ekonomiczna zawiera wiele rozwaĔaþ na temat pojöcia gospodar- stwa rolnego i definiuje je na róĔne sposoby, uwzglödniajñc jego rolö w procesie wytwórczym w rolnictwie. Zgodnie z zawartymi tam definicjami gospodarstwo rol- ne to podstawowa jednostka wytwórcza w rolnictwie, która znajduje siö w sferze materialnej aktywnoĈci czäowieka zajmujñcej siö produkcjñ ĔywnoĈci oraz innych produktów wytwarzanych przede wszystkim w oparciu o naturalne procesy biolo- giczne.

5 Okoáo 950 tysiĊcy z istniejących w 2002 r. 2933 tys. gospodarstw, z czego 74,2% prowadziáo dziaáalnoĞü rolni- czą, a w tym 32,2% produkowaáo gáównie na rynek. Zob. A.P. Wiatrak PrzedsiĊbiorstwo rolnicze – istota dziaáa- nia i zakres wystĊpowania, „SERiA Roczniki Naukowe” 2005, t. VII, z. 1, s. 280 i n.

6 A. àączyĔski (kierownik zespoáu), Powszechny spis rolny. Charakterystyka…, op. cit., s. 175.

Patrzñc na jednostkö produkcyjnñ z punktu widzenia rynkowego, dostrzegamy przemianö gospodarstwa rolnego w przedsiöbiorstwo rolne.⁷ Gospodarstwo rolne to jednostka wytwórcza wewnötrznie zorganizowana, wytwarzajñca produkty rol- ne. KaĔda taka jednostka produkcyjna, bez wzglödu na jej rozmiary, jest kwalifiko- wana jako gospodarstwo rolne. Aby okreĈliè jñ w kategorii przedsiöbiorstwa, naleĔy spojrzeè na niñ z punktu widzenia powiñzaþ z rynkiem. Za przedsiöbiorstwo rolne uznaè naleĔy bowiem rolniczñ jednostkö produkcyjnñ wytwarzajñcñ produkty rolne na rynek.⁸ Dysponuje ona tymi samymi czynnikami produkcji, co w przypadku go- spodarstwa rolnego, jednak decydujñce tu jest nastawienie rynkowe.⁹ WyróĔnikiem przedsiöbiorstwa jest wiöc towarowoĈè produkcji, wytwarzanie nadwyĔek produkcji i kierowanie ich na rynek. Przedsiöbiorstwem rolnym nie bödzie jednostka produk- cyjna nastawiona przede wszystkim na zaspokajanie potrzeb wewnötrznych. Kryte- rium rynkowe nie jest w peäni Ĉcisäe, gdyĔ drobne nadwyĔki wytwarzane sñ z regu- äy w kaĔdym gospodarstwie. Jednak w przypadku przedsiöbiorstwa uznaè naleĔy, iĔ decyduje tu nastawienie na produkcjö, która ma byè sprzedawana. Podsumowu- jñc, uznaè naleĔy, jak podkreĈlaä M. Urban, Ĕe kaĔdy warsztat rolny jest gospodar- stwem rolnym, ale nie musi byè przedsiöbiorstwem. W odwrotnñ stronö ta zaleĔnoĈè nie funkcjonuje.¹⁰

Jak stwierdza A.P. Wiatrak: „nastawienie gospodarstwa rolnego na dziaäalnoĈè zarobkowñ oraz uzyskiwanie korzyĈci ekonomicznych i spoäecznych jest podsta- wñ jego nazwania przedsiöbiorstwem i to niezaleĔnie, jak stanowi w tym zakresie

7 Por. teĪ typologia gospodarstw rolnych zaproponowana przez A. Wosia (gospodarstwa naturalne i póánaturalne, drobnotowarowe, Ğredniotowarowe (farmy rodzinne), wysokotowarowe (opierające siĊ wyáącznie na pracy na- jemnej, w których gospodarstwo domowe jest caákowicie oddzielone od gospodarstwa produkcyjnego), A. WoĞ, Agrobiznes. Mikroekonomia, t. 2, Warszawa 1996, s. 346. Zgodziü siĊ naleĪy równieĪ ze zdaniem, iĪ „granica miĊdzy nietowarowymi a towarowymi gospodarstwami rolnymi ma (…) w duĪym stopniu charakter umowny. Na- tomiast istotne z punktu widzenia ekonomicznego jest to, czy gospodarstwa mają ekonomiczne przesáanki do podejmowania inwestycji, i czy to czynią”, tak W. Józwiak, A. Kagan, Gospodarstwa towarowe a gospodarstwa wielkotowarowe, „Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G” 2008, t. 95, z. 1, s. 23.

8 Zob. W. ZiĊtara, Miary wielkoĞci gospodarstw i przedsiĊbiorstw rolniczych, „Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G”

2009, z. 4, s. 269. „W przeciwieĔstwie do gospodarstwa przedsiĊbiorstwo rolnicze stanowi jednostkĊ gospodar- czą wyodrĊbnioną pod wzglĊdem organizacyjnym, ekonomicznym i prawnym nastawioną na wytwarzanie pro- duktów i usáug rolniczych w celu ich sprzedaĪy. (…) Gospodarstwa zwane indywidualnymi produkującymi na sprzedaĪ (towarowe) mają charakter przedsiĊbiorstw. Są one wyodrĊbnione pod wzglĊdem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym. Funkcjonują jako samodzielne podmioty gospodarcze. Są one wpisane do gmin- nych rejestrów gospodarstw. Funkcjonują w formie prawnej przedsiĊbiorstwa osoby Þ zycznej, mimo Īe ustawa o dziaáalnoĞci gospodarczej nie uwzglĊdnia dziaáalnoĞci rolniczej (…). Natomiast pozostaáe jednostki, które pro- wadzą produkcjĊ rolniczą na wáasne potrzeby są gospodarstwami z merytorycznego punktu widzenia...” Por. teĪ A.P. Wiatrak, PrzedsiĊbiorstwo rolnicze..., op. cit., s. 279, wskazuje, iĪ ekonomiĞci zdają sobie sprawĊ z tego, Īe deÞ nicje prawnicze mogą róĪniü siĊ od ekonomicznych, natomiast z punktu widzenia ekonomii gospodarstwo na- stawione na dziaáalnoĞü zarobkową jest przedsiĊbiorstwem. „Nastawienie gospodarstwa rolniczego na dziaáal- noĞü zarobkową oraz uzyskiwanie korzyĞci ekonomicznych i spoáecznych jest podstawą jego nazwania przed- siĊbiorstwem i to niezaleĪnie, jak stanowi w tym zakresie ustawodawstwo prawne. Z ekonomicznego punktu widzenia wszystkie gospodarstwa rolnicze (równieĪ rodzinne) zajmujące siĊ produkcją rolniczą przeznaczoną na sprzedaĪ i powiązane z rynkiem nazywamy przedsiĊbiorstwami”, s. 279 i n.

9 Zob. S. Prutis, Gospodarstwo rolne. PojĊcie i jego ewolucja na tle przeksztaáceĔ europejskich, [w:] P. Czechow- ski, M. Koszycka–Iwanow, S. Prutis, A. Stelmachowski, Polskie prawo rolne na tle ustawodawstwa Unii Europej- skiej, Warszawa 1997, s. 81.

