Stanisław Staszic w opiniach i badaniach uczonych w II Rzeczypospolitej

Rozprawy z dziejów oświaty t XLV PI. ISSN 0 0 8 0 - 4 7 5 4

EWELINA TYLIŃSKA

STANISŁAW STASZIC

W OPINIACH I BADANIACH UCZONYCH

W II RZECZPOSPOLITEJ

Niniejsze wystąpienie j e s t próbą przedstawienia j e d n e g o z e p i z o d ó w w dziejach historiografii w Polsce. Z a p r e z e n t o w a n y zostanie p r z e b i e g prac b a d a w czych p r o w a d z o n y c h przez uczonych z okresu d w u d z i e s t o l e c i a m i ę d z y w o j e n n e -go nad ż y c i e m i d o k o n a n i a m i Stanisława Staszica. N a potrzeby p o w y ż s z e j pracy z a n a l i z o w a n o ó w c z e s n y r o z w ó j badań, z n a j o m o ś ć źródeł oraz s p o s ó b postrzega-nia postaci Staszica przez ludzi nauki.

Rozważania na powyższy temat należy rozpocząć od z a p o z n a n i a się z XIX-w i e c z n y m stanem badań, a XIX-więc zastanym przez uczonych II R z e c z y p o s p o l i t e j . P i e r w s z e b i o g r a f i e Stanisława Staszica p o j a w i ł y się wkrótce po j e g o śmierci, j u ż w roku 1 827 Julian Ursyn N i e m c e w i c z wygłosił p r z e m ó w i e n i e dla uczczenia za-sług s w e g o p o p r z e d n i k a na stanowisku Prezesa T o w a r z y s t w a Przyjaciół N a u k . M o w a z a s a d n i c z o stanowiła streszczenie „ K r ó t k i e g o rysu życia m e g o " Staszica w r a z z d o d a n i e m kilku uzupełnień i interpretacji faktów1. N a s t ę p n y m , o wiele

b a r d z i e j istotnym dla p o t o m n y c h , b i o g r a f e m Staszica był K a j e t a n K o ź m i a n2.

W 1858 roku ogłosił on drukiem s w o j e pamiętniki w d w ó c h t o m a c h o p i e r a j ą c się na w s p o m n i e n i a c h o s o b i s t y c h oraz ż y j ą c y c h j e s z c z e ś w i a d k ó w ; poza tym w roku 1860 ukazały się d w i e biografie Staszica: autorstwa W ł a d y s ł a w a Z a w a d z k i e g o ' i W ł a d y s ł a w a Anczyca4.

1 Barbara S / а с к а . Stanislaw Staszic. Warszawa 1966. s. 238.

Kajetan К о / m i a n . Pamiętnik. Wroclaw 1839.

' Władysław 7. a w a d z к i . Stanislaw Staszic. Szkic biograficzny przez .... Lwów 1860.

126 I W I LINA I VI IŃSKA

Jednakże pierwsza poważniejsza biografia Staszica ukazała się w roku 1870, j e j autorem byI Justyn Wojewódzki4. Przeprowadził 011 j a k o pierwszy

sta-ranne badania źródłowe - postarał się o odpis metryki chrztu, o własnoręczny te-stament Staszica, jak i o dane z archiw um kościoła w Turobinie. Wykazał też. co niezwykle istotne, niektóre błędy kryjące się w pracy K. Koźmiana (kwestie zw iązane z kanclerzem Andrzejem Zamojskim)". Kolejna praca autorstwa Ta-deusza Grabowskiego7 (z roku 1898) może być uznana za krok wstecz wobec

osiągnięć .1. Wojewódzkiego, gdyż uczony ten nie uwzględnił n a j n o w s z e g o sta-nu b a d a ń . N a t o m i a s t p i e r w s z e j p r a w d z i w e j krytyki źródeł dokonał ks. W a d o w s k i w roku 1899. jakkolwiek praca jego traktowała o wszystkich profe-sorach Akademii Zamojskiej. Dzięki wnikliwym badaniom dostępnych mu trzech materiałów źródłowych ustalił kilka bardzo istotnych faktów z życia Sta-szica: jego tytuł kanclerza kolegiaty szamotulskiej, datę otrzymania stopnia do-ktora obojga praw (koniec kwietnia 1782), datę objęcia przez Staszica prepozy-tury lurobińskiej i rektoratu w Czernięcinie (29 VI 1788) oraz rezygnacji z tych godności (1791, po Wielkanocy)".

