S³owa kluczowe: jakoœæ mleka, ceny skupu, konkurencja, sprzeda¿ bezpoœrednia, op³acalnoœæ produkcji

S³awomir Juszczyk

Akademia Œwiêtokrzyska w Kielcach

ZRÓ¯NICOWANIE WARUNKÓW ZBYTU MLEKA PRZEZ GOSPODARSTWA ROLNICZE

DIVERSITY OF MILK SALE CONDITIONS BY FARMS

S³owa kluczowe: jakoœæ mleka, ceny skupu, konkurencja, sprzeda¿ bezpoœrednia, op³acalnoœæ produkcji

Key words: quality of milk, price purchase, competition, direct sale, production profitability

Synopsis. W artykule przedstawiono wyniki badañ dotycz¹ce warunków zbytu mleka w Makroregionie

Œrodkowym. Wskazano na zagadnienia zwi¹zane z istnieniem na przewa¿aj¹cej czêœci obszaru badañ monop- sonu w skupie mleka oraz powolnego procesu narastania konkurencji miêdzy mleczarniami, zw³aszcza wzglê- dem gospodarstw produkuj¹cych w du¿ej skali.

Wstêp

Warunki zbytu mleka wp³ywaj¹ na op³acalnoœæ produkcji i stan finansowy gospodarstwa mlecznego. Na ogó³ nie dotycz¹ one wy³¹cznie ceny skupu, choæ jej wysokoœæ ma du¿e znacze- nie dla op³acalnoœci produkcji, ale równie¿ zwi¹zane s¹ na przyk³ad z p³atnoœci¹ w uzgodnio- nym terminie, preferencjami cenowymi za cechy iloœciowe i jakoœciowe, u³atwieniami organiza- cyjnymi przy odbiorze mleka, precyzyjnoœci¹ oraz obiektywnoœci¹ oceny jakoœciowej, pomoc¹ w zakupie tañszych i dobrych pasz treœciwych, œrodków higieny, pomoc¹ zootechniczn¹, wete- rynaryjn¹, ubezpieczeniow¹ itp.

Czynniki pozacenowe s¹ istotnym elementem kszta³tuj¹cym warunki sprzeda¿y mleka. Nie- mniej trudnoœci zwi¹zane z konkurencj¹ w skupie s¹ zagadnieniem szczególnie interesuj¹cym i wielow¹tkowym, dlatego w badaniach prowadzonych przez autora przeanalizowano te zwi¹zki w aspekcie op³acalnoœci produkcji mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych.

Cel, zakres i metody badañ

Celem g³ównym badañ autora by³o okreœlenie zró¿nicowania op³acalnoœci bezpoœredniej

produkcji mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych oraz ustalenie czynników determinu-

j¹cych poziom tej op³acalnoœci. W prezentowanych badaniach ograniczono ich zasiêg. W 1996

roku w sposób celowy do badañ przyjêto Makroregion Œrodkowy obejmuj¹cy by³e wojewódz-

twa: ³ódzkie, skierniewickie, piotrkowskie, sieradzkie i p³ockie. Makroregion Œrodkowy charak-

teryzuje siê centralnym po³o¿eniem, przeciêtnymi warunkami przyrodniczymi oraz zbli¿on¹ do

œredniej krajowej wielkoœci¹ gospodarstw. Wybór gospodarstw do badañ zosta³ dokonany jednorazowo, objêto nimi wszystkie gospodarstwa w Makroregionie Œrodkowym, które 1 stycz- nia 1997 r. posiada³y wiêcej ni¿ 10 krów mlecznych. Subiektywnie przyjêto, ¿e producenci, którzy maj¹ kilkanaœcie i wiêcej krów s¹ bardziej zaanga¿owani w tê produkcjê i s¹ bardziej doœwiadczeni ani¿eli producenci posiadaj¹cy kilka krów.

