S³owa kluczowe: rachunkowoœæ rolnicza, rachunkowoœæ œrodowiskowa, bilans wêgla i azotu, gazy efektu cieplarnianego

Miros³aw Machnacki

Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

RACHUNKOWOŒÆ ROLNICZA JAKO RÓD£O DANYCH W OCENIE EKOLOGICZNEJ GOSPODARSTW

FARM ACCOUNTANTING AS THE DATE BASE IN ECOLOGICAL EVALUTION OF FARMS

S³owa kluczowe: rachunkowoœæ rolnicza, rachunkowoœæ œrodowiskowa, bilans wêgla i azotu, gazy efektu cieplarnianego

Key words: farm accounting, enviromental accounting, balance of carbon and nitrogen, greenhoouse gasees

Synopsis. W pracy przedstawiono rolê jak¹ mo¿e pe³niæ rachunkowoœæ w ocenie ekologicznej gospodarstw rolniczych. Jako przyk³ad podano wybrane wyniki badañ dotycz¹cych bilansów wêgla i azotu, emisji gazów efektu cieplarnianego, które zosta³y ustalone na podstawie danych z Ksi¹¿ek Rachunkowoœci Rolnej IERiG¯.

Wstêp

Wzrost zainteresowania, szczególnie w krajach wysokorozwiniêtych ide¹ ochrony œrodo- wiska doprowadzi³o równie¿ do preferowania modelu rolnictwa zrównowa¿onego, które obok celów produkcyjnych i wzrostu ekonomicznego realizuje miêdzy innymi cele ochrony œrodowi- ska; spo³eczeñstwo akceptuje takie rozwi¹zania ze wzglêdu na d³ugotrwa³e korzyœci ekologicz- ne. Wi¹¿e siê to z okreœlonym poziomem kosztów spo³ecznych, odpowiednim systemem wspar- cia finansowego, tworzeniem mechanizmów kontrolnych i stosowaniem systemów ocen wp³ywu rolnictwa na œrodowisko. Ocena oddzia³ywania poszczególnych gospodarstw rolniczych i ca-

³ego rolnictwa na œrodowisko jest wiêc wielokryterialna i wymaga szczegó³owych informacji.

Kontrole wizualne w gospodarstwie lub polegaj¹ce na analizie wybranych dokumentów daj¹ niepe³ny obraz powi¹zañ gospodarstwa ze œrodowiskiem, szczególnie w polskich gospodar- stwach, które s¹ co prawda w ma³ym stopniu wyposa¿one w budowle i urz¹dzenia s³u¿¹ce ochronie œrodowiska, ale z uwagi na równowagê miêdzy produkcj¹ zwierzêc¹ i roœlinn¹, ni¿szy stopieñ uprzemys³owienia, du¿e nak³ady si³y roboczej na jednostkê produkcji czêsto pe³ni¹ funkcjê konserwatora przyrody.

Takie podejœcie do rolnictwa stawia nowe zadania dla rachunkowoœci rolnej. Podstawo-

wym celem obecnie obowi¹zuj¹cych systemów rachunkowoœci rolnej jest prezentowanie sytu-

acji finansowej, produkcyjno-ekonomicznej i dochodowej rodziny rolnika. Do podstawowych

przes³anek ujmowania ekologicznych aspektów dzia³alnoœci gospodarczej w rachunkowoœci

nale¿¹ wielokierunkowoœæ dzia³añ ochronnych, zró¿nicowanie Ÿróde³ finansowania, próba prze-

prowadzania rachunku ekonomicznego z punktu widzenia przedsiêbiorstwa i spo³eczeñstwa