Zainteresowanie prezentowaną problematyką nasiliło się w roku 1903. kie-dy to Aleksander Kraushar wydal drukiem Dzienniki podróży ks. Stanisława

Staszica <1777- 1791 )...ш. Publikacja ta miała o g r o m n e znaczenie dla badań nad życiem Staszica i dlatego też. wywarła wielkie wrażenie w kolach historyków oraz literaturoznawców. Po początkowym entuzjazmie nadszedł czas krytyki, ja-ko pierwszy zabrał glos Tadeusz Korzon. Porównał on druk z oryginałem oraz zbadał głębiej treść Dzienników.... Zauważył on pewne nieścisłości dotyczące opisu podróży Staszica z lat 1 777-1 778, uważał mianowicie iż Staszic w owych latach odbył pierwszą podróż, nie zaś (jak twierdzi! A. Kraushar) - d r u g ą " . Jed-nakże nic wysnuł na tej podstawie dalej idących wniosków, nie podważył rów nież, autorstwa zapisków. Problem ów powrócił w artykule Brunona Staweny

" Juslvn W o j с w ó d z к i . Stanislaw Wawrzyniec Staszic, jako założyciel Towarzystwa liolni-( -zego Hrubieszowskiego i jako anlor .. '/.iemiorodztwa ". założyciel górnictwa krajowego, wraz : krótkim zarysem życia i zasług ogólnych cłla kraju przez J... U'... Warszawa 1879.

( 'zcslaw L e ś n i e w s k i . Stanislaw Staszic. Jego życic i ideologia u1 ilohie Polski

niepod-ległej i! 755 1795). Warszawa 1926. s. 21.

' I sulcus/ Ci r a b « w s k i . Stanisław Staszic, jego pisma polityczne i pojęcia filozoficzne. Stu-dia nad \i iekiem ośmnaslyin. ..Przegląd Polski". R. 1898. /.. 1.

* ks. W a d o w s k i . [naceplialeosis projessorum Acadcmiae '/.amosciencis. Warszawa 1899. '' Tamże. s. 70-71 |/a: C'. L e ś n i e w s k i . Stanisław Staszic.... s. 28|.

1,1 Aleksander К r a u s h a г . Dziennikipoüröiy ks. Stanisława Staszica (1777 1791/. Austrja Sicmcy llołandja Ing/ja ł ratteja Szwajcaria Wiochy. /. autografii i jego kopij odna-lezionych ii' papierach po />. Towarzystwie Królewsko-Warszawskim Przyjaciół Sank. znaj-dujących sie «• dziele rękopisów liihljoteki I niwersyleckiej ir Warszawie. Warszawa 1903 [za: i'. L e ś n i e w s k i . Stanislaw Staszic. .. s. 3<)|.

S. STASZIC VV Ol'INIAlïl I BADANIACH UCZONYCH W II K/IX ZYI'OSPOI.ITI J 127 w roku 1913 (Staszic zagranicą (1790-1796) „ B i b l i o t e k a Warszawska", t. 111. s. I 5 2 - 1 70) - badacz dokonał analizy k o l e j n y c h etapów w o j a ż u Staszica, zesta-w i e n i e to u zesta-w i d o c z n i ł o rozbieżności znajdujące się zesta-w Dziennikach... e d y c j i A . Kraushara, t y m razem dotyczących w o j a ż y z lat 1790—1791. Nadal jednak nie w y s u n i ę t o zarzutów co do autentyczności zapisków1'. Podjęte w ó w c z a s

pra-ce przerwał w y b u c h I w o j n y światowej.

