DWA JUBILEUSZE.

.Nfs. 2 0 (1354). Warszawa, dnia 17 maja 1908 r. Tom X X V II,

A d res R ed a k c y i: K R U CZA JsT°. 32. T elefon u 83-14.

TYSOONIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PRENUMERATA „W S ZE C H Ś W IA T A '1.

W W arszaw ie: rocznie rb . 8, kw artalnie rb . 2.

Z przesyłką pocztow ą rocznie rb . 10, p ó łr. rb. 5.

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W Redakcyi ,,W szechśw iata" i we w szystkich księgar­

niach w kraju i za granicą.

R edaktor „W szechświata'* przyjm uje ze sprawami redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

DWA J U B I L E U S Z E .

W roku ubiegłym 1907 były uroczyś­

cie obchodzone dwa jubileusze naukowe:

piędziesiąta rocznica założenia Tow arzyst­

wa chemicznego Francyi i czterdziesta rocznica Towarzystwa chemicznego nie­

mieckiego. Jedna i d ruga uroczystość odbyła się w sposób jedynie dla ciał n a u ­ kowych właściwy, jednej i drugiej bo­

wiem część główną stanowiły odczyty, przedstawiające rozwój nauki w okresie czasu przez działalność stowarzyszenia zajętym, na którego tle mówcy rzucili obraz zasłu g i czynów, dokonanych przez członków towarzystwa. Imponujący to obraz, cześć i podziw wzbudza we w szyst­

kich narodach, w naszym, niestety, po­

nadto i przykre uczucie zazdrości. Kie­

dyż przyjdzie i dla nas taka chwila upragniona, w której z dumą będziemy mogli światu całemu pokazać dożynki naszej pracy? Dużo jeszcze upłynąć musi czasu, niejedno pokolenie zejść musi do mogiły, zanim urzeczywistnią się podob­

ne marzenia. Ażeby je d n a k urzeczywist­

nić się mogły wogóle, pamiętać nam

trzeba na każdym kroku o dwu praw ­ dach zasadniczych, które przypominać należałoby jaknajczęściej, jeżeli p rag n ie­

my, żeby i nasze imię znalazło się w spi­

sie narodów tworzących postęp i cywili- zacyę, a mianowicie:

1. Że tylko na tej drodze znaleść mo­

żna wiecznotrwałe zdobycze, na której końcu przyświeca wielki i czysty ideał.

2. Że najpełniejsza naw et świadomość powszechnego, ogólno-ludzkiego charak­

teru nauki nie była dla narodów przo­

dujących przeszkodą do pilnego strzeże­

nia swoich właściwości narodowych i wy­

ciskania ich piętna na swoim dorobku umysłowym.

Chciałbym, żeby czytelnicy tego pisma, oprócz zadowolenia ciekawości naukowej, mogli jeszcze razem ze mną z krótkiego streszczenia ustępu z dziejów chemii na tle historyi dwu tow arzystw chemicz­

nych wysnuć wniosek, że i z niewielkie- mi zasobami rozpoczęta praca zbiorowa, jeżeli jej towarzyszy uznanie i poparcie ogółu, jeżeli nadto prowadzona je s t w y­

trwale przez czas dłuższy, może przy­

nieść piękne i pełne treści owoce. O te

dwie rzeczy—o wytrwałość pracowników

i o zrozumienie przez ogół dążeń oder­

306 W SZECH ŚW IA T No 20 w anych od codziónnej p ra k ty k i życia—

dotychczas jeszcze u nas bardzo trudno.

Tem ważniejsze są dla nas odpowiednie przykłady.

T o w a rzy s tw o chemiczne Francyi.

(Societe chimiąue de France).

W r. 1857 trzej młodzi chemicy, Ar- naudon, asy sten t Chevreula w zakładzie Gobelinów, Collinet, a s y s te n t D um asa w Sorbonie i Ubaldini, a d ju n k t pracowni Kolegium Francuskiego, powzięli myśl schodzenia się cotydzień i komunikowa­

nia sobie naw zajem szczegółów o poszu­

kiwaniach naukow ych w łasnych i o po­

stępach chemii we Francyi i innych k r a ­ jach. Pierwsze takie zebranie odbyło się 4 czerwca w lokalu kaw iarnianym i li­

czyło dw unastu uczestników; pod koniec roku liczba ta zwiększyła się wdwójna- sób. Młodzież to była, niewyrobiona jesz­

cze, w części studyująca dopiero w szko­

łach i pracowniach paryskich, ale imiona wielu z nich miały głośno rozbrzmiewać w przyszłości. Musiało też być w nich niemało ognia i szczerości, kiedy po krótkim czasie przyciągnąć zdołali do swego grona wielu najwyższych m ata­

dorów św iata naukowego francuskiego.

W istocie — po pierwszej kadencyi na krześle prezydyalnem młodego Arnaudo- na i następ n ie rówieśników jego, t..kże jeszcze bez w aw rzynów n a skroni, Ro- singa (Skandynawa) i Giarda, ju ż w r.

1859 prezesem młodego to w arzy stw a zo­

staje sam wielki J a n Chrzciciel Dumas, otoczony dostojnem gronem takich prze sławnych członków, ja k W urtz, Berthe- lot, H enryk Sainte-Claire Deville, de Se- narmont, Pasteur, Cahours, Emil Kopp, Beilstein.

Żeby w szerokich zarysach przedsta­

wić, do czego przychodziło tw orzące się towarzystwo, rzućmy k on tu ry ówczesne go obrazu chemii naukowej. Rozporzą­

dzała już ona powszechnie przyjętem i i ściśle stw ierdzonemi praw am i stałości i wielokrotności stosunków. Pojęcie czą­

steczki, ugrun to w an e n a badaniach Avo- gadra i Ampferea zdobywało sobie coraz

ogólniejsze uznanie, zwłaszcza pod w pły­

wem rozwijających się i doskonalących metod oznaczania stosunkowej wielkości cząsteczek. Zjawisko podstawienia, od­

k ry te przez Dumasa na dwadzieścia z g ó ­ rą lat przedtem, wywalczało właściwe dla siebie stanowisko w szeregu zasadni­

czych faktów chemicznych. Podana przez W illiamsona a rozszerzona i opracowana przez Gerhard ta teorya typów, w fo rm u ­ łowaniu wyobrażeń o składzie i pow sta­

waniu związków zadawała ostatnie ciosy starem u dualizmowi Layoisierowskiemu, w którego obronie Berzelius nadaremnie wynajdował coraz kunsztowniejsze spo­

soby. Głównym jed n ak przedmiotem za­

jęcia umysłów w chwili utworzenia się Tow arzystw a chemicznego francuskiego był poczynający się właśnie świetny okres szybkiego rozwoju chemii związków węglowych. To, co w niej wiedziano po­

przednio, były to luźne fakty, nieraz bar­

dzo ciekawe, w pewnych razach naw et zbadane głęboko i wielostronnie, ale nie powiązane ze sobą, dalekie od system a tu naukowego. Wszakże dostrzeżona około r. 1834 przez Dumasa zasada homologii, w ciągu lat dwudziestu pozwoliła ustalić zaledwie trzy rodziny homologiczne: al­

koholów, amidów i nitrylów. A jeszcze, ja k słabo zasada ta była poparta liczeb­

nością dobrze uzasadnionych p rz y k ła ­ dów!—Benzol, fenol, naftalin, naftyliak, kw as ftalowy, wszystkie te ciała, chociaż znane oddawna, w części wprowadzone do techniki, stanowiły wyspy oddzielne na oceanie powszechnej niewiadomości, niezłączone w ytkniętem i przejściami od jednej do drugiej, a to samo powtarzało się z całem mnóstwem innych związków węglowych.

J a k przedstawia się w chwili obecnej taż sama nauka, nie czas i nie miejsce tu taj się rozwodzić. Zresztą oprzeć się musimy n a założeniu, że czytelnik nasz je s t obeznany z dzisiejszym stanem che­

mii i tylko w krótkim przeglądzie p rzy ­ pomnieć m u ważniejsze tej nauki postę­

py, których sprawcami byli członkowie

Tow arzystw a chemicznego francuskiego,

gdyż właśnie te postępy stanowią dzieje

No 20 WSZECHŚWIAT 307

Towarzystwa we właściwem znaczeniu wyrazu.

Przed pół - wiekiem, w czasie, kiedy Towarzystwo chemiczne francuskie do­

piero się tworzyło, nauka chemii we Francyi pozostawała pod wpływem wiel­

kich badaczów z początku wieku XIX, Amperea, Gay-Lussaca, Dumasa, Lauren- ta, Gerhardta. Z nich jeden tylko D u ­ mas bezpośrednim, osobistym udziałem przyczynił się do rozwoju stowarzyszenia i do końca swrego żywota (f 1884) nale­

żał do najżyczliwszych jego protektorów.

