Dr hab. Aleksandra Gruszka- Gosiewska, prof. UJ
Instytut Psychologii
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
10.10.2020 r.
Recenzja pracy doktorskiej mgr Krzysztofa Horoszkiewicza pt. Sprawność psychomotoryczna kierowców,
napisanej pod kierunkiem promotora prof. dr hab. Czesława Marcisza i promotora pomocniczego dr n. hum. Ryszarda Cibora
Rozprawa doktorska mgr Krzysztofa Horoszkiewicza dotyczy relacji pomiędzy starzeniem się a poziomem funkcji psychomotorycznych u zawodowych kierowców przy uwzględnieniu moderującego wpływu czynników poznawczych i temperamentalnych. Praca leży więc na styku psychologii transportu, psychologii poznawczej i psychologii różnic indywidualnych. Jednak na pierwszy plan wysuwa się praktyczny wymiar podjętego problemu. Najprościej mówiąc, badania przedstawione w tej rozprawie wpisują się w społeczną potrzebę przewidzenia, który starszy kierowca będzie niebezpieczny na drodze, i jakie zasoby osobiste pozwalają to ryzyko nieco zniwelować.
Recenzja pracy doktorskiej wymaga oceny oryginalności podjętego problemu badawczego, poziomu prezentowanej wiedzy teoretycznej, a także poziomu opanowania warsztatu badawczego przez Doktoranta. Recenzowana rozprawa spełnia wszystkie wymagane kryteria.
Przedłożona do oceny dysertacja jest zwięzła i liczy 124 strony (101 bez spisu literatury i załączników). Jej struktura jest typowa dla prac empirycznych, i obejmuje 6 rozdziałów: wprowadzenie teoretyczne, założenia i cele pracy, część empiryczna, wyniki badań, dyskusja i wnioski.
Celem prezentowanego badania było określenie zależności pomiędzy wiekiem a sprawnością psychomotoryczną kierowców z uwzględnieniem wpływu – jak pisze Autor – wybranych „zmiennych modyfikujących”, do których zaliczył funkcje poznawcze (inteligencję), cechy temperamentu (głównie neurotyczność i reaktywność emocjonalną) oraz poziom satysfakcji z życia.
W badaniu przyjęto model korelacyjny, sprawdzając po pierwsze wzajemne relacje wymienionych powyżej zmiennych i porównując ich rozkłady ze względu na wiek, a po drugie związki powyższych zmiennych z deklarowanym
przez osoby badane stanem zdrowia i zachowaniami komunikacyjnymi (np., udział w zdarzeniach drogowych, kary z powodu wykroczeń drogowych, jazda pod wpływem środków, itp.). W badaniu uczestniczyło 203 zawodowych kierowców, którzy zostali zrekrutowani na podstawie precyzyjnych kryteriów włączenia. Na potrzeby analiz, grupę podzielono na dwie podgrupy: młodszą i starszą (tj. poniżej i powyżej 40 r.ż.). Uczestnicy zostali bardzo starannie scharakteryzowani pod względem demograficznym. Diagnozę podstawowych zdolności poznawczych oparto na zdobywającym coraz większe uznanie Systemie diagnostyki psychofizjologicznej Polipsychograf. Dodatkowo, do oceny inteligencji płynnej wykorzystano Test Matryc Ravena w wersji standard, zaś do oceny koncentracji i podzielności uwagi w warunkach presji czasowej Tablice Poppelreutera. Badania koordynacji psychomotorycznej wykonane zostały za pomocą odpowiednich mierników. Osobna grupa narzędzi samoopisowych posłużyła do diagnozy zmiennych z zakresu temperamentu i osobowości: Kwestionariusz EPQR Eysencka w wersji skróconej oraz oryginalny Kwestionariusz N-12 (Wrażliwości Na Sytuacje Trudne). Powyższe metody uzupełniały wywiady zdrowotny i komunikacyjny.