(internalizacja kosztów zewnêtrznych), zainteresowanie otoczenia zewnêtrznego relacjami go- spodarstwa ze œrodowiskiem naturalnym (inwestorzy, spo³ecznoœci lokalne, agendy rz¹dowe), wiêksze zrozumienie przez rolnika mechanizmów tzw. zarz¹dzania œrodowiskowego w gospodar- stwach. Problem ujmowania powi¹zañ ze œrodowiskiem jednostek gospodarczych w rachunko- woœci przedsiêbiorstw by³ podejmowany od dawna przez wielu autorów. Zdaniem Borys [2001]

rachunkowoœæ ekologiczna obejmuje trzy segmenty dzia³alnoœci: tworzenie informacji o œrodowi- sku, controling ekologiczny i audit ekologiczny. Informacja o œrodowisku ujmowana i udostêp- niana mo¿e byæ przez ró¿nicowanie i uzupe³nianie rachunkowoœci przedsiêbiorstw w celu interna- lizacji kosztów zewnêtrznych, okreœlenia aktywów, pasywów, kosztów œrodowiskowych, przeprowadzenia rachunku kosztów œrodowiskowych, sporz¹dzania bilansów ekologicznych, okreœlenia wskaŸników ekologicznych. Wed³ug Stêpieñ [2003] prawid³owo prowadzona ewi- dencja zdarzeñ zwi¹zanych z wp³ywem przedsiêbiorstwa na œrodowisko umo¿liwia przeprowa- dzenie rachunków: œrodowiskowych kosztów funkcjonowania przedsiêbiorstwa, kosztów ochro- ny œrodowiska, strat i korzyœci ekologicznych, zobowi¹zañ ekologicznych.

W rachunkowoœci przedsiêbiorstw wielu autorów podkreœla potrzebê rozszerzenia trady- cyjnej rachunkowoœci o zagadnienia dotycz¹ce œrodowiska naturalnego, a przede wszystkim o pomiar, wycenê i ewidencjê kosztów ochrony œrodowiska, aktywów i zobowi¹zañ œrodowisko- wych. Równie¿ teoretycy rachunkowoœci rolnej rolnej wskazuj¹ potrzebê stosowania w niej takich rozwi¹zañ, które oprócz prezentowania produkcyjno-pieniê¿nego obrazu gospodarstwa rolnego okreœla³yby zmiany powodowane przez nie w maj¹tku ogólnospo³ecznym, jakim jest

œrodowisko naturalne [Kondraszuk 2003].

Wiele informacji uzyskiwanych z rachunkowoœci rolnej umo¿liwia przeprowadzenie rachun- ków ekologicznych. Przyk³adem s¹ prace wykonane przez autora artyku³u. Celem opracowania jest okreœlenie roli rachunkowoœci w ocenie œrodowiskowej gospodarstw rolniczych na przy- k³adzie wybranych wyników badañ.

Wyniki badañ dotycz¹ce wp³ywu gospodarstw na œrodowisko przeprowadzonych na podstawie danych rachunkowoœci IERiG¯

Podstawowymi gazami efektu cieplarnianego emitowanymi przez gospodarstwa rolne s¹ CO

, N

O i CH

. ród³ami emisji tych gazów jest: zu¿ywanie w gospodarstwie oleju napêdowe- go, benzyny, wêgla, gazu, energii elektrycznej, procesy zwi¹zane z produkcj¹ nawozów mineral- nych i œrodków ochrony roœlin, procesy fermentacyjne substancji organicznej oraz procesy metaboliczne organizmów zwierzêcych. Ustalenie wiêc iloœci emitowanych gazów efektu cie- plarnianego wymaga bardzo szczegó³owych danych.

Zespó³ pod kierunkiem Nalborczyka [Nalborczyk i in. 1997] wykorzystuj¹c metodykê IPPC

opracowa³ w³asn¹ metodykê ustalania emisji poszczególnych gazów efektu cieplarnianego na

podstawie danych z ksi¹¿ek rachunkowoœci rolnej IERiG¯. Dane niezbêdne do obliczenia emisji

gazów efektu cieplarnianego zwi¹zanych z produkcj¹ rolnicz¹ to: zu¿ycie paliw i opa³u, zu¿ycie

nawozów mineralnych, zu¿ycie œrodków ochrony roœlin, zu¿ycie nawozów organicznych, po-

wierzchnia zasiewów i zbiorów roœlin motylkowych, stany œrednioroczne poszczególnych grup

zwierz¹t, ich masa cia³a, przyrosty masy cia³a, produkcja jednostkowa przypadaj¹ca na sztukê

stanu œredniorocznego w poszczególnych grupach. Uzyskanie tak szczegó³owych danych