Materia³ Ÿród³owy stanowi³y dane statystyki masowej, opisy 157 badanych gospodarstw w ramach opracowanego przez autora kwestionariusza oraz karty technologiczne dla dzia³alnoœci roœlinnych w produkcji pasz objêtoœciowych. W analizie materia³ów szczególn¹ rolê, ze wzglêdu na tematykê badañ, odgrywa relacja wartoœci produkcji towarowej do kosztów bezpoœrednich. W pracy relacjê tê okreœlono jako wskaŸnik op³acalnoœci bezpoœredniej.

wartoϾ produkcji potencjalnie towarowej W

=

koszty bezpoœrednie

Pojêcie wskaŸnika op³acalnoœci bezpoœredniej zaczerpniêto z prac Stañko [1973] oraz Gront- kowskej i Klepackiego [1997], gdy¿ trafnie okreœla on treœæ badanej relacji, a ponadto dobrze obrazuje konkurencyjnoœæ ekonomiczn¹ danej dzia³alnoœci w gospodarstwie oraz œwiadczy o przedsiêbiorczoœci producenta, sprowadzaj¹cej siê w tym przypadku do maksymalnego pomno-

¿enia posiadanych œrodków finansowych. W przypadku niedoboru tych œrodków w gospodar- stwie, wskaŸnik op³acalnoœci bezpoœredniej mo¿e stanowiæ kryterium celu gospodarowania. Do- tyczy to sytuacji, gdy suma posiadanych œrodków pieniê¿nych jest czynnikiem w najwiêkszym niedoborze, a przez to najbardziej ograniczaj¹cym wielkoœæ ponoszonych kosztów. Okolicznoœci takie powstaj¹ miêdzy innymi gdy gospodarstwo ma trudnoœci, zwi¹zane np. z: utrzymaniem p³ynnoœci finansowej, dostêpnoœci¹ do kredytów, brakiem p³ynnoœci finansowej odbiorców, pogarszaj¹c¹ siê relacj¹ cen artyku³ów rolniczych do nierolniczych, dostosowaniem do wymo- gów rynku, ograniczeniem interwencjonizmu. WskaŸnik op³acalnoœci bezpoœredniej mo¿e zatem zyskiwaæ na znaczeniu i w ekonomice gospodarstw rolniczych, oprócz relacji nadwy¿ki bezpo-

œredniej na gospodarstwo, 1 szt., 1 ha lub na 1 rbh, mo¿e decydowaæ o wyborze rodzaju i wielkoœci podejmowanej produkcji. Z uwagi na pominiêcie elementów wspólnych, nie ró¿nicuj¹cych, doty- czy to zw³aszcza kosztów poœrednich i alternatywnych, wskaŸnik op³acalnoœci bezpoœredniej dobrze obrazuje efekt zró¿nicowania technologii wytwarzania tego samego towaru w ró¿nych gospodarstwach, co ma kluczowe znaczenie w analizie podjêtego tematu.

W badaniach pos³ugiwano siê metod¹ tabelaryczn¹, przyjmuj¹c za podstawê przypadaj¹cy na gospodarstwo poziom wskaŸnika op³acalnoœci bezpoœredniej, nadwy¿ki bezpoœredniej oraz liczbê krów w gospodarstwie. Wykorzystano tak¿e metody statystyki opisowej i matematycz- nej. Z metod statystyki matematycznej wykorzystano rachunek regresji prostoliniowej prostej i wielorakiej oraz rachunek korelacji.

W toku badañ uwzglêdniono tak¿e skalê produkcji, wiek i wykszta³cenie rolnika, zasoby si³y roboczej, prawid³owoœæ ¿ywienia, wydajnoœæ mleczn¹ krów, jakoœæ mleka, wartoœæ towa- rów sprzê¿onych, wiek krów, wyposa¿enie gospodarstwa itp. Wa¿n¹ czêœci¹ badañ by³y za- gadnienia dotycz¹ce cen skupu, ich zró¿nicowania i konkurencyjnoœci w skupie mleka.

Wyniki badañ

Spoœród 157 badanych gospodarstw mlecznych Makroregionu Œrodkowego najwiêcej, to znaczy 51 zlokalizowanych by³o na terenie Regionu Sieradzkiego, 43 na terenie skierniewickie- go, 32 na terenie Regionu P³ockiego, 21 piotrkowskiego i 10 gospodarstw na terenie Regionu

£ódzkiego.