Reasumując dochodzi się do w n i o s k u , iż. badacze II Rzeczypospolitej roz-poczęli badania zawieszone w decydującym momencie - od dłuższego czasu na-rastały w ą t p l i w o ś c i związane z k w e s t i ą autentyczności Dzienników... e d y c j i A. Kraushara. Uczeni ci dysponowali j u ż w i e d z ą bazową, ich poprzednicy do-konali analizy części źródeł, jednak pozostałe materiały i fakty czekały na od-krycie. Pierwszym publicystą w okresie dwudziestolecia międzywojennego, któ-ry podjął przerwany wątek, był w roku 1920 sędziwy Bolesław L i m a n o w s k i1' .

W swej pracy Stanisław Staszic. Życiorys o d w o ł a ł się do a r t y k u ł u Brunona Sta-tt cny. r ó w n i e ż jednak nie postawił p u b l i k a c j i A . Kraushara w y r a ź n y c h zarzutów - a c z k o l w i e k j a k twierdzi Czesław Leśniewski. B. L i m a n o w s k i mial już pewne w ą t p l i w o ś c i , czy wszystkie notatki w tomie I wydania Aleksandra Kraushara są piorą Staszica. Natomiast autentyczność t o m u II uważał za niepodważalną1 4.

Plon n o w y c h o d k r y ć przyniósł rok 1926 - przypadała wówczas setna rocz-nica śmierci w i e l k i e g o Polaka, należało oczekiwać iż w z w i ą z k u z t y m wydarze-niem zainteresowanie środowiska n a u k o w e g o oraz większości społeczeństwa w naturalny sposób skupi się na osobie Staszica. W c a ł y m kraju organizowano akademie, w y d a n o szereg publikacji popularyzujących wiedzę o jubilacie, uka-zało się także k i l k a znaczących prac n a u k o w y c h na p o w y ż s z y temat. Jednakże analizując materiały prasowe, j a k i literaturę n a u k o w ą odnosi się wrażenie, że skala o w e g o zainteresowania bardziej dotyczyła szerokich kręgów społecznych niż p r a c o w n i k ó w nauki: to na potrzeby mas czytelniczych p u b l i k o w a n o artyku-ły w „ G ł o s i e L u b e l s k i m " , „ K u r i e r z e W a r s z a w s k i m " itp. W y d a n o także kilkanaś-cie popularnych broszurek zawierających życiorys Staszica. Przeznaczono j e dla c z y t e l n i k ó w o z r ó ż n i c o w a n y m poziomie u m y s ł o w y m : niektóre z nich. jak np. praca Heleny Radlińskiej wydana przez Wiejski K o m i t e t Uczczenia Setnej rocz-nicy Z g o n u Staszica ( p o w s t a ł y m przy C e n t r a l n y m Z w i ą z k u Kółek R o l n i c z y c h ) liczyły 50 stron i zawierały w s k a z ó w k i dla samouków1 5. Inne miały 4 strony

dru-ku i p r z y p o m i n a ł y czytanki Promyka"'.

tamże. s. 49-50.

Mnlcslaw I. i m a n o w s к i . Stanislaw Staszic. Życiorys, (b. cl) Warszawa. " С. I o ś n i с w s к i . Stanislaw Staszic.... s. 50.

h I lelcna O r s z a - R a il I i li s k a . Stanislaw Staszic. Warszawa 1926.

''' Stanisław Staszic. Warszawa 193 1 : Stanislaw Staszic a gospodarcze \mtrzehr dzisiejszej 1'olski. Warszawa 1926.

128

Środowisko badaczy uczciło jubileusz dużo skromniej np. Uniwersytet

Ja-gielloński upamiętni! wielkiego rodaka akademią, referaty wygłosili Ignacy

Chrzanowski (Staszic wobec prądów Oświecenia),Władysław Konopczyński

(Staszic jako reformator polityczny) i Władysław Szajnocha (Staszic jako

geo-log). Na marginesie należy dodać iż. ostatni z wymienionych wykładów ukazał

się j a k o publikacja j u ż w roku 1889, następnie zaś znalazł się w Księdze

Jubi-leuszowej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego wydrukowanej w 1928

.