Innych z liczby wymienionych powyżej śmierć wcześniej zabrała. Lecz pozosta­

wili dostojne grono uczniów swoich w osobach W urtza, Deviłlea, Pasteura, Bert-helota, którzy byli istotnymi twór­

cami Towarzystwa. Szczególniejszą gor­

liwością i zapałem w pracy, umiejętnoś­

cią przyciągania sil młodszych a zara­

zem zdolnościami organizacyjnemi od­

znaczał się W urtz, który nadto, jako tw órca i najczynniejszy współpracownik wychodzącego od 1858 r. organu: Bulle- tin de la Societe chimiąue, rozszerzał wpływ Towarzystwa i podnosił jego zna­

czenie wre F ran cy i i reszcie świata cywi­

lizowanego. Los na F rancyę łaskawy zrządził, że każdy z wymienionych czte­

rech uczonych był przedstawicielem in ­ nego kierunku, a poczucie taktu, F ran ­ cuzom właściwe, kazało im w corocznych wyborach na godność prezesa Towarzyst­

wa uwzględniać naprzemian wszystkie z kolei kierunki. Tym sposobem Towa­

rzystwo francuskie uniknęło takiej w y­

bitnej jednostronności, ja k ą dostrzedz łatwo w dziejach To w. niemieckiego, za­

jętego prawie wyłącznie syntezą i bu­

dową związków organicznych przez w ię­

kszą część okresu swego istnienia. I ja k ­ kolwiek może narazie, w epoce n ajb u j­

niejszego rozwoju w Niemczech chemii stru k tu raln ej, nieuznawanie przez znacz­

ną część chemików francuskich teoryi cząsteczkowo-atomowej miało rażące po­

zory zacofania, niemniej, w ostatecznym wyniku nauka francuska zyskała wiele skutkiem nieustannego bodźca do w y tę­

żonej uwagi ze strony badaczów, którzy ciągłej a pilnej podlegali krytyce naj- i

bliższych kolegów swoich, do odmienne­

go należących obozu. Młodzi zaś aspi­

ranci zawodu naukowego, nie opuszcza­

ją c rodzinnego kraju albo naw et i m ias­

ta, znajdowali w zakresie swojej nauki to, co najbardziej przypadało do ich zdol­

ności lub usposobień. A kiedy z bie­

giem czasu uprzedzenia znikły i nierów­

ności się zgładziły, okazało się, że sta ra sława Francyi, jak o piastunki wielkich myśli, w niczem nie została przyćmiona.

Nie byłoby słusznem przypisywać roz­

kw itu nauk chemicznych we Francyi dzisiejszej samemu tylko wpływowi To­

warzystwa chemicznego, że je d n a k w licz­

bie czynników rozwoju należy mu się miejsce poczesne, zgodzi się każdy, kto zastanawiał się nad znaczeniem wszel­

kich stowarzyszeń, których członków ł ą ­ czy wspólność myśli naukowej.

Przechodząc teraz do wykazu zasług na polu naukowem, łożonych przez człon­

ków Towarzystwa chemicznego francus­

kiego, znajdujemy się wobec takiego ogromu faktów pierwszorzędnej donios­

łości, że naw et doskonale kompetentne przewodnictwo jubileuszowego histo ry k a Towarzystwa, Gautiera, nie wystarcza do usunięcia wątpliwości, czy rzecz ta może być przedstawiona w krótkiem s tr e ­ szczeniu artykułu popularnego. Z ko­

nieczności wypadnie w wielu razach ogra­

niczyć się do pobieżnego zaznaczania wypadków, a niejedno może i pominięte zostanie bez względu na ważność. Dla ułatwienia oryentacyi, podzielimy sobie m ateryał na pewną liczbę działów, roz­

patrując zkolei: 1) chemię ogólną, 2) che­

mię nieorganiczną, 3) chemię organiczną, 4) chemię biologiczną.

Br. Znotowicz.

(c. d. nast.)

Kompas podróżny z 18 stulecia.

W M 43 „W szechśw iata11 z r. 1902,

w artykule o przyrządach do oznaczania

czasu, o kompasie tu opisanym niema

308 W SZECH ŚW IA T M 20

wzmianki, zapewne więc mało j e s t on znany. Przyrząd ten składa się z koła południkowego, podzielonego na stopnie, z luźnem uszkiem, k tó re przesuw ać trz e ­ ba w edług szerokości geograficznej d a ­ nej miejscowości W zdłuż osi tego koła, mającej znaczenie osi ziemskiej, można przesuwać blaszkę z otworkiem, przez k tóry światło słoneczne może padać na koło równikowe prostopadłe do k ieru n k u osi koła południkowego i podzielone na 24 godziny oraz 5-cio minutowe ich czę­

ści. Wzdłuż łożyska owej blaszki z o tw o r­

kiem znajdują się poznaczone dnie całego ro k u literam i łacińskiemi, zboczenie słoń­

ca, oraz znaki konstelacyj gwiazdowych.

Ażeby oznaczyć czas ty m kompasem, trzeb a go zawiesić na uszku, przesunię- te m do p u n k tu właściwej szerokości g e ­ ograficznej, blaszkę z otworkiem zaś przesunąć do p u n k tu dnia obserwacyi;

w ted y blaszka ta wskaże też pozostające w związku z ową chwilą zboczenie słoń­

ca, oraz znak gwiazdozbioru, w którym się słońce znajduje. Gdy zaś kółko św ia­

tła słonecznego, przedostające się przez

otworek w blaszce, padnie na koło rów ­ nikowe z oznaczonemi godzinami, w tedy mające k ieru n ek pionowy koło południ­

kowe znajduje się w płaszczyźnie po­

łudnika. Tym sposobem kom pas ów wskazuje jednocześnie godzinę i połud­

nik miejsca obserwacyi, a użycie go w y ­ maga znajomości d a ty i szerokości geo­

graficznej. Koło równikowe oparte je s t na osiach wew nątrz kola południkowego, może więc być umieszczone w jednej z niem płaszczyźnie, a wtedy cały kom-

! pas (15|

średnicy) zmieści się w kie­

szeni.

Porównania czyli zboczenia słońca 0°

oznaczone są na owym kompasie 10 mar­

ca i 12 września, więc sporządzony on został albo w Anglii albo w Szwecyi w pierwszej połowie 18 stulecia, wtedy bowiem w tych państwach był jeszcze w użyciu kalendarz Juliański i różnił się od Gregoryańskiego o 11 dni. W in n y c h pań stw ach prócz Rossyi, był już wtedy przy jęty kalendarz Gregoryański.

Feliks Piotrowski.

J. L O E B.

O W Y W O Ł Y W A N I U H E L I O T R O - P1ZMU D O D A T N I E G O P R Z E Z K W A S Y , S Z C Z E G Ó L N I E K W A S W Ę G L O W Y I O H E L I O T R O P I Z M I E O D J E M N Y M W Y W O Ł A N Y M P R Z E Z P R O M I E N I E U L T R A F I O L E T O W E .

W r. 1890 Loeb zauważył, że pewne niższe zwierzęta wodne, które zwykle wobec promieni świetlnych zachowują się obojętnie, zbliżają się do źródła światła, po poprzedniem przejściu światła przez wo­

dę, choćby przez krótki czas i obniżeniu tem peratu ry . Inaczej rzecz się przedsta­

wia, jeżeli promieniom światła tow arzy ­ szy te m p eratu ra podniesiona. W o stat­

nich czasach Loeb ponownie zajął się te- mi badaniam i i znacznie je rozszerzył Przybliżanie się zwierząt do światła okre­

ślił jako heliotropizm dodatni, oddalanie s i ę — jak o heliotropizm odjemny. Bota­

nik nadałby temu zjawisku miano: he- liotaxis albo phototaxis dodatnia lub od- jemna.

Badania były najpierw w ykonywane na małych rakach wód słodkich (Cala- nidae). Obszerne naczynie szklane, znaj­

dujące się w oknie, zawierało wielką ilość tych zwierząt, jednostajnie w wodzie roz­

mieszczonych. Skoro tylko badacz wlał do

tego naczynia nieco wody zawierającej

M 20 WSZBCHSWIAT 309

dwutlenek węgla, wszystkie raki skiero­

wały się w stronę szyby oświetlonej, raz po raz uderzając o nią. Gdy zaś naczy­

nie obrócono o k ąt 180°, raki zmieniły swoje położenie tak, że znowu się zwró ciły w stronę światła. Aby sprowadzić to zjawisko, w ystarczył dodatek 4

wody nasyconej bezwodnikiem węglowym do 25

3 wody słodkiej w 14°C,- trzeba dodawać powoli, aby zwierząt nie odu rzyć. Zamiast bezwodnika węglowego można do tego samego celu używać kw a­

su solnego lub octowego,—doświadczenie je d n ak nie w ypada ta k dobrze.