Odbiorcy mleka i zmiany w skupie

Badane gospodarstwa sprzedawa³y mleko do 36 mleczarni, w tym do 25 na terenie Makro- regionu Œrodkowego. Miejscowoœci, w których siê one znajdowa³y, to: £owicz, £ódŸ (2 przed- siêbiorstwa), Pabianice, Radomsko, Czarnocin, Szczerców, Topola Królewska, Rawa Mazo- wiecka, Skierniewice, Brzeziny, Ozorków, Kutno (2 przedsiêbiorstwa), Sieradz, Wieluñ, Wolbórz, G³uchów, Wartkowice, £ask, Kroœniewice, G³owno, Sanniki, Sierpc i Szymanów. Badane go- spodarstwa sprzedawa³y mleko mleczarniom poza makroregionem z nastêpuj¹cych miejscowo-

œci: Czêstochowa, Pajêczno, Sokolniki, Wieruszów, Kalisz, Ko³o, Turek, Piotrków Kujawski, W³oc³awek, Grodzisk Mazowiecki, W³oszczowa i Koñskie.

W latach 1998-2001 pojawi³y siê na terenie Makroregionu Œrodkowego nastêpuj¹ce pod- mioty skupuj¹ce mleko: „Zarêbski” w Ksawerowie, „Victus” w Poddêbicach, „Terra” w Brato- szewicach i „Cieœlak” w G³ownie. Badane gospodarstwa nie sprzedawa³y mleka nowym pod- miotom gospodarczym, niemniej zak³ady te przyczynia³y siê do wzrostu lokalnej konkurencji w skupie mleka.

W latach 1997-2001 produkcja mleka w Makroregionie Œrodkowym w odró¿- nieniu od produkcji krajowej stale ros³a, jej dynamika wynios³a w tym okresie 110,96%. Równie¿ stale ros³a wielkoœæ skupu mleka przez przemys³ mleczarski, jego dynamika wynios³a 101,43%, wiêk- sz¹ zatem dynamikê mia³ skup mleka przez przemys³ mleczarski spoza Makroregio- nu Œrodkowego, co œwiadczy o nasilaj¹- cym siê w skupie procesie konkurencji miêdzy mleczarniami. Najczêœciej elemen- tem decyduj¹cym o zmianie odbiorcy by³a cena skupu, gdy¿ ma ona bezpoœredni wp³yw na op³acalnoœæ produkcji mleka w gospodarstwie.

Pojedynczy w³aœciciel gospodar- stwa nie ma wp³ywu na cenê skupu, gdy¿ ustala j¹ mleczarnia. Oddzielnym zagadnieniem jest:

– czy produkcja mleka jest w najwy¿- szej klasie jakoœci, to znaczy czy mleko jest sprzedawane po najwy¿- szej cenie w danej mleczarni,

– czy na danym terenie mleko kupuje jedna mleczarnia, dwie lub wiêcej, które konkuruj¹ miêdzy sob¹ i maj¹ zró¿nicowane ceny skupu, a zatem czy rolnik ma rzeczywist¹ mo¿liwoœæ wyboru podmiotu kupuj¹cego.

JakoϾ mleka i wzrost konkurencji

Mleko produkowane w badanych gospodarstwach by³o coraz lepszej jakoœci, na koniec badañ graniczy³o z perfekcj¹, a zatem mo¿liwoœci podwy¿szenia ceny skupu w wyniku poprawy jego jakoœci by³y wyczerpane. Z drugiej strony bardzo wysoka jakoœæ mleka i produkcja bada- nych gospodarstw w du¿ej skali zachêca³a do konkurencji o nie miêdzy mleczarniami.

Rysunek 1. Sieæ mleczarni prowadz¹cych skup mleka z badanych gospodarstw Makroregionu

Œrodkowego

ród³o: badania w³asne.

W opinii w³aœcicieli badanych gospodarstw, a tak¿e przedstawicieli dzia³ów skupu mleczar- ni z terenu Makroregionu Œrodkowego wielkoœæ obszaru, na którym skup prowadzi³y dwie mleczarnie lub wiêcej – zmienia³ siê w czasie (tab. 1). Zdaniem producentów mleka, przy istnie- j¹cym zró¿nicowaniu ceny skupu mleka, dominacja obszarów, gdzie skup prowadzi jedna mle- czarnia, a wiêc nie ma mo¿liwoœci zmiany odbiorcy na oferuj¹cego wy¿sz¹ cenê jest organizacj¹ wadliw¹ i krzywdz¹c¹ producentów mleka.