10 Szerzej na ten temat M. Urban, Ekonomika i organizacja gospodarstw rolnych, Warszawa 1984, s. 87.

ustawodawstwo prawne. Z ekonomicznego punktu widzenia wszystkie gospodar- stwa rolnicze (równieĔ rodzinne) zajmujñce siö produkcjñ rolniczñ przeznaczonñ na sprzedaĔ i powiñzane z rynkiem nazywamy przedsiöbiorstwami.”¹¹

Pojöciem przedsiöbiorstwa rolnego posäugiwaè siö moĔemy w sytuacji, gdy mamy do czynienia z rynkowo zorientowanym gospodarstwem rolnym. Pojöcie go- spodarstwa rolnego jest pojöciem podstawowym, przedsiöbiorstwo zaĈ jest jego od- mianñ. Obserwujemy szereg procesów róĔnicujñcych wysoko wyspecjalizowane, doskonale zorganizowane gospodarstwa rolne, dziaäajñce na sposób przemysäowy, automatyzujñce procesy produkcji, zatrudniajñce na duĔñ skalö siäö najemnñ, od ma- äych, wykorzystujñcych tylko pracö wäasnñ gospodarstw, gdzie czösto podstawo- wym Ēródäem dochodu sñ päatnoĈci do gruntów.¹²

Z punktu widzenia ekonomii, gospodarstwo rolne nastawione na produkcjö ryn- kowñ jest rodzajem przedsiöbiorstwa. Do analizy funkcjonowania gospodarstw uĔy- wa siö tych samych narzödzi co przy analizie dziaäalnoĈci nierolniczej.¹³ Za ugrunto- wany poglñd, przyjñè naleĔy, iĔ „gospodarstwa rolnicze, jako podstawowe jednostki produkcyjne w rolnictwie prowadzñce produkcjö towarowñ majñ charakter przedsiö- biorstw”.¹⁴

3. Wzajemny stosunek pojĊü – przedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne w prawie polskim

PrawidäowoĈciñ polskiego ustawodawstwa jest wyraĒne rozdzielenie pojöè go- spodarstwa rolnego i przedsiöbiorstwa.¹⁵ W rozporzñdzeniu Prezydenta Rzeczypo- spolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy¹⁶ pojöcia przedsiöbiorstwa i go- spodarstwa rolnego wystöpujñ odröbnie.

Gospodarstwo rolne w ujöciu kodeksu handlowego byäo jednostkñ handlowñ prowadzñcñ dziaäalnoĈè zmierzajñcñ do uzyskania produktów rolnych za pomocñ siä przyrody. DziaäalnoĈè taka byäa przeciwstawiona dziaäalnoĈci handlowej – kluczo-

11 A.P. Wiatrak, PrzedsiĊbiorstwo rolnicze…, op. cit., s. 279; zob. teĪ B. Klepacki, Wybrane pojĊcia z zakresu orga- nizacji gospodarstw, produkcji i pracy w rolnictwie, Warszawa 1997, s. 9 i n.

12 Zob. A. Marcysiak. A. Marcysiak, Wpáyw páatnoĞci bezpoĞrednich na dochody gospodarstwa rolniczego, „Rocz- niki Naukowe SERiA” 2010, t. XII, z. 3, s. 253–256, zgodnie z badaniami autorów w grupie badanej Ğredni udziaá páatnoĞci bezpoĞrednich do gruntów w dochodzie gospodarstwa rolnych wynosiá 31,7% i zwiĊkszaá siĊ w przy- padku gospodarstw mniejszych (badania obejmowaáy 2009 rok).

13 Por. A. Goliszek, Kultura organizacyjna gospodarstw rolnych. Podstawy teoretyczne, „Roczniki Naukowe SERiA”

2008, t. X, z. 3, s. 155–159.

14 Por. W. ZiĊtara, Tendencje i moĪliwoĞci rozwoju przedsiĊbiorstw o róĪnych kierunkach produkcji, „Roczniki Na- ukowe SERiA” 2011, t. XIII, z. 5, s. 87.

15 Tak sáusznie R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa rolnego w prawie rolnym, PoznaĔ 1992, s. 63, tak teĪ:

P. Czechowski, A. Niewiadomski, Gospodarstwo rolne jako masa majątkowa, „Studia Iuridica Agraria” 2009, t. VIII, s. 54.

16 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks Handlowy (Dz.U. z 1934 r. Nr 57, poz. 502 z póĨn. zm.).

wemu pojöciu przy okreĈlaniu kupca (czyli przedsiöbiorcy).¹⁷ Tylko niektóre gospo- darstwa rolne – zgodnie z kodeksem handlowym – prowadzone w wiökszym wy- miarze mogäy byè wpisane do rejestru handlowego, ale ten wpis nie pozwalaä na uzyskanie statusu przedsiöbiorcy.¹⁸

W okresie powojennym regulacja kodeksu handlowego zostaäa utrzymana, choè jej znaczenie zdecydowanie zmalaäo z powodów ideologicznych. Jednak roz- dziaä przedsiöbiorstwo – gospodarstwo rolne zostaä utrzymany, a nawet pogäöbiony poprzez utoĔsamienie pojöcia przedsiöbiorstwa z sektorem publicznym gospodarki.

Jednostki paþstwowe, prowadzñce dziaäalnoĈè rolniczñ, uzyskiwaäy status przedsiö- biorstwa paþstwowego.¹⁹

Do kodeksu cywilnego pojöcia gospodarstwa rolnego i przedsiöbiorstwa wpro- wadzono od 1 paĒdziernika 1990 r.²⁰ Zgodnie z art. 55¹ kc. w obecnym brzmieniu:²¹

„przedsiöbiorstwo jest zorganizowanym zespoäem skäadników niematerialnych i materialnych przeznaczonym do prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej. Obejmu- je ono w szczególnoĈci:

1) oznaczenie indywidualizujñce przedsiöbiorstwo lub jego wyodröbnione czö- Ĉci (nazwa przedsiöbiorstwa);

2) wäasnoĈè nieruchomoĈci lub ruchomoĈci, w tym urzñdzeþ, materiaäów, to- warów i wyrobów, oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomoĈci lub rucho- moĈci;

3) prawa wynikajñce z umów najmu i dzierĔawy nieruchomoĈci lub ruchomoĈci oraz prawa do korzystania z nieruchomoĈci lub ruchomoĈci wynikajñce z in- nych stosunków prawnych;

4) wierzytelnoĈci, prawa z papierów wartoĈciowych i Ĉrodki pieniöĔne;

5) koncesje, licencje i zezwolenia;

6) patenty i inne prawa wäasnoĈci przemysäowej;

7) majñtkowe prawa autorskie i majñtkowe prawa pokrewne;

8) tajemnice przedsiöbiorstwa;

9) ksiögi i dokumenty zwiñzane z prowadzeniem dziaäalnoĈci gospodarczej.”

17 Zob. m.in. M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, Lwów 1934, s. 89; podobnie S. Janczewski, Prawo han- dlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 31.