Na pierwszy rzut oka podjęty w rozprawie problem zależności pomiędzy wiekiem a poziomem funkcji psychomotorycznych, poznawczych i uwarunkowaniami temperamentalnymi u zawodowych kierowców wydaje się raczej ważny niż oryginalny. Subtelne zmiany poznawcze wynikające ze starzenia się, które mogą wpływać na codzienne funkcjonowanie, są powszechne. W przypadku starszej osoby dorosłej może to być szczególnie istotne w kontekście wykonywania zawodów trudnych. Prowadzenie pojazdu jest doskonałym przykładem takiego zawodu czy aktywności. Jest to bardzo złożone zadanie przebiegające z zaangażowaniem wielu funkcji wzrokowych, motorycznych i poznawczych. Wiadomo, że na poziom jego wykonania (mierzony np. na częstością wypadków) wpływają problemy ze wzrokiem, zaburzenia neurologiczne (np. choroba Alzheimera lub Parkinsona, udar), niektóre schorzenia ogólnoustrojowe (np. cukrzyca, choroby układu krążenia) czy wybrane leki (np. przeciwbólowe) – które nasilają się wraz z wiekiem.
Wszystkie te zjawiska są w psychologii badane bardzo intensywnie. Wciąż jednak istnieje pilna potrzeba opracowania obiektywnych narzędzi pomiarowych, które udzielą odpowiedzi na pytanie, czy wraz z postępem wieku dana osoba jest zdolna skutecznie kierować pojazdem, czy też nie. Istnieje również konieczność zrozumienia mechanizmów i zależności pomiędzy pogarszającymi się funkcjami psychomotorycznymi i poznawczymi organizmu a skutecznością prowadzenia pojazdu. Oryginalność ujęcia tematu przez mgr Horoszkiewicza polega na zauważeniu, że następujący wraz
z wiekiem spadek możliwości poznawczych i psychomotorycznych nie jest jedynym wyznacznikiem pomyślnego funkcjonowania kierowców, i przyjęciu, że być może niektóre czynniki osobowościowe – które również w pewnym stopniu zmieniają się z wiekiem – potencjalnie równoważą narastające deficyty psychomotoryczne i poznawcze.
Drugą ważną zaletą recenzowanej pracy jest wysoki poziom wiedzy z zakresu psychologii transportu – a dokładniej – wiedzy o mechanizmach (nie tylko poznawczych) leżących u podłoża zachowania kierowców. Autor z wielką swobodą omawia badania dotyczące różnych aspektów pracy kierowcy. Odnosząc się do poszczególnych klas predyspozycji niezbędnych w tym zawodzie, koncentruje się szczególnie na właściwościach i przeciwskazaniach psychicznych (wymaganych zdolnościach, cechach osobowości i czynnikach z zakresu sprawności psychomotorycznych) w kontekście czynników ryzyka wypadków. Ta część wprowadzenia jest wręcz erudycyjna i świadczy o sporej wiedzy Doktoranta, który zresztą przestawia się w pracy jako doświadczony praktyk w zakresie badań psychologicznych kierowców (str. 53). Orientacja w bieżących trendach badawczych pozwoliła mgr Horoszkiewiczowi na zidentyfikowanie i włączenie do badania bardzo wielu zmiennych z różnych sfer funkcjonowania psychicznego, wskazanych uprzednio. Erudycja Autora ujawnia się zresztą również w dyskusji wyników, która prezentuje wysoki poziom merytoryczny.
Z obowiązku recenzenta muszę zaznaczyć, że określając kontekst teoretyczny swoich badań Autor zrezygnował z pobieżnej choćby charakterystyki modeli mechanizmów poznawczych (np. teorii uwagi lub pamięci roboczej, mechanizmów selekcji informacji, itp.). Podobnie niewiele miejsca poświęcił pojęciom temperamentu i osobowości. W konsekwencji brakuje uzasadnienia dla doboru niektórych zmiennych (zwłaszcza tych z zakresu poznania) włączonych do badania. Bez wątpienia jednak ostateczne wybory zmiennych uzasadnia rozległa praktyczna wiedza Doktoranta.
