Recenzja : Stanisław Mazierski: Elementy kosmologii filozoficznej i przyrodniczej. Księgarnia Św. Wojciecha. Poznań-Warszawa-Lublin 1972 ss. 413.

R E C E N Z J E

R O C Z N IK I F IL O Z O F IC Z N E T o m X X I , z e s z y t 3 — 1973

STANISŁAW MAZIERSKI: E lem enty kosmologii filozoficznej i przyrod­

niczej. K sięgarnia Sw. Wojciecha. Poznań-W arszawa-Lublin 1972 ss. 413.

Obok pracy ks. S. A dam czyka (K o ­ sm ologia. L u b lin 1963) E lem e n ty są dru­

gim p od ręczn ik iem z zakresu kosm ologii, jaki u k azał się w język u polsk im w la ­ tach p ow ojen nych. W r. 1969 S. M azier­

ski op u b lik ow ał pracę pt. P rolegom en a do filo z o fii p r z y r o d y in sp ir a c ji a rs to te le - s o w s k o -to m isty c zn e j, która jest now ą próbą m etod ologiczn ego u sta w ien ia i uzasadnienia n au k ow ego statu su trady­

cyjnej k osm ologii filozoficzn ej (jej ob­

szerne streszczen ie zam ieszczono w E le­

m en tach jako rozdział I). C zęściow ą rea­

lizację zam ierzeń nak reślon ych w P ro ­ legom enach sta n o w ią rozd ziały II — VI E lem en tó w . A oto zaw artość treściow a tej części pracy: rozd ział II — „K w anty- ta ty w n e w ła sn o ści c ia ł” (1° ilo ść w u ję ­ ciu filo zo fii trad ycyjn ej, 2° elem en ty w sp ółczesn ej teorii ilości, 3° w sp ó łcze s­

n e p o jęcie liczb y ); rozd ział III — „Róż­

n e kon cep cje przestrzen i” (A. A rystote- leso w sk o -to m isty czn a teoria przestrzeni, 1° p o jęcie i w ła śc iw o śc i m iejsca, 2° po­

czątk i ew o lu c ji p ojęcia przestrzeni, 3°

u w agi T om asza z A k w in u do perypa- tetyck iej teorii przestrzeni, 4° pojęcie p rzestrzen i absolu tnej, B. N ietom istycz- n e teorie przestrzen i, 1° I. N ew to n a po­

ję cie przestrzeni, 2° X. K anta teoria prze­

strzeni, 3° p rzestrzeń m atem atyczna, 4°

problem rozm iarów przestrzennych w sze ch św ia ta w k osm ologii tra d y cy jn ej);

rozdział IV — „Z agadn ien ie ruchu w f i­

lo zo fii a ry sto teleso w sk iej” (1° d efin icja ruchu, 2° p o jęcie p rzeciw ień stw a, cią ­ głości i jed n ości ruchu, 3° ruch a zm ia­

n y su b stan cjaln e); rozdział V — „Róż­

n e kon cep cje czasu ” (A. A ry sto teleso w - sk o-tom istyczn a teoria czasu, 1° zarys p roblem atyki czasu, 2° czas w p łaszczyź­

n ie ep istem ologiczn ej, 3° zagad n ien ie istn ie n ia czasu, 4° problem istn ien ia w czasie, B. N ieto m isty czn e k on cep cje cza­

su, 1° A. Carrela p o jęcie czasu w e ­ w n ętrzn ego, 2° K an ta teoria czasu, 3° F.

R en oirte’a k on cep cja cz a s u ); rozd ział VI

— „Struktura i d ziałan ie ciał w u jęciu filo z o ficzn y m ” (1° gen eza h ilem orfizm u, 2° p o jęcie m aterii p ierw szej, 3° pojęcie form y su b stan cjaln ej, 4° rela cje m ięd zy m aterią p ierw szą i form ą su bstancjaln ą, 5° w y p ro w a d zen ie form y su bstancjaln ej

z p otencjalności m aterii, 6° argum enty p otw ierdzające teorię hilem orfizm u, 7°

in n e teorie tłum aczące różnorodność ciał i ich zm iany, 8° p raw a stech iom etryczne w św ie tle atom izm u i hilem orfizm u).