wymaga³o korzystania z wielu informacji zawartych w ksi¹¿kach rachunkowoœci rolnej, ich

pogrupowanie oraz przekszta³canie (np. do obliczenia przyrostów zwierz¹t konieczne by³o ko-

rzystanie z danych z inwentury oraz obrotów inwentarzem ¿ywym i produktami pochodzenia

zwierzêcego). Do obliczenie emisji metanu na postawie uzyskanych danych z ksi¹¿ek mo¿liwe

jest przy u¿yciu a¿ 8 równañ. W celu obliczenia emisji metanu okreœlono najpierw zapotrzebo-

wanie energetyczne zwierz¹t na potrzeby bytowe, przyrost masy cia³a, produkcjê mleka w

przypadku krów mlecznych oraz na potrzeby rozwoju p³odu w okresie ci¹¿y. Poni¿ej zaprezen- towano równania na podstawie których, mo¿na wyliczyæ emisje metanu:

Równanie 1 – zapotrzebowanie na energiê na pokrycie potrzeb bytowych:

NEm (MJ/dzieñ) = 0,322 x (masa cia³a w kg)

dla krów dojnych:

NEm (MJ/dzieñ) = 0,335 x (masa cia³a w kg)

Równanie 2 – zapotrzebowanie na energiê na przyrost masy cia³a (dla zwierz¹t rosn¹cych):

NEg (MJ/dzieñ) = 4,18 x (0,035 x masa cia³a w kg

x przyrost masy cia³a w kg

+ przyrost masy cia³a w kg/dzieñ)

Równanie 3 – zapotrzebowanie na energiê dla produkcji mleka:

NEl (MJ/dzieñ) = kg mleka/dzieñ x (1,47 + 0,4 x % t³uszczu) Równanie 4 – zapotrzebowanie na energiê na rozwój p³odu:

NEpreg. (MJ/281 dni) = 28 x masa cia³a urodzonego cielêcia w kg

W dalszej kolejnoœci dla ka¿dej grupy zwierz¹t wyliczono zale¿noœci niezbêdne dla oszaco- wania zapotrzebowania na energiê ogóln¹ oraz okreœlenia rocznej emisji metanu.

Równanie 5 – stosunek energii netto bytowej, na produkcjê mleka i na rozwój p³odu, do energii strawnej (przy strawnoœci poni¿ej 65%), przy za³o¿eniu, ¿e dla Polski energia strawna wynosi 60%:

Równanie 6 – stosunek energii netto na przyrost masy cia³a do energii strawnej (przy strawnoœci poni¿ej 65%):

NEg/DE = -0,036 + 0,00535 x DE%

Równanie 7 – zapotrzebowanie na energiê ogóln¹:

GE(energia ogólna pobrana) = [(NEm + NEl + NE p) / (NE/DE) + (NEg / {NEg/

DE})] / (DE% / 100)

Równanie 8 – obliczenie emisji metanu od sztuki ka¿dej grupy strukturalnej rocznie:

Emisja (kg/rok) = GE (ogólne pobranie paszy MJ/dzieñ) x Ym x 365/55,65 MJ/kg CH4,

gdzie:

Ym – oznacza wspó³czynnik konwersji CH4, przyjêty dla byd³a w wysokoœci 6%.

Efektem przeprowadzonych obliczeñ wy¿ej omawianych badañ by³o ustalenie wielkoœci emitowanych na skutek prowadzonej produkcji rolniczej gazów cieplarnianych z gospodarstw, co w przeliczeniu na 1 ha UR w ekwiwalencie CO

przedstawiono na rysunku 1.

Wykorzystuj¹c dalej dane rachunkowoœci ustalono efektywnoœæ emisji gazów efektu cie-

plarnianego przeliczaj¹c j¹ na produkcjê koñcow¹ netto i produkcjê czyst¹ brutto (rys. 2) [Mach-

nacki 1999].