W okresie badañ konkurencja monopolistyczna na przewa¿aj¹cej czêœci Makroregionu Œrod- kowego i w rzeczywistoœci istnienie monopsonu w skupie mleka na obszarach, gdzie nie by³o konkurencji by³o czynnikiem utrudniaj¹cym, a nawet uniemo¿liwiaj¹cym osi¹ganie wy¿szej op³a- calnoœci produkcji mleka. Sytuacja taka by³a szkodliwa dla tych producentów, którzy byli zmusze- ni z uwagi na swoje po³o¿enie sprzedawaæ mleko mleczarniom, gdzie obowi¹zywa³y ni¿sze ceny.

Powodowa³o to frustracje i niezadowolenie spo³eczne szczególnie w drugiej po³owie 2001 roku.

Konkurencja pozacenowa

Konkurencja cenowa i pozacenowa w skupie mleka by³a zagadnieniem z³o¿onym, gdy¿

wynika³a nie tylko z istnienia wy¿szej ceny skupu w innej mleczarni, lecz równie¿ z utrwalonych zale¿noœci ekonomiczno-organizacyjnych. Przyk³adowo, istotny by³ udzia³ w³aœciciela gospo- darstwa w radzie nadzorczej spó³dzielni, komisjach, wyjazdach szkoleniowych. Równie¿ wa¿ne by³o to, czy spó³dzielnia organizowa³a zaopatrzenie w pasze treœciwe i œrodki higieny, pomoc zootechniczn¹, weterynaryjn¹, czy prowadzi³a dzia³ania w zakresie ubezpieczenia krów, czy wspiera³a rolników w zakupie sch³adzalników i innego sprzêtu z mo¿liwoœci¹ sp³aty mlekiem itp.

A zatem powi¹zania producenta z mleczarni¹ mog³y byæ wielop³aszczyznowe, zmiana mleczarni na skutek oferowania wy¿szych cen skupu mog³a byæ z wy¿ej wymienionych przyczyn trudna lub nawet okresowo niemo¿liwa. Wa¿nym w¹tkiem jest równie¿ to, w jakiej wysokoœci rolnik–

spó³dzielca ma udzia³y w danej spó³dzielni, czy przepadn¹ one wraz z rezygnacj¹ ze sprzeda¿y mleka w macierzystej spó³dzielni i czy rezygnacja ze sprzeda¿y jest jednoczesn¹ rezygnacj¹ z cz³onkostwa w spó³dzielni. Ponadto, spotykanym przez autora zjawiskiem w czasie badañ by³o

œwiadome sprzedawanie przez rolników mleka po niskich cenach dotychczasowej spó³dzielni, g³ównie z powodu wczeœniejszych finansowych trudnoœci spó³dzielni i nagromadzenia siê nale¿noœci wobec nich. W tej sytuacji rolnik, chc¹c odzyskaæ pieni¹dze, decydowa³ siê na trwanie w swojej spó³dzielni i sprzeda¿ mleka po niskich cenach, mimo ¿e istnia³a konkurencja cenowa na danym obszarze. Efekty tych dzia³añ by³y krañcowo ró¿ne zarówno dla spó³dzielni, jak i producentów mleka. Zjawisko to wystêpowa³o najczêœciej w 1999 roku i pierwszej po³owie 2000 roku, z uwagi na jego z³o¿onoœæ w ujêciu ekonomicznym, jak i organizacyjno-spo³ecznym mo¿e by byæ w przysz³oœci oddzielnym, wa¿nym tematem badawczym.

j e i n m j a n o c y

³i z d a w o r p p u k s m y r ó t k a n , o g e w o k d o r

Πu n o i g e r o r k a M u r a z s b o

³ a i z d U . 1 a l e b a

Twiemleczarnie d

y w o k d o r

Πn o i g e r o r k a

M Udzia³obszaru,naktórymistnia³akonkurencjawlatach[%] 7

9 9

1 1998 1999 2000 2001

i k z d ó

³ n o i g e

Regionsieradzki Regionskierniewicki Regionpiortkowski Regionp³ocki R

0 , 6,0 48,0 0 , 5,0 6

0 , 5,5 3,0 7,0 5,0 5

0 , 6,5 47,0 0 , 5,5 5

0 , 8,0 5,0 8,0 5,0 6

0 , 9,5 5,0 8,5 4,0 6

il e i c i w a t s d e z r p i w t s r a d o p s o g h c y n a d a b il e i c i c