18 Por. D. àobos–Kotowska, W sprawie pojĊcia gospodarstwa rolnego w prawie handlowym, „Studia Iuridica Agra- ria” 2000, t. I, s. 179–180, por. teĪ: A.W. WiĞniewski, Prawo o spóákach, t. I, Warszawa 1990, s. 102.

19 Por. S. Prutis, Pozycja prawna…, op. cit., s. 58 i n.

20 DeÞ nicje legalne pojĊü przedsiĊbiorstwo i gospodarstwo rolne wprowadzone zostaáy ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz.U. z 1990 r. Nr 55, poz. 321). DeÞ nicja przedsiĊbiorstwa zosta- áa zmieniona ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2003 r. Nr 49, poz. 408) – rozszerzono ją oraz wyeliminowano pasywa.

21 W brzmieniu obowiązującym od 25 wrzeĞnia 2003 r., na mocy ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2003 r. Nr 49, poz. 408).

Definicja gospodarstwa rolnego znajduje siö w art. 55³ kc., zgodnie z którym

„za gospodarstwo rolne uwaĔa siö grunty rolne wraz z gruntami leĈnymi, budynka- mi lub ich czöĈciami, urzñdzeniami i inwentarzem, jeĔeli stanowiñ lub mogñ stano- wiè zorganizowanñ caäoĈè gospodarczñ, oraz prawami zwiñzanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”.²²

Od czasu implementacji pojöcia gospodarstwa rolnego do kodeksu cywilnego problematyczny byä wzajemny stosunek zakresu i zastosowania obu pojöè. Zasad- nicze problemy wiñzaäy siö z niewymienieniem gospodarstwa rolnego w art. 55² kc.

– o czym byäa mowa wczeĈniej, oraz sformuäowaniem, iĔ przedsiöbiorstwo jest ze- spoäem skäadników „säuĔñcych do prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej”, przy za- äoĔeniu, iĔ dziaäalnoĈè rolnicza nie jest dziaäalnoĈciñ gospodarczñ.

W okresie przed wprowadzeniem definicji do kodeksu cywilnego, przed prze- ksztaäceniami ustrojowymi, ustawodawca podejmowaä próby w kierunku prze- ksztaäcenia chäopskich gospodarstw rolnych w kategoriö przedsiöbiorstw rolnych, aĔ do uksztaätowania przedsiöbiorstwa rolnego, jako kategorii prawnej, stanowiñ- cej odpowiednik tak okreĈlonego pojöcia ekonomicznego.²³ Zwiñzane byäo to z za- äoĔeniem, iĔ prawna i ekonomiczna ewolucja winna iĈè od gospodarstwa rolnego do przedsiöbiorstwa rolnego.²⁴ Takie konstrukcje zauwaĔyè moĔna w ustawodawstwie socjalistycznym. Ich przykäadem moĔe byè pojöcie gospodarstwa zdolnego do to- warowej produkcji oraz gospodarstwa specjalistycznego, a takĔe rozwiñzania praw- ne, stymulujñce towarowoĈè produkcji gospodarstw rolnych.²⁵

WiökszoĈè przedstawicieli doktryny uwaĔa, iĔ „w systemie prawa cywilnego odróĔnia siö przedsiöbiorstwo od gospodarstwa rolnego”.²⁶ JednoczeĈnie, jak pod- kreĈla P. Bielski „istnieje (…) poglñd, Ĕe pojöcie gospodarstwa rolnego powinno siö róĔniè od pojöcia przedsiöbiorstwa w gruncie rzeczy wyäñcznie przedmiotem prowa- dzonej, przy wykorzystaniu tego zespoäu skäadników, dziaäalnoĈci gospodarczej”.²⁷

Kontrowersje rodzi kwestia spojrzenia funkcjonalnego na oba pojöcia. Przed- siöbiorstwo to majñtek, säuĔñcy do prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej. Pojawia siö wiöc problem, czy dziaäalnoĈè rolnicza, której säuĔy gospodarstwo rolne, jest dziaäalnoĈciñ gospodarczñ, o której mowa w art. 55¹ kc. Pojawiäy siö dwa sprzecz-

22 W brzmieniu obowiązującym od 25 wrzeĞnia 2003 r. na mocy ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2003 r. Nr 49, poz. 408).

23 Tak S. Prutis, Pozycja prawna..., op. cit., s. 58–59.

24 Zob. A. Stelmachowski, [w:] J. Selwa, A. Stelmachowski, Prawo rolne, Warszawa 1970, s. 28–29.

25 Zgodnie z § 6 rozporządzenia Rady Ministrów z 28 listopada 1964 r. w sprawie przenoszenia wáasnoĞci nieru- chomoĞci rolnych, znoszenia wspóáwáasnoĞci takich nieruchomoĞci oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych, go- spodarstwo rolne speánia warunki do uznania go za zdolne do towarowej produkcji rolnej, jeĪeli: 1) wáaĞciciel go- spodarstwa nabywa grunty w celu jego powiĊkszenia albo 2) obszar gospodarstwa nowo powstającego wynosi nie mniej niĪ 2 ha uĪytków rolnych.

26 P. Bielski, Spóáka jawna jako forma prawna prowadzenia gospodarstwa rolnego w prawie polskim, „Prawo Spóá- ek” 2007, nr 4, s. 38.

27 P. Bielski, Cele deÞ niowania pojĊcia gospodarstwa rolnego w systemie prawa – uwagi z perspektywy prawa han- dlowego, „Rejent” 2005, nr 10, s. 62.

ne stanowiska, pierwsze wyraĒnie odróĔniajñce oba pojöcia, drugie akceptujñce po- glñd, iĔ dziaäalnoĈè rolnicza jest rodzajem dziaäalnoĈci gospodarczej.

Analizujñc stanowisko doktryny na temat dziaäalnoĈci gospodarczej, nie bu- dzi wñtpliwoĈci, iĔ w Ĉwietle powoäanej powyĔej regulacji, dziaäalnoĈè rolnicza jest dziaäalnoĈciñ gospodarczñ w rozumieniu tejĔe ustawy.²⁸ Podobnie orzecznictwo wy- raĒnie stoi na stanowisku, iĔ dziaäalnoĈè rolnicza jest dziaäalnoĈciñ gospodarczñ.²⁹

Poglñd zbliĔony do regulacji kodeksu handlowego w tym przedmiocie zakäa- da, iĔ pojöcie przedsiöbiorstwa i gospodarstwa rolnego sñ rozbieĔne. „W wyniku rozwoju regulacji prawnej, nie nastñpiäo wyodröbnienie przedsiöbiorstwa rolnego, jako odröbnej kategorii prawa rolnego”.³⁰ S. Rudnicki stwierdza iĔ, „wydaje siö, Ĕe wbrew poglñdom niektórych autorów istnieje zasadnicza róĔnica miödzy statusem prawnym przedsiöbiorstwa a gospodarstwa rolnego”.³¹

Obecnie wiökszoĈè przedstawicieli doktryny przyjmuje poglñd przeciwny do rozwiñzaþ zawartych w kodeksie handlowym, stojñc na stanowisku, iĔ gospodar- stwo rolne jest rodzajem przedsiöbiorstwa.