W innych badaniach prowadzonych przez Autora niniejszego opracowania w ramach gran- tu KBN (Nr 5 P06J 01418) wykorzystuj¹c dane z ksi¹¿ek rachunkowoœci rolnej IERiG¯ opraco- wano bilanse wêgla i azotu w gospodarstwach rolnych wykorzystuj¹c stosowan¹ przez innych autorów [Goodlas, 2001, Majewski 2001] metodê obliczeñ na poziomie bramy gospodarstwa.

Dla ustalenia bilansów zgromadzono wiele danych o poziomie zu¿ycia czynników produkcji i odp³ywów produktów z gospodarstwa. Na przyk³ad dane do bilansu „C” obejmowa³y zu¿ycie na cele gospodarstwa rolniczego czynników produkcji zawieraj¹cych wêgiel (olej napêdowy, benzy- na, energia elektryczna, drewno opa³owe tylko z zakupu, pasze z zakupu, s³oma z zakupu, zwierzê- ta z zakupu, nawozy, œrodki ochrony roœlin) oraz iloœci odp³ywów z gospodarstwa produktów (miêso, mleko, jaja, ¿ywiec, produkty roœlinne). Zawartoœæ azotu i wêgla ustalono w oparciu o procentowy udzia³ N i C w poszczególnych zwi¹zkach chemicznych. Na podstawie danych litera- turowych przyjêto, ¿e: t³uszcz zawiera – 76,54% C, bia³ko – 52,54% C, skrobia-celuloza – 44,44%

C, glukoza –40,00% C, sacha- roza – 42,35% C, bezazotowe wyci¹gowe – 44,00% C, pen- tozany – 45,4% C, lignina – 62-69% C. Bia³ko natomiast zawiera œrednio 16,67% N.

Nastêpnie ustalono zawar- toœæ powy¿szych sk³adników w analizowanych produktach i substancjach. Na podstawie przeprowadzonych obliczeñ ustalono bilanse wêgla i azo- tu (tab. 1). Podobnie jak gazy

Rysunek 1. Emisja gazów szklarnio- wych na ha UR w przeliczeniu na CO₂ w zale¿noœci od kierunku produkcyj- negoród³o: opracowanie w³asne na podstawie wyników badañ.









 









%\GOFH 'URELDUVNLH 0OHF]QH 2SDVRZH 2ZF]DUVNLH 7U]RGRZH 5ROLQQH

0*&2]á











RZF]DUVNL RSDVRZ\ WU]RGRZ\ E\GOF\ POHF]Q\ GURELDUVNL

0J&2KD85

h c a w t s r a d o p s o g w u t o z a u s n a li b y t n e m e l E . 1 a l e b a

Tró¿nychkierunkach o

e i n e i n l ó g e z c z s y

W Kierunekprodukcij y

n n il

œ o

r byd³o e n z c e l

m trzoda a n w e l h

c byd³o e w o s a p o w

t s r a d o p s o g a b z c i

LŒredniawielkoœæ[haUR] ] a h / g k [ u t o z a w y

³ p o

Ddp³ywazotu[kg/ha] O-ON[emisjakg/ha] Dfek.tdop³ywuN[O/D] E

8 3 1,43 7 88,10 0 156,30

0 8 , 1 50,53

3 3 1,18 9 24,20 71,10 33,10 40,42

0 8 2,60 9 26,10 1 146,10

0 0 , 0 70,40

7 44 4 , 4 27,00 66,80 20,20 40,40 . ñ a d a b w ó k i n y w e i w a t s d o p a n e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



Rysunek 2. Emisja CO2 w Mg na 1000 z³ pro- dukcji czystej brutto w gospodarstwach o ró¿nych kierunkach produkcyjnych

ród³o: opracowanie w³asne na podstawie wy- ników badañ.

efektu cieplarnianego emisjê azotu analizowano pod k¹tem efektywnoœci ekonomicznej [Mach- nacki 2003].