œ a

³ w ii n i p o e i w a t s d o p a n e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r

zia³ówskupu. d

Zró¿nicowanie cen

Z uwagi na niejednorodne kryteria wyceny mleka przez poszczególne mle- czarnie dla celów porównawczych przyjêto za³o¿enie, ¿e ka¿dy w³aœciciel badanych gospodarstw otrzymywa³ wszystkie mo¿liwe dodatki, to zna- czy na przyk³ad za cz³onkostwo, cer- tyfikat gospodarstwa, premiê iloœcio- w¹ itp. Przyjêto równie¿, ¿e mleko z badanych gospodarstw zawiera zim¹ oko³o 4%, t³uszczu, a w okresie letnim oko³o 3,7%. Przyjmuj¹c cenê najni¿sz¹ za 100%, cena najwy¿sza siêga³a do 148,1%, a zatem ró¿nica pomiêdzy cen¹ minimaln¹ a maksymaln¹ by³a w Ma-

kroregionie Œrodkowym du¿a i mog³a ekonomicznie pogr¹¿yæ gospodarstwo po³o¿one blisko s³abej mleczarni lub nadzwyczajnie polepszyæ sytuacjê finansow¹ gospodarstwa sprzedaj¹ce- go mleko zak³adowi oferuj¹cemu najwy¿sze ceny skupu.

Gospodarstwa o najni¿szym wskaŸniku op³acalnoœci bezpoœredniej w ci¹gu 5 lat badañ naj- rzadziej zmienia³y odbiorcê mleka, zaœ gospodarstwa o najwy¿szym wskaŸniku op³acalnoœci czy- ni³y to najczêœciej (tab. 2). Uzyskanie wy¿szej ceny skupu na skutek zmiany odbiorcy wp³ywa³o na poprawê op³acalnoœci produkcji mleka. Przeciêtny udzia³ gospodarstw, które w ci¹gu roku zmieni³y odbiorcê wzrasta³, co œwiadczy³o o nasilaniu siê konkurencji w skupie mleka. Charakte- rystyczne jest, ¿e w 2001 roku wobec obni¿enia cen skupu mleka udzia³ gospodarstw w drugiej grupie op³acalnoœci, które zmieni³y odbiorcê wyniós³ prawie 42%, dziêki uzyskaniu wy¿szej ceny skupu uniknê³y one znalezienia siê w najs³abszej grupie op³acalnoœci, zaœ a¿

2/3 gospodarstw o najwy¿szym wskaŸ- niku op³acalnoœci zmieni³o w tym cza- sie odbiorcê mleka.

Jeœli dochodzi³o do zmiany od- biorcy, to w wiêkszoœci nowym pod- miotem kupuj¹cym mleko z badane- go gospodarstwa nie by³a mleczarnia s¹siednia oferuj¹ca wy¿sz¹ cenê, lecz po³o¿ona dalej, nawet poza granica- mi Makroregionu Œrodkowego.

Sprzeda¿ bezpoœrednia

Oddzielnym zagadnieniem dotycz¹cym zbytu mleka z gospodarstwa jest sprzeda¿

bezpoœrednia w wielkoœciach detalicznych oraz sprzeda¿ artyku³ów mleczarskich.

Badane gospodarstwa sprzedawa³y codziennie mleko w bañkach lub butelkach. Udzia³ takich gospodarstw by³ zmienny i waha³ siê ogó³em od 42,0 w 1998 roku do 16,7% w 2001 roku.

Wzrost udzia³u gospodarstw prowadz¹cych sprzeda¿ bezpoœredni¹ w 1998 roku wynika³ miê- dzy innymi z okresowych trudnoœci dla gospodarstw spowodowanych zaostrzeniem wymagañ jakoœciowych w skupie.