Zobojętniając kwas można znieść stan heliotropizmu dodatniego u tych zwierząt i uczynić je obojętnemi na światło, a przez dodanie kw asu wywołać ponow­

nie heliotropizm dodatni. Nie udało się je d n ak Loebowi wywołać heliotropizmu dodatniego przez dodawanie środków al­

kalicznych.

W dalszym ciągu swoich badań autor ten doszedł do przekonania, że może tem ­ p eratura, w której obojętnie zachowują­

ce się zwierzęta (bez dodania kwasów) reag u ją na wpływ światła, zależy od tem­

peratury, w jakiej się zwierzęta znajdo­

wały przed rozpoczęciem doświadczenia.

Aby udowodnić to przypuszczenie, roz­

dzielił raki jednej hodowli do dwu n a ­ czyń, z których jedno ogrzał do 16°C, drugie do 20°C. Gdy następnie oba na­

czynia wstawił do wody z lodem, dodat­

ni heliotropizm występował u zwierząt poprzednio ogrzanych do 20°C w chwili, gdy tem peratura ich opadła do 12°C,—

raki zaś ogrzane do 16°C okazały helio­

tropizm dodatni w 8°C. Widocznie tem­

peratura, w której zwierzęta przebywają przed doświadczeniem ma wpływ na w y­

stąpienie heliotropizmu dodatniego. Gdy tem peratu rę podniesiono, zwierzęta zno­

wu stały się obojętnemi.

Wpływ tem p eratu ry na reagowanie wobec działania św iatła je st wielki. Do­

świadczenia wykazały, że jeżeli woda po­

siada wyższą tem peraturę, potrzeba więk­

szej ilości bezwodnika węglowego, do wy­

wołania heliotropizmu dodatniego i zwie­

rzęta już nie oddziaływają ta k wybitnie na światło, ja k w temp. niższej. To zja­

wisko może zajść ta k daleko, że w je sz ­ cze wyższej temperaturze dodanie dw u­

tlenku węgla nie wywoła wcale dodat­

niego heliotropizmu, który zaraz wystąpi po obniżeniu temperatury.

Do ty ch samych wyników doprowa­

dziły badania nad pewnemi rakam i słod- kowodnemi (Gammarus) i toczkiem (Volvox). Doświadczenia ze zwierzętami wód słonych nie wypadły ta k w y ra­

ziście.

W celu wykazania wpływu promieni ultrafioletowych na heliotropizm zwierząt Loeb użył lampy rtęciowej Heraeusa.

Przedmiotem obserwacyi były larwy Ba- lanus. Zwierzęta wystawione na działa­

nie światła tej lampy po kilku sek u n ­ dach objawiały heliotropizm odjemny, który utrzym ywał się i wówczas, gdy larwy przeniesiono do światła wywołu­

jącego heliotropizm dodatni.

Jeżeli pomiędzy lampką a naczyniem ze zwierzętami ustaw im y płytkę szklaną, larwy okażą też heliotropizm odjemny, jed n ak dopiero po dziełaniu światła przez czas dłuższy. Oprócz ultrafioletowych działają też promienie fioletowe, - zdaje się jednak, że wpływ promieni świetlnych na heliotropizm w miarę długości fali słabnie. Działanie promieni ultrafioleto­

wych zostaje opóźnione lecz nie zniesio­

ne, gdy naczynie z larwami wstawimy do wody z lodem.

Loeb sprowadza zjawisko heliotropiz­

mu do zmian fotochemicznych w orga­

nizmie zwierzęcym. Można więo, ja k da­

lej tłumaczy, przypuszczać, że kw asy wywołują heliotropizm dodatni, przyczy­

niając się do szybszego tworzenia ja k ie ­ goś ciała, od którego zależy reakcya na światło. Ta hypoteza musi je d n ak u s tą ­ pić wobec badań v a n ’t Hoffa, według k tó ­ rych szybkość reakcyi wzmaga się w m ia­

rę podnoszenia się tem peratury.

Od temperatury, według b adań Loeba, zależy też ilość kw asu solnego lub octo­

wego potrzebna do wywołania heliotro­

pizmu dodatniego,—i ta k w tem peratu­

rze 10 — 15nC trzeba mniej kwasu niż

w 20—25°C,—z tego też wynika, że kwas

nie wpływa wcale na wytworzenie sub-

stancyi, od której zależy heliotropizm do­

310 W SZECHŚW IAT M 20 datni. Ponieważ zaś organizm y zwierzę­

ce w niższej tem p eratu rze reag u ją do­

datnio na wpływ światła, przeto au to r dochodzi do wniosku, że heliotropizm do­

d atni polega na w strzym aniu tw orzenia się substancyi „antydodatniej^. Substan- cya oddziaływająca dodatnio n a wpływ światła, zdaniem autora, ma się znajdo­

wać w ciele zwierzęcem, tylko jej dzia­

łanie j e s t w strzy m y w an e skutkiem po­

w staw ania innej materyi. Jeżeli to dzieje się pod wpływem kwasów, to ja sn e m bę­

dzie znaczenie kwasów w wyżej opisa­

n ych doświadczeniach. I znaczenie obni­

żenia te m p eratu ry znajduje w ten sposób wytłumaczenie, ponieważ w niższej te m ­ peraturze opóźnia się tworzenie tego ciała.

P owstawanie heliotropizmu odjemnego pod działaniem promieni fioletowych lub ultrafioletowych można w yjaśnić w różny sposób: może tu być spraw a tw orzenia się substancyi działającej heliotropicznie odjemnie,—można też przypuszczać, że oprócz tej substancyi znajduje się inna, działająca dodatnio, k tó rą je d n ak te pro­

mienie niszczą, w końcu je s t możliwem współdziałanie obu procesów.

K. B.

O Ś W I E T L E U G I Ę T E M , S I A T K A C H D Y F R A K C Y J N Y C H 1 O S P E K T R O ­

S K O P I E S C H O D K O W Y M .

W yobraźm y sobie, że na siatkę d y frak ­ cy jną pada pęk promieni równoległych, które na fig. 1-szej oznaczyliśmy zapomo­

cą cyfr 1, 2. 3. Prom ie­

nie te przechodzą przez wązkie szpary (o) po­

między dru tam i i tam ulegają dyfrakcyi. U sta ­ wiwszy lunetę w j a ­ kimkolwiek kierunku, k tóry tw orzy k ą t <p z pierw otnym kierunkiem promieni, będziemy mo­

gli zebrać w punkcie O część promieni, w tym właśnie k ie ru n k u u g ię­

tych. Skoro uprzytom - nim y sobie w myśl teo­

ry i falowej światła, co mamy rozumieć przez pęk promieni równoległych, n aty ch ­ m iast będziemy mogli zdać sobie sprawę z całego zjawiska. P ęk promieni równo­

ległych światła jednobarw nego odpowia­

da falom, które, idąc miarowo, je d n a za drugą, uderzają kolejno w siatkę dyfrak­

cyjną. W yobraźm y sobie, że jesteśm y nad morzem n a wale ochronnym, w któ ­ rym w ybite są przejścia dla fal; wyo­

braźm y sobie też, że poza wałem fale wpadają w specyalne kanały, które, po­

dobnie j a k w naszym wypadku promie­

nie, zbierają się w punkcie O. Otóż j e ­ żeli te kanały (promienie) są niejednako­

wej długości, to kiedy pierwsza fala bie­

gnąc po kanale najdłuższym dojdzie do p un k tu O, to nie spotka się tam z p ierw ­ szą falą również idącą innemi kanałami;

ponieważ po ty ch ostatnich droga je s t krótsza, przeto fala pierwsza zdąży już wyjść poza p u n k t O. Tak więc w p u n k ­ cie O fala pierwsza idąca najdłuższym kanałem spotka, wogóle biorąc, falę d r u ­ gą, trzecią lub jakąkolw iek inną, zależnie od różnicy w długości kanałów. Może się też zdarzyć, że grzbiet tej fali n a­

potka dolinę innej; wówczas falowanie w tym punkcie ustanie; jeżeli jed n ak grzbiet się spotka z grzbietem, falowanie będzie wzmożone. Odtwarzając to zja­