In-ne uczelnie okazały się jeszcze bardziej powściągliwe - w sprawozdaniach

Uni-wersytetu Stefana Batorego w Wilnie nie ma wzmianki o jakichkolwiek

uroczystościach z tej okazji. To prawda, że uczelnia znajdowała się w bardzo

trudnej sytuacji finansowej (groziło j e j odcięcie dostaw prądu i wody), jednak

fakt iż nie zorganizowano nawet skromnej akademii lub posiedzenia jest

znami-enny

. O braku zainteresowania uczonych danym zagadnieniem świadczy

tak-że skład Komitetu Wspierającego wydanie Księgi Jubileuszowej Lubelskiego

Komitetu Obchodu Setnej Rocznicy Zgonu Stanisława Staszica - ciało to

two-rzyła profesura lubelska oraz miejscowi społecznicy.'była to wyłącznie lokalna

inicjatywa. Walka o zdobycie środków finansowych na powyższą publikację

utwierdza współczesnego badacza w tym przekonaniu: Komitet potrzebował

po-nad dwa lata by zebrać niezbędną sumę - organizowano odczyty i koncert na ten

cel. loterię, wydano znaczek oraz proszono subskrybentów o przedpłaty. Ci

ostat-ni rówostat-nież ostat-nie wywodzili się ze środowisk uostat-niwersyteckich, były to gimnazja,

stowarzyszenia oraz urzędy państwowe. Wyjątek w tym gronie stanowiła Kasa

Mianowskiego

.

Mimo wszystko jubileusz ten stał się przyczyną powstania kilku

wartoś-ciowych prac naukowych. Przełomowa okazała się książka Czesława

Leśniew-skiego pt. Stanislaw Staszic, .lego życie i ideologia vr dobie Polski Niepodległej

(1755-1795) (Warszawa 1926). Autor tej pracy nawiązując do wątpliwości

na-rosłych wokół Dzienników... edycji A. Kraushara, jako pierwszy zdecydowanie

podważył autorstwo notatek z podróży z lat 1777-1778. Uznał on, że tom II

Dzien-ników... wydanych przez A. Kraushara nie pochodzi od jednej osoby, zaś część

druga owego tomu ( 1777-1778) nie jest pióra Staszica! C. Leśniewski

argumen-tował, iż według zachowanych protokołów kapituły kolegiaty szamotulskiej

Sta-szic znajdował się wówczas w kraju. Poza tym w tekście Dzienników. .. jak

twierdził badacz, znajdują się liczne fragmenty świadczące przeciw autorstwu

Staszica: np. niektóre z nich sugerują litewskie pochodzenie piszącego, inne

do-wodzą wyjątkowej niechęci do Woltera i Rousseau (co jest niezgodne z sądami

17 Julian П y b i c c . Uniwersytet Jagielloński 19IH- 1939. Kraków 2000. s. 614.

Is Sprawozdania roczne za lata 1925/1926 i 1926/1927. Litewskie Centralne Archiwum

Państwo-we w Wilnie. I'. 175. Ap. 1. I A 161 i 174.

''' Stanislaw Staszic. Księga zbiorowa pod redakcji) dr Zygmunta K u k u l s k i e g o . Lublin