ê c r o i b d o y

³i n e i m z e r ó t k , w t s r a d o p s o g

³ a i z d U . 2 a l e b a Tleka m

w t s r a d o p s o g y p u r

Gop³acalnoœci oezpoœredniej b

]

% [ h c a t a l w w t s r a d o p s o g

³ a i z d U

7 9 9

1 1998 1999 2000 2001 I

a p u r g 0 5 , 1 o

D,51-2,00grupa II 12,01-3,00grupaIII

V I a p u r g 0 0 , 4 - 1 0 ,

34,00grupaV

>

1 , 3,1 3,1 2,5 47,1

5 , 2,5 22,1 6 , 3,0 5

0 , 0,0 0,8 0 110,1

5 , 5

0 , 0,0 0,5 92,1 13,8 1

0 , 01,7 414,8 5 , 0 16,7 6 .

e n s a

³ w e i n a w o c a r p o : o

³ d ó r



Rysunek 2. Zró¿nicowanie cen skupu mleka naj- wy¿szej klasy jakoœci miêdzy mleczarniami w Ma- kroregionie Œrodkowym [z³/l]

ród³o: badania w³asne.















, ,9 9,, ; , ,9 9,, ; , ,9 9,, ; , ,9 9,, ; , ,9 9,, ;

0DNV\PDOQD 0LQLPDOQD

Sprzeda¿ bezpoœrednia mleka z gospodarstwa pozytywnie wp³ywa-

³a na op³acalnoœæ produkcji mleka.

Wynika³o to co najmniej z dwóch przyczyn, po pierwsze cena mleka przy sprzeda¿y bezpoœredniej za mle- ko w klasie ekstra by³a wy¿sza, po drugie jakoœæ mleka przy sprzeda¿y bezpoœredniej nie zawsze by³a naj- wy¿sza, a zatem przy sprzeda¿y do mleczarni cena by³aby czêsto na zna-

cz¹co ni¿szym poziomie. Sprzeda¿ bezpoœrednia ponadto poprawia³a p³ynnoœæ finansow¹ go- spodarstwa.

Podsumowanie i wnioski

Ceny skupu mleka s¹ zró¿nicowane, ale nie zale¿¹ od pojedynczego producenta, który powinien dbaæ o najwy¿sz¹ jakoœæ, a przez to uzyskiwaæ mo¿liwie najwy¿sz¹ cenê i poprawiaæ op³acalnoœæ produkcji. W skupie mleka wystêpuje czêœciowo konkurencja monopolistyczna.

Jednak niektórym gospodarstwom uda³o siê zmieniæ odbiorcê, by uzyskaæ wy¿sz¹ cenê sprze- dawanego mleka. Gospodarstwa o najni¿szym wskaŸniku op³acalnoœci bezpoœredniej w ci¹gu 5 lat badañ najrzadziej zmienia³y odbiorcê, zaœ najefektywniejsze czyni³y to najczêœciej.

Przyjmuj¹c w Makroregionie Œrodkowym najni¿sz¹ cenê skupu klasy ekstra za 100%, cena najwy¿sza stanowi³a 148,1%, a zatem ró¿nica by³a du¿a i mog³a ekonomicznie pogr¹¿yæ gospo- darstwo po³o¿one blisko s³abej mleczarni, gdzie nie istnia³a konkurencja w skupie lub znacznie polepszyæ sytuacjê finansow¹ gospodarstwa sprzedaj¹cego mleko podmiotowi oferuj¹cemu najwy¿sz¹ cenê skupu. W okresie badañ istnienie na przewa¿aj¹cej czêœci Makroregionu Œrod- kowego monopsonu w skupie mleka by³o czynnikiem utrudniaj¹cym lub uniemo¿liwiaj¹cym poprawê op³acalnoœci produkcji wskutek zwiêkszenia ceny skupu.

Udzia³ gospodarstw prowadz¹cych sprzeda¿ bezpoœredni¹, z wyj¹tkiem 1998 roku, zmniej- sza³ siê i na koniec badañ wyniós³ 16,7%. Wzrost udzia³u gospodarstw prowadz¹cych sprzeda¿

bezpoœredni¹ w 1998 roku wynika³ miêdzy innymi z okresowych trudnoœci gospodarstw spo- wodowanych zaostrzeniem wymagañ jakoœciowych w skupie. Sprzeda¿ bezpoœrednia mleka zwiêksza³a op³acalnoœæ bezpoœredni¹ produkcji.