wisko konkretnie w wyobraźni, łatwo można dostrzedz, że jeżeli kanały różnią się od siebie o jednę długość fali (przez długość fali rozumiemy grzbiet wraz z idącą po nim doliną) lub też o kilka całkowitych długości fali, to w punkcie O zawsze spotykać się będą analogiczne części fal, i energia ruchu wzmagać się będzie. Przenosząc te n obraz na zjawi­

ska świetlne i wyobrażając sobie promie­

nie zam iast kanałów, powiemy, że maksi­

mum natężenia światła otrzym amy w te ­ dy, jeżeli różnice dróg dla dwu promie­

ni, idących od siatki dyfrakcyjnej do p u k tu O, wynosić będzie pewną całko­

w itą liczbę fal. Na fig. ‘2-giej zaznaczo­

na j e s t różnica dróg dla dwu analogicz­

nych promieni, przechodzących przez s ą ­ siednie szpary; wynosi ona AC. Trójkąt p ro sto k ątn y A B C daje nam A C = A D sn <f;

oznaczając A D (szpara -j- szerokość d ru ­

M 20 WSZECHSWIAT 311

ta) przez a, otrzymamy J .C = a s n tp . J e ­ żeli dwa te promienie mają dać maksi­

mum natężenia świetlnego, to A C musi się równać pewnej całkowitej liczbie fal, cz^ li

sn <p; stąd

sn<p = n X

W szystkie promienie są tu w analo­

gicznych w arunkach '); i, ustawiając lu­

netę pod kątem tp, odpowiadającym po­

przedniemu równaniu, ujrzym y w świe­

tle jednobarwnem linię jasną. Wielkości

możemy kolejno nadawać wartości l, 2, 3...; tym wartościom będą odpowiadały

widma 1-go, 2-go, 3-go i t. d. rzędu Zauważmy, że kąt cp wogóle je st bardzo mały; możemy przeto napisać

<p = n —

X

W yobraźmy sobie, że mamy do czynie­

nia z dwiema liniami wid^iowemi; jedna z nich ma długość fali X, druga — X — )- AX;

wówczas i zamiast cp, będziemy mieli , . X— I— AX . AX

cp4-A®=łi— --- : dtp— n

1

Równanie to wskazuje, że odległość kątowa Atp dwu linij widma je st dla da­

*) J e ż e li ró żn ic e d ró g d la 1-go i 2-go prom ie­

nia w y n o si CJl— rik, to dla 1-go i 3-go —2AC-^

1-go i 4-go —3A C i t. d.; w o g ó le różnice dróg d la ja k ie jk o lw ie k p a ry p ro m ie n i w y n o sić będzie p e w n ą całą w ie lo k ro tn ą

«X;

leźć zapom ocą p o p ro w a d z e n ia odpow iedniej p ro ­ sto p a d łe j. P o d cza s p rze jścia przez soczew kę róż­

n ica d ró g nie zm ien ia się, bo g rubość soczew ki j e s t n ie je d n a k o w a i to k o m p e n su je n ach y le n ie prom ieni id ą c y c h z brzega.

nej różnicy w długościach fali propor- cyonalna do n, rzędu widma; inaczej miu- wiąc dyspersya jest najsilniejsza w wid­

mach najwyższego rzędu. Atp zależy j e ­ dnak również od

(ob. fig. 2-gą); im węższe są elementy siatki, tem silniejsza również będzie dyspersya. Nie zapomi najm y jednak, że mamy tu do czynienia ze zjawiskiem fizycznem, a więc - ze zja­

wiskiem ciągłem. W danych w arunkach powstaje maksimum natężenia świetlne­

go, które stopniowo słabnie; linia widmo­

wa posiada pewną szerokość i przejście od światła do ciemności je s t bądź co bądź stopniowe. Im większa będzie ilość szpar w siatce dyfrakcyjnej, tem wydat­

niejsze je s t owo maksimum, tem bardziej linia widmowa zbliża się do ideału—linii matematycznej. Zwracając uwagę na te czynniki, można dowieść, że zdolność danej siatki do oddzielania dwu sąsied­

nich linij widma je s t proporcyonalna do iloczynu z rzędu widma przez ogólną liczbę szpar siatki.

Do tegoż wniosku Fraunhofer doszedł na drodze doświadczalnej i skierował wszystkie swe usiłowania ku otrzymaniu siatki o możliwie największej ilości jak- najwęższych szpar. Pierwsza siatka zo­

stała sporządzona zapomocą d ru tu g ru ­ bości 0,05 mm 1), odstępy między drutam i wynosiły milimetr prawie. Aby módz zmniejszyć te odległości F raunhofer użył następnie śruby o mniejszym kroku, spo­

strzegł je d n a k niebawem, że na tej dro­

dze nie można oczekiwać wielkich postę­

pów. Wpadł wówczas na myśl, że mo- żnaby się również posługiwać światłem odbitem, zamiast przechodzącego. P o­

krył szkło cienką w arstew ką złota, na której przeprowadził szereg rys równo­

ległych. Okazało się, że w świetle odbi­

tem miejsca, na których złoto pozostało działają zupełnie ta k samo, ja k szpary w świetle przechodzącem, ponieważ od

Ł) E ra u n h o fe r m ierzy w calach p ary sk ic h („le pouce du p ie d de ro i“= 0 , 02707 m) au to ro w ie a n ­ g ie lsc y p o d a ją liczby w calach ang. (=0,0254 m);

w a rty k u le n in ie jsz y m sp ro w ad ziliśm y w szy stk o do u k ła d u m etry czn e g o .

W SZECHSW IAT .Nś 20 312

nich właśnie idzie światło; teorya zjawi­

sk a pozostaje ta sama. W najd osko n al­

szych siatkach dziś używ anych korzy­

stam y właśnie ze św iatła odbitego, o czem niżej będzie jeszcze mowa. Kreśląc rysy na złocie, Fraunhofer dochodzi do odstę­

pu między niem i= 0 ,0 4

gęściej k re ­ ślić już nie może, bo wówczas nie staje mu złota na powierzchni. Zastępując złoto je d n o stajn ą w arstew k ą łoju, mógł on jeszcze do połowy zmniejszyć ten od­

stęp.

Najlepsze wyniki dało kreślenie rys dyam entem na powierzchni szklanej; tu F raunhofer dochodzi już do o d s t ę p u = 0,0033

(około 300 linij w milimetrze).

Do kreślenia rys używa specyalnie w tym celu skonstruowanej maszyny; o tej m a ­ szynie pisze, co następuje: „Można zapo­

mocą tej m aszyny w yrzynać linie ró w n o ­ ległe w odstępach rów nych ich szeroko­

ści; odległość między liniami może być uczyniona ta k mała, że przypada ich 32000 na cal paryski (1180 na

j e ­ d n a k nadać tym liniom równe odstępy od siebie, żeby w ich wzajemnej odleg­

łości, k tó ra ma wynosić 0, 000 031 25 cala nie uczynić błędów wynoszących setną część tej odległości, t . j . 0,000 000 31 cala (0,000 008 391

nie udało mi się d o ­ tychczas i zapewne byłoby niepodobień­

stw em dla rą k ludzkich, choćby się one posługiw ały nie wiem ja k ą m a szy n ą“ .

Przepowiednia Fraunhofera nie była słuszna: udało się osiągnąć jeszcze dalp.

ko większą ilość rys na milimetrze; co praw da ręce ludzkie zostały zupełnie za­

stąpione przez maszyneryę.

Po Fraunhoferze zaczął sporządzać i sprzedawać siatki d y frak cy jn e zręczny m echanik Nobert, który mieszkał w m a­

lutkiej mieścinie na Pomorzu; o trzy m y ­ wał on jeszcze bardzo dobre siatki o 220 nacięciach na milimetrze, kreślił ry sy d yam entem na szkle.

A m erykanie przyczynili się do ostatecz­

nego wydoskonalenia siatek d y frak cy j­

nych. Lev;is Morris Rutherford (z zawo­

du prawnik, z zamiłowania astronom; nie należy go utożsamiać ze spółczesnym nam sławnym fizykiem) zbudował dosko­

nałą m aszynę do dzielenia i zaczął kre-

! ślić ry sy dyam entem nie na szkle, lecz na powierzchniach metalowych. Stano­

wiło to ogromny postęp: powierzchnie metalowe są miększe niż szkło; dyam ent mniej się zużywa, i brzegi rys się nie szczerbią. Przeważna część siatek Ru­

therforda miała 680 linij na

ogólna ilość rys w siatce wynosiła koło 30000;

wiemy już, że ta ogólna ilość rys stano­

wi o spraw ności siatki czyli o zdolności oddzielania sąsiednich linij widmowych.

Oczywistą je st rzeczą, że należy w tych siatkach metalowych używać światła od­

bitego.