28 Tak R. Budzinowski, Status prawny rolnika jako przedsiĊbiorcy (zagadnienia wybrane), „Ruch Prawniczy Ekono- miczny i Socjologiczny” 2002, nr 3, s. 111 i n.; M. Sieradzka, Komentarz do art. 3 ustawy o swobodzie dziaáalno- Ğci gospodarczej, LEX 2012: „Tego rodzaju dziaáalnoĞü jest dziaáalnoĞcią gospodarczą w rozumieniu art. 2 usta- wy o swobodzie dziaáalnoĞci gospodarczej, jednak nie stosuje siĊ do niej pozostaáych przepisów ustawy (…) Tym samym wskazana dziaáalnoĞü prowadzona w formie gospodarstwa rolnego jest dziaáalnoĞcią gospodarczą, jed- nak jej prowadzenie zostaáo wyáączone spod zakresu ustawy o swobodzie dziaáalnoĞci gospodarczej. Wskaza- ne wyáączenie wynika ze specyÞ ki dziaáalnoĞci rolniczej. Pomimo zatem, Īe dziaáalnoĞü rolnicza bĊdzie kwali- Þ kowana jako dziaáalnoĞü gospodarcza (oczywiĞcie w sytuacji speánienia cech tej dziaáalnoĞci), a rolnicy bĊdą uznawani za przedsiĊbiorców, to zarówno ta dziaáalnoĞü, jak i podmioty je wykonujące podlegają regulacjom in- nych aktów prawnych. OdmiennoĞü regulacji prawnych oznacza m.in. brak obowiązku zgáoszenia, wykreĞlenia jej z ewidencji lub rejestru, obowiązków w zakresie kontroli.” Tak równieĪ J. Ablewicz, Prawo gospodarcze pu- bliczne, Warszawa 2010, s. 2. Tak równieĪ K. Kohutek, Komentarz do art.3 ustawy o swobodzie dziaáalnoĞci go- spodarczej LEX 2005: „PodkreĞlania wymaga, iĪ art. 3 u.s.d.g. wyáącza z zakresu stosowania ustawy wymienio- ną w nim dziaáalnoĞü. Nie moĪna na jego podstawie wnosiü, iĪ dziaáalnoĞü wykonywana przez rolników nie ma charakteru dziaáalnoĞci gospodarczej w rozumieniu art. 2 u.s.d.g. i tym samym wykonujący ją rolnik nie moĪe speániaü przesáanek podmiotowych przedsiĊbiorcy w rozumieniu art. 4 u.s.d.g. DziaáalnoĞü wytwórcza w rolnic- twie – jeĞli nie jest wykonywana wyáącznie dla zaspokojenia wáasnych potrzeb – jest zatem zarobkowa (i ukie- runkowana „na zbyt”; zob. teza nr 3 komentarza do art. 2 u.s.d.g.). PoniewaĪ jest ona jednoczeĞnie wykonywana w sposób zorganizowany i ciągáy, jest zarazem – w ww. przypadku – dziaáalnoĞcią gospodarczą (w rozumie- niu art. 2 u.s.d.g.), a wykonujący ją rolnik (jako osoba Þ zyczna wykonująca tĊ dziaáalnoĞü we wáasnym imieniu) speánia przesáanki kwaliÞ kowania go jako przedsiĊbiorcy”. Tak równieĪ M. Etel, PojĊcie przedsiĊbiorcy, op. cit., s. 195–196.

29 Tak Uchwaáa Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie w skáadzie 7 sĊdziów z dnia 2 kwietnia 2007 r., II OPS 1/07: „Prowadzenie gospodarstwa rolnego przez radnego z wykorzystaniem wydzierĪawionych od gmi- ny gruntów rolnych, bĊdących mieniem gminy, w której radny uzyskaá mandat, jest prowadzeniem dziaáal- noĞci gospodarczej, o której mowa w art. 24f ust. 1 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.)”, ONSAiWSA 2007/3/62, LEX Nr 249087, zob. teĪ wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 29 sierpnia 2007 r., II OSK 1618/06: „DziaáalnoĞü wytwórcza w rol- nictwie (prowadzenie gospodarstwa rolnego) jest dziaáalnoĞcią gospodarczą w rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaáalnoĞci gospodarczej, jednakĪe do tej dziaáalnoĞci nie stosuje siĊ pozostaáych jej przepisów.” LEX nr 364703, http://orzeczenia.nsa.gov.pl

30 Por. R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa..., op. cit., s. 64.

31 S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Warszawa 2011, s. 253. Por. teĪ E. Norek, Przed- siĊbiorstwo w obrocie gospodarczym, Warszawa 2007, który twierdzi, iĪ: „z mocy art. 55³ kc przedsiĊbiorstwem nie jest (…) gospodarstwo rolne (…). NaleĪy jednak uznaü za przedsiĊbiorstwo wyodrĊbnione jego czĊĞci po- áoĪone na terenie gospodarstwa, z których prowadzona jest samodzielna dziaáalnoĞü gospodarcza związana z produkcją rolną, np. masarnia, máyn, elewator zboĪowy, gorzelnia.”

RównieĔ R. Budzinowski uwaĔa, Ĕe „uzasadnione zatem jest twierdzenie o ewolucji konstrukcji normatywnych «od gospodarstwa rolnego do przedsiöbior- stwa», aczkolwiek jest to dopiero proces w toku”,³² choè podkreĈla, iĔ „przedsiö- biorstwo rolne róĔni siö od innych kategorii przedsiöbiorstw z uwagi na rodzaj (na- turö) dziaäalnoĈci gospodarczej, strukturö i ukäad dóbr instrumentalnych oraz status podmiotu.” Za stanowiskiem tym opowiada siö równieĔ J. Górecki,³³ wedäug które- go „zasadne jest korzystanie w odniesieniu do gospodarstwa rolnego z konstrukcji uĔywanych dla wyjaĈnienia mechanizmu rozporzñdzania przedsiöbiorstwem.”

Nie tak skrajne stanowisko zajmuje czöĈè przedstawicieli doktryny twierdzñc, iĔ nie kaĔde gospodarstwo rolne moĔe byè uznane za przedsiöbiorstwo, ale tylko takie, które speänia warunek prowadzenia dziaäalnoĈci gospodarczej – czyli w ta- kim rozumieniu towarowej dziaäalnoĈci rolniczej nastawionej na zysk. Stanowisko to znajduje równieĔ potwierdzenie w orzecznictwie sñdowym. Zgodnie z wyrokiem Sñdu Apelacyjnego w Krakowie z 22 paĒdziernika 1993 r.³⁴ „gospodarstwo rolne moĔe byè uznane za przedsiöbiorstwo lub zakäad wprawiany w ruch za pomocñ siä przyrody – w rozumieniu art. 435 kc. – wówczas:

– gdy przedmiot i zakres produkcji nadaje dziaäalnoĈci rolniczej charakter dziaäalnoĈci gospodarczej prowadzonej na wäasny rachunek na zasadach przedsiöbiorczoĈci, a wiöc powiñzany w swych efektach ekonomicznych przez stosunki prawne z dziaäalnoĈciñ lub potrzebami innych podmiotów go- spodarczych, oraz

– gdy samo prowadzenie danego rodzaju produkcji wytwórczej (roĈlinnej, zwierzöcej, ogrodniczej lub sadowniczej) oraz uzyskiwanie jej efektów, po- zostaje w bezpoĈrednim zwiñzku ze stanem nasycenia i wykorzystania urzñ- dzeþ poruszanych za pomocñ siä przyrody, i to w takiej relacji, Ĕe od stopnia wykorzystania tych siä zaleĔy w ogóle funkcjonowanie gospodarstwa w za- kresie okreĈlonego rodzaju produkcji i uzyskanie jej efektów, a nie tylko uäa- twienie ich osiñgniöcia.”