Trzecia znacząca zaleta recenzowanej rozprawy ujawnia się w jej warstwie empirycznej. Na wysoką ocenę zasługuje procedura badawcza – w tym zakres włączonych zmiennych (o czym już pisałam powyżej) i niezwykła dbałość i precyzja pomiaru, a także zastosowane metody obliczeniowe. Wykorzystane urządzenia badawcze (np. Polipsychograf) pozwoliły na wprowadzenie wielu, niezależnych metod do pomiaru czynników poznawczych, przy zachowaniu wysokiej rzetelności pomiaru (jak można przypuszczać, bo ta informacja pojawia się w odniesieniu do niektórych tylko narzędzi). Wśród zastosowanych narzędzi, na uznanie zasługuje również
wspomniany już autorski kwestionariusz N-12 (Wrażliwości Na Sytuacje Trudne), który wykazuje bardzo dobre własności psychometryczne.
Doktorant wykazał się także wysokim poziomem kompetencji jeśli chodzi o przeprowadzone analizy statystyczne. Wydaje się zresztą, że eksploracyjny charakter badania dał Autorowi dużą swobodę w dobrze metod statystycznych. Zastosowane procedury były adekwatne do charakteru zebranych danych. Dane przeanalizowano wszechstronnie, określając poziomy istotności różnic w natężeniu poszczególnych zmiennych zależnych porównywanych ze względu na wiek kierowców, jak i ustalając wewnętrzną strukturę zmiennych (analiza korelacji, modele regresji wielorakiej, wielowymiarowa analiza korespondencji).
W rezultacie swojego programu badawczego Autor odkrył wiele interesujących zależności, zaś uzyskane wyniki mogą z pewnością posłużyć psychologom transportu. Wyniki analizy struktury zmiennych pochodzących z zadań poznawczych i motorycznych stanowią przesłanki do wnioskowania o doborze metod diagnostycznych dla kierowców. Do szczególnie ciekawych należy ponadto obserwacja, zgodnie z którą największy wpływ na sprawność psychomotoryczną kierowców miał wiek, poziom wykształcenia, ale i poziom neurotyzmu badanych (a nie ogólne lub elementarne zdolności poznawcze, jak można by przypuszczać). Zaobserwowana relacja pomiędzy sprawnością motoryczną a neurotyzmem otwiera więc pole do opracowywania interwencji psychologicznych. Uwagi praktyczne dotyczące możliwości wykorzystania wyników przeprowadzonych badań formułuje na zakończenie pracy sam Doktorant. Chcę to podkreślić, ponieważ moje doświadczenie recenzenckie podpowiada mi, że prace badawcze z psychologii rzadko do tak wymiernych konkluzji prowadzą.
W trakcie czytania rozprawy nasunęły mi się natomiast następujące uwagi krytyczne i punkty do dyskusji:
1. W moim odczuciu największa zaleta tej pracy jest zarazem pewną jej wadą. Mam tu na myśli bardzo silne osadzenie pracy w badaniach i teoriach z zakresu psychologii transportu i w praktyce – a w mniejszym stopniu w badaniach z zakresu podstawowego. Sądzę, że silniejsze oparcie doboru zmiennych w istniejących teoriach pozwoliłoby nie tylko zaobserwować strukturę zależności pomiędzy wskaźnikami, ale też dałoby wgląd w potencjalne mechanizmy tych zależności.
2. Wśród celów badania Autor NIE deklarował chęci sprawdzenia, czy i jakie są konsekwencje zaobserwowanego pogorszenia funkcji psychomotorycznych i poznawczych u badanych kierowców. A szkoda.