Ostatni najtru d n iejsz y krok uczy­

nił Rowland. Koło roku 1882 zbudował on maszynę do dzielenia, która pozwala­

ła otrzym yw ać siatki o przeszło 1600 r y ­ sach na milimetrze; okazało się jednak praktyczniejszem poprzestać na mniejszej ilości rys; kreśląc po 800 linij w

Rowland sporządził przepyszne siatki d y ­ frakcyjne zawierające ogółem 110 000 rys równoległych. Rowland wprowadził też jedno niezmiernie ważne udoskonalenie.

W iadom o, źe zwierciadła wklęsłe zbie­

rają promienie; otóż Rowland wpadł na myśl, aby analogicznie kreślić siatki na zlekka wklęsłej cylindrycznej powierzch­

ni metalowej. Okazało się, że siatki ta ­ kie same zbierają promienie w jed ny m punkcie i zbytecznem staje się użycie soczewek. J e s t to okoliczność nader waż­

na, bo soczewki szklane pochłaniają cał­

kowicie rozległą nadfiołkową część wid­

ma.

Jeżeli pomyślimy, ja k niesłychanie m a­

ły j e s t odstęp pomiędzy rysam i w wiel­

kich siatkach Rowlanda, to samo przez się nasunie się pytanie, jak iem i środka­

mi dochodzi się do ta k doskonałych w y­

ników. Otóż Rowland, ja k inni, posłu­

giwał się m aszyną do dzielenia, potrafił je d n a k udosKonalić zasadniczą jej część, t. j. śrubę. S tu d y a nad źródłami błędów podczas sporządzania śruby przekonały Rowlanda, że niepodobna jej otrzymać odrazu w stanie doskonałym. Postępuje on wówczas w sposób następujący: spo­

rządza przede wszy stkiem śrubę możliwie

dokładną i dłuższą, niż potrzeba. Tę ś ru ­

bę zaopatruje w odpowiedni tiaśrubek

Jsfo 20 W SZECHŚW IAT 313 (mutrę); ostatnią przekrawa na cztery

części, umocowuje pierścieniami i zaci­

skami i nasadza na śrubę. Naśrubek przesuwa po śrubie nieustannie tam i na- powrót, używając przy tem oliwy i szmir- glu. Drobne błędy, które posiada mutra i śruba wygładzają się wtedy. Ostatecz­

nie śruba i naśrubek będą miały po nie­

jak im czasie pewną średnią szerokość kroku. Sporządzenie śruby w ten spo­

sób je s t pracą nielada. Co dziesięć mi­

n u t trzeba odwracać bieg naśrubka, i ten proces szlifowania trw a co najmniej dwa tygodnie; stopniowo zaciska się naśru­

bek coraz silniej i stosuje się coraz sub telniejsze środki szlifierskie. Otrzymaw­

szy zupełnie dokładną śrubę, Rowland zbudował całą niezmiernie skomplikowa­

n ą maszyneryę ’), zapobiegającą wszel­

kim nieprawidłowościom w kreśleniu linij. W zasadzie wszystko sprowadza się do tego, że po śrubie przesuwa się jednostajnie naśrubek, na którym jest umocowana powierzchnia metalowa. Dya- ment pozostaje w jednem miejscu; spe- cyalne urządzenie opuszcza go automa­

tycznie na powierzchnię metalową, prze­

suwa go delikatnie po niej i podnosi;

wówczas śruba obraca się o jed en ząb, powierzchnia metalowa przesuwa się o tysiączne części milimetra, a dyam ent kreśli nową linię. Całą maszyneryę po­

rusza motor wodny. Wszystko to Row­

land ustawił pod przykryciem szklanem w podziemiach in sty tu tu fizycznego w Bałtimorze; w ten sposób zabezpiecza się przyrządy od w ahań tem peratury. O tru d ­ ności przedsięwzięcia i olbrzymiej zasłu­

dze Rowlanda najlepsze wyobrażenie daje cytata z rozprawy prof. Amesa z Balti- mory:

„Należałoby powiadzieć słów kilka o trudnościach kreślenia siatek, co wytlu-

!) S zczeg ó ło w y opis z liczn em i ry su n k a m i m o­

żn a znaleźć w książce B aly eg o . „S p ec tro sco p y “, L o n d y n 1905, L ongm ans, Gro en i S ka.

P rz e w a ż n ą część d a n y c h co do ro zw o ju te c h ­ n ik i sia te k w ziąłem z p ie rw sz eg o tom u K ay se ra

„H an d b u ch d. S p e ctro sc o p ie“; sta m tą d ró w n ież—

c y ta tę z ro z p ra w y A m esa „The concaye g-rating in th e o ry and p ra c tic e ".

maczy może, dlaczego ta k wiele w ym a­

gań, które możnaby mieć względem sia­

tek dyfrakcyjnych, pozostaje niespełnio­

nych Trzeba miesięcy czasu, aby spo­

rządzić doskonałą śrubę maszyny do dzielenia, lecz można z łatwością strawić rok na poszukiwaniu odpowiednio zakoń­

czonego dyamentu. Można sobie wyo brazić, jakiej tu potrzeba cierpliwości i zręczności. Przeważnie koniec dyam en­

tu kreśli na raz więcej niż jednę brózd- kę, i daje w skutek tego dużo światła rozproszonego. Znowuż niewiele ostrzy kreśli linię z równą łatwością tam i na- powrót. Skutki niejednakowego kreśle­

nia szczególniej dają się odczuć w m a­

łych siatkach, których nie należałoby używać w badaniach ścisłych. Dalej siatka nie daje nigdy widm symetrycz­

nych; często jedno lub dwa z widm po­

szczególnych pochłaniają całe światło.

To może być co prawda pożądane, jeżeli chcemy używać wyłącznic tych widm.

Nie je st to jed n ak zasada ogólna. Nie­

łatwo powiedzieć, czy się znalazło dya­

ment o dobrym końcu; albowiem często siatka ,,drapana“ (ang. „scratchy“ grating) je st dobra; błyszczący zaś koniec zawsze daje siatkę ,,drapaną". Jeżeli wszystko dobrze idzie, to trzeba pięciu dni i nocy aby nakreślić 6-calową siatkę (cal. a n g . = i 25,4

mającą 20 000 linij w calu (ko­

ło 800 na

Względnie bez trudności można kreślić 14 000 linij w calu“ .

St. Landau.

(dok. nast.).

K R O N IK A NAUKOWA.

Kometa Enckego. W y n ik i spostrzeżeń,

j

poczynionych w obserw atoryu m hejdelber- [ skiem nad położeniem ko m ety E n c k e g o tak odbiegają od obliczeń teo re ty czn y c h , że dr.

B acklund, d y re k to r obserw atoryum w Puł-

j

kowie uznał za konieczne zbadanie przyczyn

tej niezgodności. S tw ierdza on, że dokonane

] zosobna przez K am ieńskiego i pannę Karo-

likowówng obliczenie zakłóceń, w yw ołanych

przez wpływ Jow isza, o p arte je s t na p ra-

widłowych zasadach i wypełnione z d osta­

314 WSZECFISWIAT

N

20

teczn ą ścisłością. P rzy jm u jąc ted y praw dzi­

wość obliczeń teo rety czn y ch , B acklund po­

daje dwie hypotezy. P ierw sza podsuw a m yśl, że ciało obserw ow ane pom iędzy 25 g ru d n ia r. z. a 19 sty czn ia r. b. nie było kom etą E nckego, d ru g a zaś przypuszcza, że kom eta rozpadła się na dwie części i że część obserw ow ana została sprow adzona z pierw otnej orbity. S praw a ta będzie m o­

g ła być ro strz y g n ię ta w czerw cu, gdy stan ą się możliwe obserw acye na południow ej p ó ł­

kuli. W końcu B acklund zw raca uw agę, że do obecnego roku k o m eta E nckego nigdy nie była dostrzegana przed przejściem przez perihelium , co zachodzi dopiero m iędzy k w ie t­

niem a^lipcem . Na p odstaw ie spostrzeżeń h ejdelberskich dr. E b ell obliczył p arabolicz­

ną o rb itę badanego ciała i doszedł rów nież do w niusku, że ciało to nie je st, zapew ne, k o m etą E n ckego.

IV. IV.

. (N aturę).