Literatura

Kisiel R. 1999: Ekonomika produkcji rolniczej. Wyd. ART, Olsztyn.

Klepacki B. 2003: Gospodarka oparta na wiedzy jako szansa rozwojowa Polski. Wieœ Jutra nr 1 (54), Warszawa.

Klepacki B. 1997: Produkcyjne i ekonomiczne przystosowania gospodarstw prywatnych do zmian warun- ków gospodarowania. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Okularczyk S. 2004: Op³acalnoœæ produkcji mleka krowiego w latach 1991–2003. Wieœ Jutra nr 11-12.

Praca zbiorowa 1993: Normy ¿ywienia byd³a i owiec systemem tradycyjnym. Instytut Zootechniki, Kraków.

Runowski H. 1994: Koncentracja produkcji zwierzêcej. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa.

Runowski H. 1999: Strategia zrównowa¿onego rozwoju gospodarstw wyspecjalizowanych w chowie byd³a.

Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Skar¿yñska A., Pokrzywa T., Augustyñska-Grzymek I. 2002: Produkcja, koszty ekonomiczne i do- chody wybranych produktów rolniczych w latach 2000-2001. IERiG¯, Warszawa.

Stañko S. 1973: Efektywnoœæ chowu byd³a w gospodarstwach indywidualnych. Ocena w oparciu o koszty bezpoœrednie, dochód bezpoœredni i koszty specjalne na przyk³adzie województwa bia³ostockiego. SGGW, Warszawa.

Zalewski A. 2000: Gospodarka mleczarska a rynek. IERiG¯, Warszawa.

¿ a d e z r p s h c y c

¹ z d a w o r p w t s r a d o p s o g

³ a i z d U . 3 a l e b a

Tezpoœredni¹ b

w t s r a d o p s o g y p u r

Gop³acalnoœci oezpoœredniej b

]

% [ h c a t a l w w t s r a d o p s o g

³ a i z d U

7 9 9

1 1998 1999 2000 2001 I

a p u r g 0 5 , 1 o

D,51-2,00grupaII 1,01-3,00grupaIII 2,01-4,00grupaIV 34,00grupaV

>

0 , 0,1 3 20,7 38,2 42,9 4

0 , 0,5 7 39,5 33,9 450,0

0 , 0,0 0,3 4 29,3 30,0 5

0 , 0,0 0,0 9 13,3 36,2 3

0 , 0,0 0,2 6 11,1 23,3 3 .

e n s a

³ w a i n a d a b : o

³ d ó r



Ziêtara W. 2002: Kierunki i mo¿liwoœci rozwoju przedsiêbiorstw nastawionych na produkcjê mleka. Roczni- ki Naukowe SERiA t. IV, z. 4, Warszawa.

Ziêtara W. 2003: Przemiany w rolnictwie polskim w latach 1990-2001. RNR, seria G Ekonomika Rolnic- twa, t IV, z. 1, Warszawa.

Summary

The purchase milk prices do not depend on individual producer, but he should care about the highest quality and because of that achieve possibly the highest price and improve the production profitability.

In the milk purchase occurs partly monopolistic competition. However some of the farms manage to change a receiver to achieve a higher price of sold milk. The farms with the lowest direct profitability index by five years of searching very seldom change the receiver, but the most effective do it very often.

Accepting in the Macro region the lowest purchase price on 100%, the highest price was 148,1%, so the difference was big and could economically finish farms near a weak dairy, where did not exist competition in purchase or extra improve financial condition this farm which sell milk to entity offering the highest purchase price.

In time of searching the existence on a overwhelming part of Macro region the monopole in milk purchase was the difficulty factor or preventing the improvement of production profitability in farms.

The participation of farms with a direct sale, with the exception of 1998, decreased and on the end of searching was 16,7%. The growth of participation of farms with direct sale in 1998 result from periodically difficulty in these farms caused by tighten quality requirements in purchase. The direct milk sale increase direct profitability of production.

Adres do korespondencji dr S³awomir Juszczyk Wola Bykowska 13/1 97-306 Grabica e mail: sjuszczyk@poczta.onet.pl