Nie kaĔde wiöc gospodarstwo rolne moĔe byè przedsiöbiorstwem w rozumieniu art. 435 § 1 kc. – moĔe nim byè tylko takie gospodarstwo rolne, które speänia okre- Ĉlone w tymĔe przepisie warunki.

Gospodarstwo rolne nastawione na zbyt jest szczególnym rodzajem gospodar- stwa rolnego, które naleĔy uznaè równieĔ za przedsiöbiorstwo. W podobnym kie- runku wypowiedziaä siö Trybunaä Konstytucyjny w wyroku z dnia 31 stycznia

32 R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa…, op. cit., s. 139–140.

33 J. Górecki, Gospodarstwo rolne jako przedmiot zastawu, „Rejent” 2003, nr 4, s. 55. Za takim stanowiskiem rów- nieĪ J. Widáo, podkreĞlając, iĪ zbĊdne byáoby deÞ niowanie akurat w tytule mienie gospodarstwa rolnego, gdyĪ nie wiadomo czemu taka deÞ nicja miaáaby sáuĪyü, jeĪeli gospodarstwo miaáoby byü jedynie zbiorem rzeczy, zob.

J. Widáo, Rozporządzanie przedsiĊbiorstwem, Kraków 2002, s. 59 i n.

34 Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 22 paĨdziernika 1993 r., I ACr 429/93, LEX nr 24168.

2001 r.,³⁵ stwierdzajñc, iĔ: „prowadzenie gospodarstwa rolnego moĔe byè trakto- wane jako szczególny rodzaj dziaäalnoĈci gospodarczej, a samo gospodarstwo rolne uznane byè moĔe za rodzaj przedsiöbiorstwa.”

To stanowisko jest najbliĔsze poglñdom autora niniejszej pracy. RzeczywistoĈè gospodarcza wskazuje, iĔ wiele gospodarstw rolnych, speäniajñcych warunki okre- Ĉlone w art. 55³ kc., to maäe jednostki, nastawione na produkcjö zaspokajajñcñ po- trzeby wäasne, majñce charakter socjalny. Pojöcie przedsiöbiorstwa zakäada produk- cjö na rynek, zaĈ duĔa czöĈè polskich gospodarstw takich warunków nie speänia.

JednoczeĈnie trudno twierdziè, wbrew gospodarczej rzeczywistoĈci, iĔ jednostka prowadzñca dziaäalnoĈè w duĔej skali, za pomocñ wyspecjalizowanego sprzötu, na- stawiona na produkcjö rynkowñ, nie jest przedsiöbiorstwem w rozumieniu art. 55¹ kc.

Innymi säowy kaĔda dziaäalnoĈè rolnicza prowadzona w zorganizowanej formie na gruncie i skäadajñca siö z okreĈlonych skäadników majñtkowych bödzie gospo- darstwem rolnym, jednak nie kaĔde gospodarstwo bödzie przedsiöbiorstwem. Wy- raĒnie naleĔy odróĔniè gospodarstwa maäe, nastawione na produkcjö zaspokajajñcñ wäasne potrzeby rolnika, od gospodarstw produkujñcych na rynek.

Podmiot prowadzñcy „zarobkowñ dziaäalnoĈè wytwórczñ, budowlanñ, handlo- wñ, usäugowñ oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze zäóĔ, a takĔe dziaäalnoĈè zawodowñ, wykonywanñ w sposób zorganizowany i ciñgäy,”

w tym dziaäalnoĈè rolniczñ, wykonuje takñ dziaäalnoĈè w ramach zorganizowanej caäoĈci gospodarczej okreĈlanej mianem przedsiöbiorstwa. DziaäalnoĈè gospodarcza wykonywana w ramach gospodarstwa rolnego kwalifikuje to gospodarstwo do po- jöcia przedsiöbiorstwa.

4. PojĊcie przedsiĊbiorstwa rolnego

Majñ racjö P. Czechowski i A. Niewiadomski, iĔ w Polsce wiökszoĈè gospo- darstw rolnych nie jest gospodarstwami towarowymi i, jako takie, nie mogäyby speä- niaè definicji normatywnej przedsiöbiorstwa zawartej w kodeksie cywilnym.³⁶ Zgo- dziè siö naleĔy równieĔ ze zdaniem I. Augustyþskiej–Grzymek, iĔ ze wzglödu na rozmiar, wiökszoĈè gospodarstw nie posiada skäadników wyliczonych w art. 55¹ kc. Brak jest zwykle oznaczeþ indywidualizujñcych je w obrocie, nie prowadzi siö w nim rachunkowoĈci rolnej, gospodarstwo nie posiada zarejestrowanych patentów, wzorów uĔytkowych, czy zdobniczych.³⁷ JednoczeĈnie pamiötaè trzeba o duĔej licz-

35 Wyrok Trybunaáu Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., sygn. akt P 4/99, (Dz.U. z 2001 r. Nr 11, poz. 91), z uzasadnienia.

36 P. Czechowski, A. Niewiadomski, Gospodarstwo rolne…, op. cit., s. 57.

37 „WiĊkszoĞü gospodarstw w Polsce to gospodarstwa niewielkie, dla których wyliczenie z art. 55¹ kc jest zupeá- nie nieadekwatne. Z danych Gáównego UrzĊdu Statystycznego wynika, Īe 56,6% gospodarstw indywidualnych to gospodarstwa o powierzchni 1–10 ha, w tym w grupie gospodarstw 1–5 ha, 75% produkuje wyáącznie lub

bie gospodarstw, które takie warunki speäniajñ. W nauce ekonomii nie ma wñtpli- woĈci, iĔ do towarowego gospodarstwa rolnego naleĔy stosowaè kategoriö przed- siöbiorstwa. Pojöcie wartoĈci niematerialnych i prawnych, znaków towarowych, pozycji na rynku, klienteli – kategorie te stworzone na uĔytek przedsiöbiorstw, jak najbardziej majñ zastosowanie do podmiotów prowadzñcych towarowñ produkcjö rolnñ. Wymogi wspóäczesnej gospodarki nie pozostawiajñ wñtpliwoĈci – w przy- padku towarowych gospodarstw rolnych, koniecznoĈciñ jest stosowanie do nich re- gulacji dotyczñcych przedsiöbiorstw.