M eteo ry, a kometa H alleya. Ze w zględu n a zbliżający się pow rót k o m ety H alleya m ajow y rój m eteorów A ąu arid ó w powinien b y ć oczekiw any ze szczególnem zain tereso ­ w aniem . O ro ju ty m , jaki, rzadko obserw o­

w anym , w iem y względnie niew iele. Jest wszakże rzeczą pew ną, że je s t to najw spa­

nialszy z rojów m ajow ych, a p u n k t i czas jego uk azyw ania się bardzo się zgadza z p u n k ­ tem i czasem pojaw iania się ciał, k rążący ch po drodze k om ety H alleya. J e s t to wiele m ówiąca zgodność, i przyp u szczaln y zw iązek między kom etą a rojem m eteorów pow inien być poddany w szechstronnem u badaniu w obe­

cnym ro k u i la ta c h n astęp n y c h . S postrze­

żenia nad A kw arydam i b y ły czynione nad ranem pom iędzy końcem kw ietn ia a 7 m aja w okolicy 337° tu ż pod rów nikiem . Jeżeli rzeczyw iście istnieje zw iązek m iędzy powyż- szemi m eteoram i, a kom etą H alleya, to w n a d ­ chodzących la ta c h ilość ty c h m eteorów po- w innaby znacznie w zrosnąć, aczkolw iek nie posiadam y d an y ch h isto ry czn y c h o św ietn y ch rojach m eteorów z lat 1759 i 1835 t. j. la t poprzednich przejść k o m ety przez perihelium . B rak ty c h d anych nie m oże być uw ażany za dowód przeciw ny, gdyż bardzo w iele zja­

w isk m eteorycznych nie bywa notow anych , a zdarzyć się to mogło z A k w ary d am i tem łatw iej, że j a k o w idzialne tu ż przed w scho­

dem słońca, są tru d n iejsze do zaobserw ow a­

nia. P a k te m je st rów nież, że A k w a ry d y , od czasu odkrycia ich przed cz te rd zie stu la ty przez p u łkow nika T upm ana, nigdy nie były przedm iotem obserw acyi specyalnej.

w. w.

(N aturę).

W pływ „typów opadowych" na roczny o kres opadów. B adania zm arłego niedaw no

m eteorologa niem ieckiego Bezolda nad o k re­

sem rocznym burz ujaw niły dwa m axim a ich częstości; dotyczę to głów nie N iem iec i są­

siednich części E u ro p y środkowej, gdzie n aj­

częściej burze zdarzają się w pierw szej po­

łowie czerw ca i d ru g iej— lipca. W sierpniu ilość b urz je s t już smacznie mniejsza. Rzecz przytem szczególna, że n a stacyach m eteoro­

logicznych k o n ty n en taln y ch najw ięcej desz­

czów pada rów nież w czerw cu i lipcu, zna­

cznie zaś m niej — w sierp n iu N asuw a się zatem przypuszczenie, że oba zjaw iska są z sobą w zw iązku, m ianowicie, że na całko­

w itą dość opadów letn ich składają się w zna-

! cznej mierze gw ałtow ne ulew y w czasie burz. Zkolei H ellm ann w rozpraw ie p. t.

„O względnie skąpych opadach na brzeżnym niżu niem ieckim " p rzy toczył dane, przem a­

w iające za zależnością wysokości opadów letn ich od burz: na niżu niem ieckim desz- [ cze stosunkow o mało obfite znajdują w y tłu ­ m aczenie w znacznie słabszych opadach w czasie burz, niż na przylegających obsza­

rach k o n ty n e n ta ln y c h . G. Schwalbe podjął się dokładniejszego zbadania udziału opadów

„burzow ych 11' oraz inn ych typów w ogólnej ilości opadów w E u ro p ie środkow ej. Cieka­

we w yniki bad ań Schw albego, ogłoszone świeżo w „M eteor. Z eitschr.“ , podajem y ni­

żej.

W edług A re n d ta, k tó ry za podstaw ę sw o­

ich obliczeń wziął dane k ilku stacy j śląskich, u dział deszczów burzow ych w całkow itej ilości opadów od m aja do sierpnia waha się, zależnie od położenia stacy i i od miesiąca, od 35 do 75°/0. N ato m iast odpowiednie licz­

by u Schw albego w ynoszą 14 i 6 2 % , a więc nieco mniej; tłu m a c z y się to z jednej stro ny pogodą roku, opracow anego przez A rendta, z d ru giej te m ,— że liczby jego cech ują prze- dew szystkiem klim at górski na Śląsku. Z in ­ n y ch wyników pracy A re n d ta podnieść n a­

leży, że w B erlinie naw et okres dzienny b u rz w ykazuje nadzw yczajną zgodność z ta- kim że okresem opadów, ustalonym przez

B ornsteina.

Schw albe rozróżnia następ u jące ty p y opa­

dów:

1. Nawałnice-—-ulewy, z poddziałami: a) opady ulew ne, b) opady naw ałnicow e. Oba p o d ty p y posiadają jedn ę wspólną cechę: są to opady rzęsiste, lecz k ró tk o trw ałe. Jeśli p rz y te m pow ietrze je s t spokojne, to mamy ulew y, jeśli zaś dm ą silne w ia try ,— w zim ­ niejszej i przejściow ej p orach rok u często zdarzają się najrozm aitsze , odm iany opadów (deszcz, śnieg, k ru p y , g ra d )— to mówimy o n aw ałn icach . Między oddzielnemi ulewa- I mi lu b naw ałnicam i pogoda często byw a s u ­

cha i słoneczna.

2. Opady k o n ty n e n ta ln e odznaczają się

d łu go trw ałością, ale często gęstość ich je st

JM* 20 WSZECHŚWIAT 315 niewielka („ k ap u śn iacz ek 1*); jednakże w yso­

kość ich

p rzeciągu 24 godzin, ze wzglę­

du na długie trw anie, może być bardzo du­

ża. Siła w ia tru w czasie ty c h opadów b y ­ wa rozm aita, naogół niezb y t wielka; często panuje cisza zupełna, jednakże zdarzają się również w iatry gw ałtow ne, np. b urza śnież­

na od 18-ego do 20 ego kw ietnia 1903 r.

Opady lądowe w rozm aitych porach roku zachow ują się zupełnie odm iennie w N iem ­ czech w schodnich i zachodnich; okoliczność ta uw ydatnia się jeszoze w yraźniej, jeśli obli­

czym y osobno ilości deszczu i śniegu, co też au to r u sk u teczn ił z możliwą dokładnością.

3. O pady ty p u przejściowego. W b a r­

dzo w ielu razach w ciągu jednego dnia zda­

rzają się dłuższe opady z krótszem i, częścio­

wo pogodnem i przerw am i. Opady te, szcze­

gólnie częste zimą, można trak to w a ć, jako przejściow e pom iędzy opadami naw ałnico- wemi a lądowemi.

4. O pady burz. Sohw albe zalicza do tej k ateg o ry i w szystkie te opady, k tó ry m to ­ w arzyszą w yładow ania elektryczn e. N iekie­

dy zdarza się, że po kró tk iej burzy n astę­

puje dłuższy deszcz lądowy. Oddzielenie ilości deszczu, pochodzącej od burzy, od ilości deszczu lądowego je s t niemożliwe, gdyż notow ania obserw atorów są zb y t nie­

dokładne. Nie pozostało zatem autorow i nic innego, jak , za przykładom A ren d ta, uważać za deszcze pochodzenia burzow ego w szystkie te, k tó ry m tow arzyszą w yładow ania e le k try ­ czne. N a tu ra ln ie sk u tk iem tego opady b u ­ rzowe będą się w ydaw ały nieco obfitszo kosztem opadów lądow ych, ale błąd wobec bez porów nania większej gęstości pierw szych nie może być duży.

Za podstaw ę rozw ażań ogólnych Schw al­

be w ybrał 10-cioletni okres (1894— 1903) dla staoyi B erlin. U w zględnił on jednakże dla porów nania pięcioletni okres (1899 — 1903) całego szeregu in n y ch stacyj z najrozm ait­

szych części N iem iec, z k tó ry c h w ym ienim y A kw izgran (zachód), H elgoland (stac y a m or­

ska), K rólew iec (st. m orska, wschód), R a­

cibórz (wschód). Okazało się p rzy tem , że oba okresy dla B erlina są praw ie że iden­

ty czn e, co upraw niło a u to ra do porów nyw a­

nia w yników 10-io letniego okresu b erliń ­ skiego z 5-io letnim in n y ch stacyj. Oto ja k w yglądają odpowiednie dane dla B erlina, w yrażone w odsetkach całości.