Z przeglądu treści tej części podręcz­

n ik a w idać, że A utor przed staw ił nie tylk o tradycyjn ą w e rsję zagadnień ko­

sm ologicznych, ale u w zględ n ił rów nież w sp ółczesn e w ty m w zg lęd zie osiągn ię­

cia nauki. P o m in ięcie w tych rozdzia­

łach szeregu k w estii tradycyjnej filo zo ­ fii przyrody jest p od yktow ane pragnie­

n iem zaprezen tow ania także pod staw o­

w y ch zagadnień kosm ologii przyrodni­

czej, której przedm iotem badań — za pom ocą m etod m atem atyczno-fizyczn ych

— jest pochodzenie, struktura i e w o lu ­ cja w szech św ia ta jako całości, ta bow iem d zied zina w ied zy budzi żyw e zain tereso­

w an ie, zw łaszcza u osób studiujących nauki przyrodnicze i filo zo fię przyrody.

T e zagadnienia rozpatruje A utor w roz­

działach V II i VIII. R ozdział V II —

„Przestrzeń i czas w szczególnej teorii w zględ n ości” (1° eksp erym en t M ichelso- n a-M orleya, 2° zasada w zględ n ości w m ech an ice klasycznej, 3° zasada w zg lęd ­ n ości w szczególn ej teorii w zględ ności, 4° transform acje Lorentza, 5° pom iary przestrzeni i czasu, 6° relatyw izm w szczególn ej teorii w zględ n ości a relaty­

w izm ep istem o lo g iczn y ); rozdział V III —

„W spółczesne teorie kosm ologiczn e” (1°

rola geom etrii w k osm ologii, 2° d w a pa­

radoksy, 3° ogólna teoria w zględności, 4° k osm ologia relatyw istyczn a, 5° kosm o­

logia n ew ton ow sk a, 6° kosm ologiczna teoria M iln e’a, 7° w szech św ia t w stan ie stacjonarnym , 8° testo w a n ie m odeli ko­

sm ologicznych, 9° persp ek tyw y nau ki o w szech św ie cie).

A utor zazn ajam ia rów n ież czyteln ik a (adresatam i książki są głó w n ie stu denci w yższych zakładów teologiczn o-filozo­

ficznych) z klasyczn ym i i w sp ó łczesn y ­ m i sposobam i poznaw ania przyrody, p rzed staw iając szereg w yb ran ych zagad­

n ień dotyczących bu dow y system u fizy ­ ki, w yjaśn ian ia zjaw isk, determ inizm u, indeterm inizm u, przyczynow ości oraz praw przyrodniczych. Z agadnienia te są zam ieszczone w rozdziałach IX —X I.

150

R ozdział IX — „Z teorii poznania przy­

rodniczego” (1° krótka charakterystyka system u fizyki, 2° teorie fizyczn e, 3° m e ­ toda spraw dzania teorii, 4° problem w y ­ jaśniania, 5° k lasyczne schem aty w y ja ś-

t

cie determ inizm u ogólnego, 2° determ i­

nizm i indeterm inizm w płaszczyźnie epistem ologicznej, 3° różne stan ow isk a w ob ec stosunku przyczynow ości do de­

term inizm u, 4° determ inizm przyczyno­

w y, 5° narodziny id ei ind eterm inistycz- nych w fizyce w spółczesnej, 6° charak­

terystyczne typ y indeterm inizm u fizycz­

nego, 7° opis stan u układu w m ech anice klasycznej, 8° niem echan istyczne opisy układu fizycznego, 9° charakterystyka stanu układu w m ech anice kw antow ej, 10° czy zasada przyczynow ości jest sto ­ sow aln a na terenie m ech aniki k w an to­

w ej?); rozdział X I — P raw a przyrody (1° ogólna charakterystyka praw fizyk al­

nych, 2° k lasyfik acja praw przyrodni­

czych, 3° p raw a dynam iczne a p raw a statystyczne, 4° niektóre kon cepcje praw przyrodniczych, 5° praw a przyrody w u jęciu filozoficznym , 6° zagadnienie m o­

żliw ości tzw . „cudow nych zja w isk ”).