Jednak zauwaĔyè naleĔy, iĔ coraz czöĈciej w rzeczywistoĈci gospodarczej Pol- ski pojawiajñ siö takie firmy, jak na przykäad Top Farms Gäubczyce, dysponujñce powierzchniñ 11 tysiöcy hektarów, otrzymujñcych päatnoĈci bezpoĈrednie do grun- tów w wysokoĈci 10.800.010 zä – produkujñce 40 tys. ton zbóĔ, 6 tys. ton rzepaku, 2400 krów,³⁸ zatrudniajñca äñcznie prawie 700 osób. Do takich organizmów gospo- darczych stosujemy podobne rozwiñzania prawne jak do 1,5–hektarowego gospo- darstwa produkujñcego niewielkñ iloĈè ĔywnoĈci na potrzeby jego wäaĈciciela.

Skala dziaäalnoĈci gospodarstw rolnych równieĔ nie jest mniejsza niĔ przedsiö- biorstw. Biorñc pod uwagö tylko dziaäy specjalne produkcji rolnej, co najmniej kil- ka tysiöcy osób prowadzñcych takñ dziaäalnoĈè przekroczyäo próg 1.200.000 euro obrotu rocznie. Jest to z pewnoĈciñ produkcja towarowa. Jednostka organizacyjna, w której taka produkcja siö odbywa, posiada wszystkie elementy wymienione w art.

55³ jako skäadniki przedsiöbiorstwa. Analizujñc dane dotyczñce produkcji w gospo- darstwach rolnych, I. Augustyþska–Grzymek zauwaĔa, iĔ mniejsze gospodarstwa rolne nastawione sñ gäównie na samozaopatrzenie i nie produkujñ na rynek, i stwier- dza, iĔ „przedstawione dane statystyczne, pozwalajñ na zastosowanie pojöcia przed- siöbiorstwa, wyäñcznie do gospodarstw duĔych, zajmujñcych siö nie tylko produk- cjñ rolniczñ, ale równieĔ przetwórstwem rolno–spoĔywczym. NaleĔy wiöc przyjñè, Ĕe moĔliwe jest uznanie gospodarstwa rolnego za szczególny rodzaj przedsiöbior- stwa, który wyróĔnia siö ze wzglödu na prowadzonñ dziaäalnoĈè rolniczñ, ale tyl- ko wówczas, gdy to gospodarstwo rolne odpowiada cechom przedsiöbiorstwa z art.

55¹ kc”.³⁹ Analiza powyĔsza pokrywa siö ze zdaniem autora, iĔ tylko niektóre, towa- rowo nastawione gospodarstwa rolne bödñ mogäy byè uznane za przedsiöbiorstwa.

gáównie na potrzeby wáasne, a dodatkowo 3,8% gospodarstw nie prowadzi stale lub okresowo w ogóle dziaáal- noĞci rolniczej. Ponad 55% gospodarstw prowadzących dziaáalnoĞü, gáównie na potrzeby wáasne i przeznacza- jących tylko nadwyĪki na sprzedaĪ (Ğrednioroczna wartoĞü sprzedaĪy okoáo 1,5 tyĞ zá) ma powierzchniĊ okoáo 3 ha. WielkoĞci te są tylko nieco wiĊksze, przy uwzglĊdnieniu danych statystycznych Instytutu Ekonomiki Rolnic- twa i Gospodarki ĩywnoĞciowej. Badane gospodarstwo posiadaáo Ğrednio 13,90 ha uĪytków rolnych. ZaĞ war- toĞü produkcji towarowej na 1 ha uĪytków rolnych wynosiáa 2 634,40 zá.” A. SkarĪyĔska, I. AugustyĔska–Grzy- mek, Koszty jednostkowe i dochodowoĞü produkcji rolniczej w gospodarstwach indywidualnych w 1998 roku, Warszawa 1999, s. 41. Badania robione byáy ponad 10 lat temu, ale są w duĪej czĊĞci nadal aktualne.

38 Dane ze strony internetowej http://topfarms.pl/

39 A. SkarĪyĔska, I. AugustyĔska–Grzymek, Koszty jednostkowe..., op. cit., s. 41–42.

Obecnie kryteria gospodarstwa rolnego, wedäug kodeksu cywilnego, speänia za- równo grunt rolny o powierzchni 1 ha uĔytków rolnych, który peäni rolö ogródka przydomowego wraz z zagonem warzyw i kilkunastoma kurami, jak i grunt rolny o powierzchni 700 ha z maszynami i zabudowaniami wartymi kilkadziesiñt milio- nów zäotych.

Oba te organizmy gospodarcze w sposób istotny róĔniñ siö od siebie, zupeänie inaczej funkcjonujñ na rynku. Stworzenie kategorii przedsiöbiorstwa rolnego – które od przedsiöbiorstwa w rozumieniu art. 55¹ kc. róĔniäoby siö tylko przedmiotem dzia- äalnoĈci, oderwanie pojöcia przedsiöbiorstwa rolnego od ziemi, odróĔnienie przed- siöbiorstwa rolnego od gospodarstwa poprzez okreĈlenie skali produkcji przezna- czonej na zbyt – jest konieczne, aby uporzñdkowaè regulacjö dotyczñcñ jednostek rolnych. Definicja gospodarstwa rolnego zawarta w kodeksie cywilnym pochodzi z 1964 roku⁴⁰ i zdecydowanie nie przystaje do wspóäczesnego obrotu gospodarcze- go.

Systematyzujñc powody, dla których naleĔy wprowadziè pojöcie przedsiöbior- stwa rolnego do prawa polskiego naleĔy podnieĈè, co nastöpuje.

A. WyjaĈnienie wñtpliwoĈci co do stosowania art. 55² kc. do obrotu jednostkami produkcyjnymi w rolnictwie

Przede wszystkim, powinno nie byè wñtpliwoĈci co do moĔliwoĈci obrotu ca- äoĈciami gospodarczymi, tj. dokonywania czynnoĈci prawnych majñcych za przed- miot okreĈlony i zorganizowany zespóä skäadników, säuĔñcy do prowadzenia danego typu dziaäalnoĈci. Obecny stan prawny w tym zakresie daleki jest od precyzji, budzi spory w doktrynie i w orzecznictwie. W przypadku profesjonalnego obrotu gospo- darczego nie naleĔy zdawaè siö na orzecznictwo. Regulacje prawne dotyczñce go- spodarstw rolnych wyraĒnie powinny wskazywaè na rozwiñzania, takie jak w art.

55² kc. Ani doktryna, ani orzecznictwo nie powinny rozstrzygaè, czy w skäad gospo- darstwa rolnego w rozumieniu art. 55³ kc wchodzi prawo do znaku towarowego sera produkowanego w gospodarstwie rolnym albo prawa autorskie do treĈci i ukäadu strony internetowej gospodarstwa i czy te prawa przechodzñ wraz z gospodarstwem rolnym. Wprowadzenie pojöcia przedsiöbiorstwa rolnego powinno äñczyè siö z wy- raĒnym objöciem obrotu takñ jednostkñ regulacjñ art. 55² kc.