B E R L I N

O kres T^P u lf w -‘ .P rz 6 j' L ą d ° ' B u ‘ R ? SZ' S um a naw a łn . sc io w y w y rz o w y ta

1894—03 17,5 28,9 31,6 21,8 0,2 100,0 1899-903 15,8 22,3 39,8 21,7 0,4 100,0

Zatem ilości, przyp adające na oddzielne ty p y , są dla obu okresów mniej więcej je ­

dnakowe. Szczególnie zastanaw iająca jest zgodność dla ty p u burzow ego, ale je s tto n a­

tu raln ie ty lk o przypadek. Z liczb pow yż­

szych wynika, że prawidłowość w w y stęp o­

waniu oddzielnych typów opadow ych u jaw ­ nia się w tak i sam sposób już w okresie 5 io letnim , ja k w dłuższym okresie 10-io

| letnim , co pozwoliło autorow i ograniczyć się w swoich zestaw ieniach do tego o s ta t­

niego.

P om ijając szczegóły p ub likacyi Schw albe­

go, ograniczym y się je d j’nie na p rz y to c ze­

niu w ażniejszych wyników, do jak ich on do­

szedł.

1. Udział opadów burzow ych w ogólnej sum ie rocznej opadów je s t dość znaczny.

W Berlinie 21,8°/0 opadu rocznego tow a­

rzyszą burze.

2. Poniew aż burze zdarzają się głównie latem , więc w pływ ają one w sposób decy­

dujący na okres roczny opadów i to w ten sposób, że lato w całych praw ie N iem czech jest porą roku, najbardziej obfitującą w de­

szcze.

3. Jeśli od ogólnej sum y opadów odej­

miemy deszcze pochodzenia burzow ego, to utw orzony w ten sposób okres roczny w środ- kow ych N iem czech północnych ujaw nia ten- dencyę do obfitszych opadów w p o rach ro­

k u przejściow ych (wiosna, jesień), do p o su ­ chy zaś —w ciągu re szty roku, przyczem główne m asim um p rzyp ada na jesień, głów ­ ne m inim um — na lato.

4. N a obszarach zachodnich i położonych bliżej morza skłonność do znaczniejszych opadów jesienn ych również się pow tarza, ale zarazem opady zimowe są tak obfite, że p ra ­ wie dorów nyw ają jesiennym , a gdzieniegdzie naw et nad niem i górują. W iosna i lato są tu najsuchszem i poram i roku.

5. W częściach k o n ty n e n ta ln y c h N ie­

miec w schodnich (Śląsk górny, Racibórz) ty p lądowy deszczów letn ich pozostaje nie­

zm ieniony,— t u okres roczny ulega n a s k u ­ te k burz zm ianie nieznacznej.

6. Opady ulew ne zachodzą w ciąg u r o ­ k u dość jednostajnie.

7 .

N ato m iast opady naw ałnicowe najczęś-

| oiej naw iedzają obszar, o k tó ry m mowa, na

! wiosnę i jesienią: w ew nątrz lądu m axim um główne przypada na wiosnę, w okolicach zaś brzeżn) ch— na jesień.

8. Opady lądowe na obszarach brzeżnych

j

posiadają m asim um zimą, na obszarach p rzej-

| ściow ych—jesienią, w reszcie w środku N ie ­ m iec w schodnich— latem .

9. Śnieg n a zachodzie i na w ybrzeżach pada przew ażnie bardzo g ęsto w ciągu k ró t­

kiego czasu, natom iast w N iem czech środ- i kow ych i na w schodzie—częściej w postaci

dłuższego opadu.

(M eteor. Z eitsch r. 1907, IX ). L . H.

W SZECHŚWIAT Ko 20

W yniki w y p ra w y księcia Abruzzów na Ruwenzori. Pisaliśm y już (p a trz „K ron.

n a u k .“ JSla 12 r. b.) o zam ierzonej eks­

pedycyi na tę wysoką,, a n ied o stęp n ą d o ­ tychczas, górę środkow o-afrykańską zn an e­

go księcia-alpinisty. O becnie jesteśm y w możności w skazać w ażniejsze zdobycze tej w yp raw y, obfitej w nadzw yczaj cenne o d ­ k ry cia, -— jej kierow nik zapoznał z n e m i św iat naukow y zapom ocą dwu odczytów , w ygłoszonych w sty c z n iu r. b. w Rzym ie i L ondynie. —W y p raw a, ja k było p ro jek to w a­

ne, m iała m iejsce w czerw cu i lip cu 1906 r. Książę A bruzzów , idąc za przykładem bezpośrednich poprzedników , Moorea, D ou­

glasa W . Freshfielda, G ra u era i W ollasto- na, zaczął wchodzić na R uw enzori ze w scho­

du, w dłuż doliny M obuku. Opuściwszy P o rt P o rta l, o statn ią m iejscowość w U g a n ­ dzie (wys. n. poz. m orza 1535 m) szedł on doliną M obuku aż do B ujongolo^ (3800 m), u jej początku. W ciągu teg o m arszu, bardzo uciążliw ego w sk u tek roślinności n a d ­ zwyczaj gęstej i m oczarow ej, olbrzym ie b a­

gaże ekspedycyi (194 skrzyń, w ażącyoh 22500 luj) byli w stan ie w nieść jed y n ie górale B akonjos, k tó rz y zastąpili w tym celu B agandosów , w chodzących w skład ekspedycyi. Oi górale B akonjos żyją aż do w ysokości 2000 m i praw dopodobnie dla­

tego okazali się bardzo p rz y d atn y m i do m ę­

czącej p ra cy przenoszenia ciężarów . N ie ­ k tó rzy z nich dowlekli się aż do w ysokości 4200 to: tu ta j trzeb a było się z nimi roz­

stać, albow iem gołe ich sto p y kaleczyły się 0 lód i o stre głazy.

P ierw szy rekonesans o dbyw ał się 10 czerw ca, na ty m sam ym m asyw ie K iyanja, n a k tó ry się wdzierali Moore, GraUer i W o l- laston. W ciągu tego p ostoju książę ozna­

czył p u n k ty szczytow e i ułożył plan dalszy w ypraw y, ja k zobaczym y niżej, uw ieńczony powodzeniem . Członkom ekspedycyi udało się odkryć, że m asyw K iyanja oddziela od m asyw u głów nego z jed n ej stro n y przełęcz, z d ru g ie j--śc ia n y , p rostopadle spadające do doliny, w padającej do doliny M obuku.

W ten sposób stw ierdzony został fakt no­

w y, a m ianowicie, że K a n y an g u n g u e, m a­

syw głów ny, w idziany z zachodu przez S tu hlm ana, tw o rzy całość niezależną i do­

m inującą, w yraźnie oddzieloną zapom ocą dobrze w idocznych przełęczy od g ru p D a­

w n i i K iyanja. M iędzy 14 a 18 czerw ca, książę A bruzzów w yruszył z Bujongoło w to ­ w arzystw ie dw u przew odników Olliera 1 P e tig a x a oraz tra g a rz a B rocherela i zaczął się w drapyw ać, pom im o m gły, na ów m a­

syw głów ny. Od 15 czerw ca do 10 lipca, członkow ie ek spedy cyi, podzieliwszy się na k ilk a grom adek, dokonyw ali wejść i zdjęć rozm aity ch g ru p szczytów m asyw u. Sełla |

w ykonał nie bez tru d u oały szereg w spa­

niałych zdjęć fotograficznych: aby zdjąć przedziw ną panoram ę ze szczy tu K róla E d w ard a (4873 m) m usiał on cały tydzień pozostaw ać na przełęczy Freshfielda (4326 to) i kilka razy w drapyw ać się na szczyt, aby uchw ycić odpowiedni m om ent. S pusz­

czając się k u fortow i P o rtal, ekspedycya nie była w stanie oprzeć się pokusie w ej­

ścia n a w ierzchołki m asyw u północnowscho- dniego, k tó re książę ochrzcił nazw ą gór Gessi (4719 i 4769 to).

P ierw szy w ynik w szystkich ty ch prac, do k tó ry c h włączyć również należy pom iary try gon o m etry czn e, robione przez kap. Cag- niego, stanow i sporządzanie dokładnej m apy m asyw u R uw enzori. L inia szczytow a m a ­ syw u tw orzy k rę ty czworobok, obrócony ku dw um dolinom wschodnim , M obuku i B uja­

ku, olbrzym ią ścianą. E k sp ed y cy a ujaw niła bardzo w ażne znaczenie tej ostatniej doliny.