Przedstaw iając w y m ien io n e k w estie, nie w chod zące — ściśle m ów iąc — do za­

kresu kosm ologii, A utor m iał na w z g lę ­ dzie lep sze zrozum ien ie zagadnień k o ­ sm ologicznych przez czyteln ik a oraz po­

głęb ien ie jego w ied zy o w spółczesnych m etodach i w yn ik ach badań przyrodni­

czych.

P oszczególne rozdziały zostały zaopa­

trzone w starann ie w y selek cjon ow an e sp isy bibliograficzne. N a k oń cu książki zam ieszczono indeks nazw isk oraz in ­ deks rzeczowy.

Ze w zględ u na uw sp ółcześn ion ą pro­

blem atykę, jej orygin aln e opracow anie oraz w alory dydaktyczne praca S. M a- zierskiego stan ow i użyteczną pozycję w polskiej literatu rze filozoficznej.

W ło d zim ie rz S ed la k Z yg m u n t H ajdu k

Tieorija sistiem i biołogija. Izdatielstw o „M ir”. Moskwa 1971 ss. 91.

M amy przed sobą tłum aczenie na ję ­ zyk rosyjski trzech prac pośw ięconych różnym aspektom zastosow ania ogólnej teorii system ów do zagadnień b iologicz­

nych. Teoria ta, zain icjow an a w latach trzydziestych bieżącego stu lecia przez L.

von B ertalan ffy’ego, n ie doczekała się jeszcze pełnego uk ształtow ania jako dy­

scyp lin a naukow a. Jednakże ukazało się w ie le prac pośw ięconych tej teorii. N ad­

to od r. 1956 w ychod zi sp ecjalne czaso­

pism o pt. „G eneral S ystem s”, które pu­

bliku je prace pośw ięcone ogólnej teorii system ów . O dbyły się także trzy sym po­

zja m iędzynarodow e (1960, 1963, 1966) pośw ięcone problem atyce ogólnej teorii system ów . N a ostatn im z nich, oprócz referatów om aw iających zagadnienia w y ­ brane, w ygłoszon o 3 referaty o proble­

m atyce ogólnej, w których zastan aw ia­

no się nad m ożliw ościam i oraz perspek­

tyw am i zastosow ania teorii system ów w badaniach biologicznych. W spom niane referaty zostały zam ieszczone w ła śn ie w tej książce. W idać w ięc, że W ydaw ca uw ażał za w sk azan e poinform ow ać Czy­

teln ik a o zaw artych w nich m yślach, aby zaprezentow ać p ew n ego rodzaju przegląd w spółczesnego u jęcia problem a­

tyki biologicznej od strony ogólnej teo­

rii system ów .

A utorem p ierw szego artykułu je st T.

H. W a t e r m a n . Zajm uje się on pu nk­

tem w id zen ia b iologa n a teorię sy ste ­ m ów. W ychodzi w sw ych rozw ażaniach

od określen ia przedm iotu biologii jako zorganizow anej złożoności. Toteż ani po­

jęcie układu energetycznego, ani układu cybernetycznego n ie ujm u je jej ade­

kw atnie. S terow an ie w biologii zaw iera zarów no sterow an ie w ew n ętrzn e, jak i sterow anie zew nętrzne. One z k o lei za ­ kładają odp ow ied nią ilo ść inform acji.

N ad to m ożna m ów ić o hierarch ii u k ła­

dów sterujących. M odel cybern etyczn y charakteryzuje się sterow an iem w opar­

ciu o zasadę sprzężenia zw rotnego. W aż­

n e są tu źródła inform acji, sp ecyfik a w ejść, sam oregulacja. W biologii do m od elow an ia n iezb ęd ne jest u w zg lęd n ie­

n ie n ie tylk o prostych sch em atów typu w ejście-w y jście, ale także schem atów złożonych p o sta ci: test— operacja—test—

w yjście. W aterm an dochodzi do w n iosku , iż pod ejście system ow e jest w sk azan e w b iologii z tej racji, że organizm y żyw e są układam i o dużej złożoności, o znacz­

nej ilości zm ienn ych , o liczn ych z w ią z­

kach w ew n ętrzn ych , które w o k reślo­

nych granicach są zd oln e zach ow ać sw ój stan stacjonarny.

U kładam i w ielop oziom ow ym i w biolo­

gii zajm u je się, w n astęp n ym artykule, D. F. B r a d 1 e y. A utor jest sp ecjalistą