Przedstawione wyniki badañ wskazuj¹ na mo¿liwoœæ wykorzystania danych rachunkowoœci rolnej w ocenie ekologicznej gospodarstw. Mo¿liwe jest równie¿ powi¹zanie niekorzystnego oddzia³ywania na œrodowisko z efektami produkcyjnymi i ekonomicznymi. Prezentowane metody badawcze by³y dopasowywane do mo¿liwoœci uzyskania danych z rachunkowoœci rolnej. W ramach doskonalenia systemów rachunkowoœci nale¿y uwzglêdniæ potrzeby oceny oddzia³ywa- nia gospodarstw na œrodowisko naturalne. Przemawiaj¹ za tym ró¿ne argumenty wynikaj¹ce z celów polityki rolnej. W rolnictwie polskim po przyst¹pieniu do UE nastêpuje polaryzacja gospo- darstw rolniczych na te, które realizuj¹ g³ównie cele produkcyjne oraz gospodarstwa, w których nastêpuje marginalizacja produkcji rolnej, a zaczynaj¹ pe³niæ inne funkcje. Rachunkowoœæ rolna powinna uwzglêdniaæ oba kierunki rozwoju, jak równie¿ problemy wynikaj¹ce z nich dla œrodowi- ska. Prezentowane wy¿ej metody oceny wp³ywu gospodarstw na œrodowisko naturalne wyma- ga³y szczegó³owych danych i wielu obliczeñ, co jest nie do przyjêcia w szerszej praktyce. Istnieje zatem potrzeba dalszych badañ nad mo¿liwoœci¹ wykorzystania rachunkowoœci do ocen œrodo- wiskowych gospodarstw rolniczych, która przy stosunkowo niskich kosztach pozyskania infor- macji dawa³aby w miarê rzeteln¹ ocenê ekologiczn¹ gospodarstwa.

Literatura

Borys G. 2001: Tradycyjna rachunkowoœæ przedsiêbiorstwa a rachunkowoœæ ekologiczna. [W:] Ewolucja polskiej rachunkowoœci na tle rozwi¹zañ œwiatowych. Materia³y Ogólnopolskiej Konferencji Katedr Rachunkowoœci. Kraków.

Goodlass G., Halberg N., Verschuur G. 2001: Study on Input/Output Accounting Systems on EU agricul- tural holdings. Centre for Agriculture and Environment. Utrecht CLM489-2001, ss. 82.

Kondraszuk T. 2000: Nowe wyzwania dla rachunkowoœci rolnej. Historia, wspó³czesnoœæ i perspektywy rozwoju rachunkowoœci w Polsce. UMK w Toruniu; 347-357.

Machnacki M.1999: Emisja gazów szklarniowych na jednostkê produkcji w gospodarstwach rolniczych.

Ekonomia i Œrodowisko. nr 15; 167-175.

Machnacki M. 2003: Koszty ograniczenia emisji azotu w gospodarstwach ukierunkowanych na produkcjê trzody. Rocz. Nauk. SERiA, t.5 z.1 136-141.

Majewski E., £abêtowicz J., Wiœniewski J. 2001: Bilans azotu. [W:] Jakoœæ zarz¹dzania w gospodar- stwach rolniczych w Polsce w œwietle badañ. Wyd SGGW; 121-133.

Nalborczyk E., £oboda T. Pietkiewicz S., Siudek T., Machnacki M., Sieczko L. 1997: Emisja gazów cieplarnianych w rolnictwie polskim i mo¿liwoœci jej redukcji, [W:] Strategie zmniejszenia emisji zwiêk- szenia poch³aniania gazów cieplarnianych w produkcji roœlinnej, zwierzêcej i gospodarce leœnej oraz adaptacja rolnictwa do zmian klimatu. Raport koñcowy, Intytut Ochrony Œrodowiska, Warszawa.

Radiative forcing of climate change. 1994: Raport of the Scientific Association. IPCC.

Stêpieñ M. 2003: Rachunkowoœæ ekologiczna w œwietle idei spo³ecznej odpowiedzialnoœci przedsiêbiorstw.

Zesz. Nauk. AE w Krakowie, nr 633; 33-43.

Summary

This peper presents the role of farm accounting in ecological evalution of farm. As the example was seted balances of carbon and nitrogen and greenhouse gases, calculated on the base of date from farm accounting (Institute of Agricultural Economics and Food Economy)

Adres do korespondencji dr Miros³aw Machnacki Katedra Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa tel. (0 22) 593 42 26 e-mail: machnacki@alpha.sggw.waw.pl

1