P o tok , w niej płynący, je st dłuższy i po­

kaźniejszy od po toku M obuku z pow odu za­

silających go licznych lodowców. N ależało­

by ted y rzece głównej nadać raczej imię tego ważniejszego p o to ku , k tó ry n ad to s ta ­ nowić będzie dla p rzyszłych podróżników lepszą drogę do w nętrza m asyw u, a stąd na szczyty najwyższe. W zdłuż linii szczytowej zalega, w odstępach praw ie ró w n ych je d e n od drugiego, sześć m asywów głów nych, k tó ­ re tw orzą tyleż ośrodków niezależnych zlo­

dow acenia i oddzielone są od siebie prze­

łęczam i, w ysokiem i na 4300 — 4400

(z w y jątkiem przełęczy S tuhlm ana, na pół­

nocy m asyw u głównego, k tó rej wysokość w ynosi ty lk o 4193 to). Jeśli zw rócim y uw a­

gę na to, że z ogólnej liczby 19 szczytów w ym ierzonych, wysokość 15 waha się je ­ dnostajnie w g ranicach 4600 — 4900 to, to trzeb a uznać, że linia szczytow a R uw enzo­

ri, będąca jednocześnie wododziałem między dorzeczam i Senliki i M obuku, posiada w y ­ sokość m niej więcej jednakow ą i je st b ar­

dzo praw idłow a. Książe Abruzzów, w po­

ro zu m ieniu z Jo hn ston em i S tuhlm anem u stalił nazw y dla m asyw u, przyczem nie u ciek ł się do nazw m iejscowych, albowiem krajow cy nie rozróżniają szczytów , uw zglę­

dniając jed y n ie doliny, ja k to się często zdarza w k ra ja ch g ó rzy stych . Z nazw ty ch w ym ienim y najwyższe: A leksandry — 5105 to, M ałg orzaty — 5125 m (im iona królow ych aiigielskiej i włoskiej).

R uw enzori m a nie posiadać nic z m asyw u w ulkanicznego: ty lk o w pobliżu K ichu chu o d k ry to żyły bazaltu, zresztą o ch arak terze w yłącznie lokalnym . Masyw R uw enzori po­

w stał n a sk u te k podniesienia się en bloc części .' w yżyny archaicznej^ A fryki wsch.

w zw iązku z utw orzeniem rozległych prze-

lam ów po stro n ac h wsohodniej i zachodniej

M 20 WSZECHŚWIAT 317 tej w yżyny. Książe A bruzzów uważa, że

opisyw any m asyw je s t ełipsoidem podniesie­

nia; innem i słowy je stto bardzo w ydatne wydźwignięcie siodłowe, którego w arstw y są mniej lub więcej podniesione z k ieru n ­ kiem u padu, zw róconym k u obwodowi.

Znaczne wysokości obszaru środkowego m a­

ją zawdzięczać swoje p ow stanie gru p ie skał bardzo tw ardych: amfibolitów, dyorytów , dya- bazów, gnejsów am fibolitowych, znacznie oporniejszych względem erozyi od gnejsów i łupków łyszczykow ych pasa zew nętrznego.

W ielkich trudności we w chodzeniu na m asyw nie sp o ty k a się; n aw et obadw a szczy­

ty najwyższe są w zględnie łatw o dostępne.

R uw enzori nie posiada ani lodowców t. zw.

pierw szego rodzaju, czyli spuszczających się do dolin głów nych, ani „pól firnow ych’’.

P rzy tem , rzecz szczególna, niem a tu ta j rów ­ nież pól śnieżnych w ścisłem tego słowa znaczeniu; tu te jsz e lodowce tw orzą szereg czasz, p ok ryw ających najwyższe w y p iętrze­

nia m asyw u. A więc b ra k zupełny czegoś w rodzaju alpejskich obszarów śnieżnych zasilających; m am y raczej tu ta j, pod rów ni­

kiem, do czynienia z lodowcami analogicz- nem i do lodowców skandynaw skich (zresztą istnieje ju ż w lite ra tu rz e opis ty c h zjawisk, jako ch a ra k te ry sty c z n y c h dla lodowców zwrot- nikow ych). Te ostatn ie nie schodzą nigdzie niżej 4300 to, z w yjątk iem lodowców Mu- b u k u (4170 to) oraz Sem per (4269

linia śnieżna ma przebiegać między 4450—

4500 m. W czasie okresów lodowych na R uw enzori rozwielm ożniły się lody po­

tężnie. Doliny A u ju k u , M obuku i Mahoma b y ły w tedy siedliskiem lodowców pierwszego rodzaju, dosięgających wysokości 1900 to.

T a o statnia okoliczność je s t w yjątkow ą, al­

bowiem na K onji i K ilim andżaro niżej 3600 oraz 3700 m nie znaleziono dotychczas śladów pew nych okresu lodowego.

Roślinność pod dobroczynnym wpływem w yjątkow ej wilgoci k lim a tu je s t nadzwyczaj bujna aż do wysokości bardzo znacznych.

W wysokości 3000 to, doliny p o k ry te są przepysznym lasem , złożonym z wrzosowa- tyoh, paproci drzew iastych, storczyków — oraz lau ro w aty ch , w k tó ry c h cieniu kw itną fiełki, ja sk ry , bodziszki, osty, baldaszkowa- te. W wysokości 3500 to,

drzew istnieją

już tylko olbrzym ie w rzosow ate oraz dziw­

ne Lobelia i Senecio; te o statnie rośliny wraz z paprociam i, m cham i, porostam i oraz krzakam i H elichrysum żyją aż do wysokości lodowców. Zbiór botaniczny ekspedycyi ma obfitować w nowe g a tu n k i.— Z obserwacyj nad fauną, zanotow ać w arto, że lam p art za- w ędrow uje praw ie aż do wysokości 4000 to; jednego widziano na postoju w Bujon- golo, w w ysokości 3800 m.

(Ann. de G ćogr. 1907, N r. ^7). L . / / .

Kastracya pasorzytnicza skorupiaków

| Dziesięcionogie skorupiaki, zwłaszcza kraby często są naw iedzane przez pasorzyty —s k o ­ ru piaki z rzędu rozgłowców (R hizocephala),

i

dających jaskraw y przykład głębokich zmian,

! jakie sprowadza życie pasorzytnicze w or­

ganizm ie isto t żyjących. W orecznica (Sac- culina) np , żyjąca, jak o pasorzyt, na ciele kraba Garcinus, nie posiada, ja k wiadomo, ani kończyn, ani otw oru gębowego, ani też przew odu pokarmowego; ciało je st zred u k o ­ wane do rodzaju worka, z któ reg o wycho­

dzą rozgałęzione nitki, przenikające do ciała

! gospodarza, a służące do w ysysania jego so-

j

ków, któreini żywi się pasorzyt. Giard, w y­

kazał, że krab m ający na swem ciele wo- recznicę, podlega k astra cy i pasorzytniczej,

| albo inaczej mówiąc, rozwój pasorzy ta sp ro ­ wadza bezpłodność gospodarza.

Oprócz tego, zdołano stw ierdzić, że zmia-

| ny zależne od k astracy i pasorzytniczej uja-

| wniają się n iet}lk o w o rganach płciow ych

J

w ew nętrznych i zew nętrznych, lecz i w d ru ­ gorzędnych cechach płciow ych oraz instynk- j tach zwierzęcia.

P asorzyty rozgłow ce podlegają częstokroć napaści ze stro n y m ałych skorup iak ów —pa- sorzytów , m ianowicie Liriopsida, k tó ry c h życie było przedm iotem badań Caulleryego.

Liriopsida sadowią się bądź na samej wo- recznicy, bądź na krab ie i żywią się su b ­ stancyam i asym ilowanem i prżez nią.

N ajciekawszem je st to, że w orecznice na­

wiedzone przez pasorzyty podlegają ze swej stro n y również k astra cy i pasorzytniczeji C aullery zauważył, że obecność pasorzyta i z g ru p y L iriopsida w yw ołuje zanik jajn ik a

| u worecznicy i znikanie jaj. W ty ch ra ­ zach k a stra c y a nie zachodzi jed nak w sk utek bezpośredniego zetknięcia się p asorzy ta z jaj- ' nikiem gospodarza, lecz praw dopodobnie w sku tek wessania soków odżyw czych, zresztą sam proces pozostaje dotychczas nie w yjaś niony.

W e d łu g badań C aulleryego k a stra cy a wo­

recznicy nie byw a zupełna, gdyż w y starcza usunięcie pasorzyta, aby gruczoł jajnikow y zaczął odtw arzać się i stopniow o przybierać wygląd norm alny.

Cz. St.

(Rev. scient.^)

Fosforescencya w ężo w id eł. Zjaw iska fos- forescencyi, obserw ow ane pośród isto t żyją­

cych, ciekawe są zarów no dla fizyologów, jak i dla fizyków. P rzez jak iś czas u to żsa­

miano własność w ydaw ania św iatła przez niektóre ciała podczus ich rozkładu z ana- logicznem i zjaw iskam i u organizm ów żyw ych.

Świecenie wężowideł (O phiurida) należy za­

liczyć do k ateg o ry i procesów życiowych;

było ono zauważone ju ż przez Q uatrefagesa.