40 DeÞ nicja gospodarstwa rolnego zostaáa wprowadzona do kodeksu cywilnego w roku 1990, ale jest praktycznie powtórzeniem deÞ nicji z rozporządzenia w sprawie przenoszenia wáasnoĞci nieruchomoĞci rolnych, znoszenia wspóáwáasnoĞci takich nieruchomoĞci oraz dziedziczenia gospodarstw rolnych z 28 listopada 1964 r., tylko w roz- porządzeniu grunty musiaáy byü wáasnoĞcią tego samego podmiotu.

B. Procedury upadäoĈciowe i naprawcze

Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy Prawo upadäoĈciowe i naprawcze⁴¹ „przepisy usta- wy stosuje siö do przedsiöbiorców w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r.

– Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93, z póĒn. zm.), jeĔeli ustawa nie stanowi ina- czej”. Ponadto w myĈl art. 6 pkt 5 powoäanej ustawy „nie moĔna ogäosiè upadäoĈci osób fizycznych prowadzñcych gospodarstwo rolne”.

Pojöcie przedsiöbiorstwa rolnego umoĔliwia odniesienie siö do pojöcia przed- siöbiorcy, a co za tym idzie uczestnictwo w regulacjach prawnych przeznaczonych dla profesjonalnego obrotu.⁴² Przede wszystkim chodzi o moĔliwoĈè poddania siö procedurom upadäoĈciowym oraz postöpowaniu naprawczemu. W obecnym stanie prawnym tego rodzaju rozwiñzanie nie jest moĔliwe. Rolnik moĔe skorzystaè wy- äñcznie z regulacji dotyczñcej upadäoĈci konsumenckiej (art. 491¹ i nastöpne pra- wa upadäoĈciowego i naprawczego). Jednak upadäoĈè konsumencka jest instytucjñ praktycznie niestosowanñ, ze wzglödu na nieĔyciowe i bardzo niekorzystne rozwiñ- zania dla osób chcñcych z niej skorzystaè.⁴³

C. Obowiñzki rejestracyjne – ksiögowoĈè (uproszczona)

Stosownie do art. 3 ustawy o swobodzie dziaäalnoĈci gospodarczej⁴⁴ „przepisów ustawy nie stosuje siö do dziaäalnoĈci wytwórczej w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierzñt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leĈnictwa i ry- bactwa Ĉródlñdowego, a takĔe wynajmowania przez rolników pokoi, sprzedaĔy po- siäków domowych i Ĉwiadczenia w gospodarstwach rolnych innych usäug zwiñza- nych z pobytem turystów oraz wyrobu wina przez producentów bödñcych rolnikami wyrabiajñcymi mniej niĔ 100 hektolitrów wina w ciñgu roku gospodarczego, o któ- rych mowa w art. 17 ust. 3 ustawy z dnia 12 maja 2011 r. o wyrobie i rozlewie wy- robów winiarskich, obrocie tymi wyrobami i organizacji rynku wina (Dz.U. Nr 120, poz. 690 i Nr 171, poz. 1016).”

Wyäñczenie rolników z profesjonalnego obrotu gospodarczego ma za zadanie uäatwienie im funkcjonowania w codziennej dziaäalnoĈci. Szczególnie w przypadku gospodarstw socjalnych brak jest powodów, które uzasadniaäyby koniecznoĈè pod- dawania takich organizmów gospodarczych procedurze rejestracji, obowiñzkowi za- käadania konta bankowego itd. W obecnym stanie prawnym rolnicy nie sñ zobowiñ- zani do prowadzenia rachunkowoĈci w jakiejkolwiek formie, nie majñ obowiñzku sporzñdzaè Ĕadnej ewidencji podatkowej. Podstawowe obciñĔenie podatkowe w rol-

41 Ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadáoĞciowe i naprawcze (t.j. Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 z póĨn. zm.).

42 Szerzej P. Bielski, Cele deÞ niowania pojĊcia..., op. cit., s. 64 i n. teĪ na temat róĪnic miĊdzy przedsiĊbiorstwem a gospodarstwem rolnym w krajach Europy Zachodniej, A. Lichorowicz, Gospodarstwo rolne..., op. cit., s. 15.

43 „Instytucja upadáoĞci konsumenckiej obecnie funkcjonująca w Polsce jest martwa. KilkanaĞcie ogáoszonych upa- dáoĞci dobitnie to potwierdza”, P. BieĪuĔski, Początki upadáoĞci konsumenckiej LEX nr 130771.

44 Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaáalnoĞci gospodarczej (t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 372 z póĨn. zm.).

nictwie – podatek rolny – okreĈlany jest poprzez wymiar uĔytków rolnych wyraĔo- nych w hektarach przeliczeniowych i równieĔ nie wymaga prowadzenia Ĕadnej ewi- dencji dotyczñcej wyników finansowych, sprzedaĔy itd.

Od pewnego poziomu wielkoĈci jednostki wytwórczej, wyäñczenie jej z okre- Ĉlonych rygorów wydaje siö nieuzasadnione. DuĔe jednostki gospodarcze majñce przychody liczone w milionach euro pozostajñ poza obowiñzkowñ ksiögowoĈciñ.

W takich jednostkach ksiögowoĈè jest czösto prowadzona na potrzeby wäasne, cho- ciaĔby ze wzglödu na wymagania zwiñzane ze wspóäpracñ z bankami, uzyskiwa- niem kredytów itd. Jednak od pewnej wielkoĈci jednostki prowadzenie urzñdzeþ ksiögowych powinno byè obligatoryjne ze wzglödu na wymogi rynkowe, wymogi prawa bankowego, prawa upadäoĈciowego. JeĔeli dopuĈcilibyĈmy rolników do re- gulacji upadäoĈciowych, prowadzenie przynajmniej uproszczonej ksiögowoĈci jest konieczne chociaĔby ze wzglödu na wymagania postöpowania upadäoĈciowego i na- prawczego, gdzie nieuniknione jest oparcie decyzji sñdu na wynikach finansowych danej jednostki gospodarczej.

Pojöcie przedsiöbiorstwa rolnego obejmujñce jednostki produkcyjne od okre- Ĉlonego poziomu produkcji (sprzedaĔy) byäoby jednoczeĈnie punktem wyjĈcia do okreĈlenia wielkoĈci jednostki majñcej obowiñzek prowadzenia uproszczonej ksiö- gowoĈci. Co do peänej ksiögowoĈci wystarczy w tym zakresie regulacja ustawy z 29 wrzeĈnia 1994 r. o rachunkowoĈci,⁴⁵ zgodnie z którñ obowiñzek prowadzenia peä- nej ksiögowoĈci dotyczy m.in. (art. 2 ust. 1 pkt 2) osób fizycznych, spóäek cywil- nych osób fizycznych, spóäek jawnych osób fizycznych, spóäek partnerskich oraz spóädzielni socjalnych, jeĔeli ich przychody netto ze sprzedaĔy towarów, produktów i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy wyniosäy co najmniej równowar- toĈè w walucie polskiej 1.200.000 euro. Zgodnie z art. 24a ust. 2 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych obowiñzek prowadzenia ksiögi dotyczy równieĔ osób prowadzñcych dziaäy specjalne produkcji rolnej, ale wyäñcznie wtedy, gdy oso- by te zgäosiäy zamiar prowadzenia tych ksiñg, czyli rezygnujñ z moĔliwoĈci rozli- czania podatku wedäug szacunkowych norm dochodu.