Wprawdzie w wywiadzie zbiera informacje na temat różnych aspektów
„nieoptymalnego” zachowania badanych jako kierowców, ale ta zmienna jest jednak dość „słaba”. Część analiz jest faktycznie ukierunkowana na znalezienie omawianych relacji, ale poszukiwane związki w zasadzie nie ujawniają się. Bardzo żałuję, że ten aspekt pracy nie jest bardziej rozbudowany. W badaniach ogólnych z zakresu starzenia się względnie często okazuje się, że konsekwencje narastających deficytów poznawczych są (przynajmniej do pewnego ich nasilenia) znacznie słabsze, niżby można przypuszczać, a badacze formułują różne możliwe wyjaśnienia tego faktu. Dlatego interesujące byłoby faktyczne sprawdzenie, w jaki sposób pogarszające się możliwości poznawcze i psychomotoryczne kierowców obniżają ich poziom wykonania.
3. Jeśli chodzi o pytania bardziej praktyczne, chciałabym dopytać, dlaczego punktem podziału grupy na młodszą i starszą był wiek równy 40 lat. Autor zadeklarował, że wybrana przez niego cezura odnosi się do kryzysu „połowy życia” W literatura poświęconej poznawczemu starzeniu się za tego typu cezurę przyjmuje raczej wiek 45 lat, w którym zaczyna się ujawniać osłabienie funkcji percepcyjnych i poznawczych.
Sam Autor w rozprawie również odwołuje się do badań świadczących o tym, że to właśnie po 45 roku życia zaczynają się obniżać możliwości kierowców (s. 87; Waszkowska i Dudek, 2004).
4. W pracy nie pojawiła się istotna informacja, na jakiej podstawie podjęto decyzję dotyczącą wielkości próby badawczej.
5. Informacje na temat sposobu opracowania skali K-12 są dość ograniczone, a samo narzędzie jest bardzo interesujące. W jaki sposób powstały pytania ostatecznie włączone do kwestionariusza.
6. Domykając dyskusję wyników Autor trafnie identyfikuje czynniki stanowiące ograniczenie przeprowadzonych badań. Do ograniczeń dodałabym jeszcze przekrojowy charakter badania. Przyjęcie tego schematu jest zrozumiałe, bo pozwala na szybsze uzyskanie wyników.
Badania poprzeczne bywają jednak obarczone efektami kohorty, które wynikają z różnic w zakresie doświadczeń, stylu życia, wykształcenia, itp. osób badanych z poszczególnych grup wiekowych. Obserwowane w zakresie testów poznawczych różnice mogą więc wynikać z powyższych czynników (np. dostęp do komputera, trening w zakresie gier komputerowych, itp.) i potencjalnie prowadzić do przeszacowania skutków starzenia.
Przechodząc do oceny ogólnej stwierdzam, że przedstawione w ramach rozprawy doktorskiej mgr Krzysztofa Horoszkiewicza badania poszerzają wiedzę na temat relacji pomiędzy wiekiem kierowcy, sprawnością psychomotoryczną i czynnikami moderującymi – takimi jak zasoby poznawcze i temperament. Przedłożona rozprawa wskazuje na wiedzę ekspercką doktoranta w dziedzinie psychologicznych uwarunkowań zachowania i czynników ryzyka w zawodzie kierowcy i bardzo dobry warsztat badawczy, stanowiąc o bardzo dobrym przygotowaniu do samodzielnej pracy naukowej.
Wreszcie na podkreślenie zasługuje praktyczny wymiar uzyskanych wyników, które mogą stanowić dobry punkt wyjścia w opracowywaniu metod diagnostycznych lub interwencji dla kierowców. Dlatego z pełnym przekonaniem stwierdzam, że rozprawa doktorska mgr Krzysztofa Horoszkiewicza odpowiada warunkom określonym w art. 13 p.1 Ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym (Dz. U. nr 65 poz. 595, wraz kolejnymi nowelizacjami w 2011 i 2014 r., do których odsyła Ustawa z dnia 3 lipca 2018 r. Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce; art. 175, 176 i 179. Dz. U. poz. 1669) oraz wnoszę do Wysokiej Rady Wydziału Nauk o Zdrowiu w Katowicach o dopuszczenie go do dalszych/kolejnych etapów postępowania w przewodzie doktorskim.