D. Punkt wyjĈcia do koniecznej reformy podatkowej i w zakresie ubezpieczeþ spoäecznych i zdrowotnych

Pojöcie przedsiöbiorstwa rolnego powinno byè punktem wyjĈcia do reformy systemu podatkowego oraz systemu ubezpieczeþ spoäecznych i zdrowotnych w rol- nictwie. Twierdzenie, iĔ maäe, socjalne, samozaopatrzeniowe gospodarstwa rolne nie zniosñ zwiökszenia obciñĔeþ finansowych jest säuszne. W Polsce istnieje kil- kaset tysiöcy jednostek organizacyjnych säuĔñcych gäównie zaspokajaniu potrzeb ĔywnoĈciowych osób je prowadzñcych. Z drugiej strony, istniejñ jednostki gospo-

45 T.j. Dz.U. Nr 330 z 2013 r. z póĨn. zm.

darcze doskonale dajñce sobie radö na rynku, które wymagajñ uznania ich za peäno- prawnych uczestników obrotu gospodarczego. Prawo winno takñ sytuacjö dostrzec i uregulowaè. Przedsiöbiorstwa rolne powinny byè poddane rygorom podobnym do rygorów obowiñzujñcych przedsiöbiorców. Takie jednostki powinny byè opodatko- wane równieĔ jak przedsiöbiorcy w innych dziedzinach. MoĔna wprowadziè róĔne mechanizmy opodatkowania ryczaätowego, jednak mechanizm powinien byè wspól- ny dla przedsiöbiorców i przedsiöbiorców rolnych – podatek dochodowy i skäadki na ubezpieczenia spoäeczne i zdrowotne na takich samych zasadach.

Uznanie, iĔ istotñ pojöcia gospodarstwa rolnego jest dziaäalnoĈè rolnicza po- zwoli zaliczyè do tej szerokiej kategorii zarówno gospodarstwa socjalne, jak i przed- siöbiorstwa rolne. Stworzenie kategorii przedsiöbiorstwa rolnego pozwoli na roz- szerzenie obrotu profesjonalnego na podmioty dziaäajñce na rynku i objöcie tych podmiotów nowymi regulacjami w zakresie podatkowym i ubezpieczeniowym.

5. Wnioski

Jak zauwaĔa R. Budzinowski⁴⁶ „kategoria przedsiöbiorstwa zajöäa w nowym prawie prywatnym pozycjö centralnñ”. Przyjñè naleĔy, iĔ pojöcie przedsiöbior- stwa rolnego jako jednostki produkcyjnej – winno byè fundamentem polityki rol- nej. W gospodarce planowej twierdzenie, iĔ przedsiöbiorstwo rolne nie jest katego- riñ obowiñzujñcego prawa rolnego byäo uzasadnione.⁴⁷ W dzisiejszych warunkach gospodarki rynkowej to wäaĈnie pojöcie przedsiöbiorstwa rolnego winno wychodziè na pierwszy plan.

W obecnym stanie prawnym pojawia siö szereg wñtpliwoĈci co do stosowania przepisów dotyczñcych przedsiöbiorstwa do gospodarstwa rolnego. NaleĔy te wñt- pliwoĈci rozwiñzaè, poprzez wyraĒne wskazanie, iĔ do gospodarstw towarowych (przedsiöbiorstw rolnych) stosujemy przepisy dotyczñce przedsiöbiorstw. Prawo cywilne jest dziedzinñ, gdzie zmiany winny byè dokonywane powoli i szczegól- nie ostroĔnie. Jednak naleĔy zaproponowaè zmiany de lege ferenda zmierzajñce do okreĈlenia miejsca gospodarstw towarowych w systemie prawnym. Zmiana mogäa- by polegaè na dodaniu art. 55⁵ kc. zawierajñcego definicjö przedsiöbiorstwa rolnego.

Proponowane brzmienie art. 55⁵ kc. to:

„Przedsiöbiorstwo rolne jest zorganizowanym zespoäem skäadników material- nych i niematerialnych przeznaczonych do prowadzenia rolniczej dziaäalnoĈci go- spodarczej. Do przedsiöbiorstwa rolnego stosuje siö odpowiednio przepisy dotyczñ- ce przedsiöbiorstwa i gospodarstwa rolnego.”

46 R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa…, op. cit., s. 31.

47 Zob.. S. Prutis, Pozycja prawna…, op. cit., s. 60; teĪ R. Budzinowski, Koncepcja gospodarstwa…, op. cit., s. 31.

Zmiana taka w minimalny sposób ingerowaäaby w treĈè kodeksu, jednocze- Ĉnie pozwalaäaby objñè regulacjñ kodeksowñ w sposób wyraĒny jednostki gospodar- cze, prowadzñce towarowñ produkcjö rolnñ, w tym produkcjö nie opartñ na gruntach rolnych. Pamiötaè naleĔy, iĔ definicja gospodarstwa rolnego zawarta w art. 55³ kc.

obejmuje dwa róĔne pojöcia – socjalne gospodarstwo rolne oraz gospodarstwo pro- dukujñce na rynek.

Punktem wyjĈcia reformy polskiego rolnictwa powinno byè pojöcie przedsiö- biorstwa rolnego. Gospodarstwo rolne okreĈlonej wielkoĈci, produkujñce na ry- nek, powinno byè objöte reguäami gospodarki rynkowej. Odpowiednio wysoki próg wielkoĈci produkcji (na przykäad 100.000 euro rocznie) pozwoli na wyodröbnienie jednostek, które rzeczywiĈcie zajmujñ siö produkcjñ rynkowñ. Prowadzenie rachun- kowoĈci, moĔliwoĈè korzystania z instytucji upadäoĈci, okreĈlone wymagania reje- stracyjne nie utrudniñ dziaäalnoĈci takim organizmom gospodarczym. JednoczeĈnie przedsiöbiorstwo rolne powinno byè objöte rozwiñzaniami w zakresie podatku do- chodowego oraz ubezpieczeþ spoäecznych i zdrowotnych podobnymi do rozwiñzaþ dotyczñcych przedsiöbiorców.

ABOUT THE NECESSITY OF INTRODUCTION INTO THE POLISH LAW SYSTEM OF THE NOTION AGRICULTURAL FIRM

Key words: agricultural farm, company, organized economic entity

In Polish law there are two notions pertaining to organized economic entities – a company and an agricultural farm. The phrase agricultural farm refers to all production units based on the cultivation of agricultural land with the use of biological processes. The change of the political system and economic reforms that followed it, facilitated creation of agricultural farms of an intensive character. They are treated by the lawgiver in the same way as social farms, which do not sell their products.

The author of this article aims to prove that it is indispensable to introduce into the Polish law a new notion naming an agricultural unit producing commodities for sale. Such production units should be treated in the same way as companies – they should keep their accounts, have the possibility to use the bankruptcy procedure, etc.

Eventually, such a notion could give origin to a reform in agriculture concerning the tax system, social security and health system. The new notion could be treated as the first step towards this end.