S STASZIC W OPINIACH I BADANIACH UCZONYCH W II RZHCZYPOSPOLlT'l .1 129 S t a s z i c a p r e z e n t o w a n y m i m. in. w p r z e d m o w i e d o Zapaclnienia Lizbony)2". W następnym roku C. Leśniewski opublikował na lamach „Przeglądu Historycz-nego"" artykuł, w którym postawił tezę iż. autorem części o w e g o Dzienniku... był ks. Ksawery Michał Bohusz2 1. Szczegółowe obserwacje, z w i ą z a n e z tym

zagad-nieniem, zostały zebrane przez C. Leśniewskiego w e wstępie do p o n o w n e g o wy-dania dziennika podróży Staszica z lat 1790-1 791. Poza tym w skład edycji wesz-ły także notatki odkiyte w roku 1928. bywesz-ły to dzienniki podróży Staszica po kraju i za granicą odbyte w latach 1 7 9 7 - 1 8 0 5 ; publikację tę ogłoszono w 1931 r.22

Stan w i e d z y o życiu i d o k o n a n i a c h Staszica został p o g ł ę b i o n y także dzięki w s p o m n i a n e j p o w y ż e j Księdze J u b i l e u s z o w e j . P o c z ą t k o w o pracami nad j e j po-wstaniem kierował ks. profesor Cezary Pęcherski, zaś po j e g o śmierci w 1925 r. z a d a n i e przejął dr Z y g m u n t Kukulski. P u b l i k a c j a ta j e s t u n i k a t o w a , w y d a n o j ą z wielkim n a k ł a d e m sil i k o s z t ó w - z a m i e s z c z e n i e w tekście 2 2 9 rycin i z d j ę ć w o w y c h czasach było kosztownym przedsięwzięciem. O wartości dzieła stano-wi przede wszystkim zawartość 34 referatów, poza tym w y d r u k o w a n o także ze-staw materiałów źródłowych opatrzonych przypisami. Spośród r e f e r e n t ó w wy-s t ę p u j ą m.in. takie wy-sławy j a k Felikwy-s Koneczny, Tadeuwy-sz Sinko. Wilhelm Bruch-nalski, Samuel Dickstein i wielu innych. Twórcy Księgi J u b i l e u s z o w e j starali się. aby u w z g l ę d n i o n y został każdy z a s p e k t ó w tak z r ó ż n i c o w a n e j działalności Sta-szica. Tak więc Władysław M. Kozłowski przedstawił poglądy filozoficzne jubi-lata1'. zaś W ł a d y s ł a w Szajnocha - osiągnięcia z dziedziny geologii2 4. Z o f i a

Da-s z y ń Da-s k a - G o l i ń Da-s k a zaprezentowała dorobek StaDa-szica - ekonomiDa-sty2 5, natomiast

Z y g m u n t Kukulski przybliżył j e g o prace na rzecz Izby Edukacyjnej2 0.

O b c h o d y r o c z n i c o w e z a o w o c o w a ł y b a d a n i a m i nad d o r o b k i e m S t a s z i c a z rozmaitych dziedzin. Ostatni z w y m i e n i o n y c h w c z e ś n i e j a u t o r ó w w y k ł a d o w -ca Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Z y g m u n t Kukulski bardzo zaintere-sował się w ą t k a m i e d u k a c y j n y m i w życiu Staszica. W roku j u b i l e u s z o w y m o p u b l i k o w a ł pracę pt. Lata szkolne Staszica17, byl to raczej artykuł w f o r m i e bro-szury, j e d n a k ż e u d o k u m e n t o w a n y ź r ó d ł o w o i u k a z u j ą c y k w e s t i e n a u c z a n i a w szerokiej perspektywie (m.in. dzieje Kolegium Lublańskiego). Także ks. dr Ed-ward Ptaszyński podjął badania w tym kierunku - zanalizował i ogłosił drukiem

••" C. L e ś n i e w s k i . Stanisław Staszic ... s. 39—47.

•'C. L e ś n i e w s k i . Bohusz nie Staszic. „Przegląd 1 listoryczny". 'l'. 26 ( 1927). /. 3. s. 385-395. Stanislaw S t a s z i e . Dziennik podróży Stanisława Staszica 17891N05. wyd. C'. L e ś -n i e w s k i . Kraków 1931.

Stanislaw Staszic. Księga zbiorowa pod redakcją Zygmunta К u к u I s к i e g o . I Aiblin 1928. s. 81-140.

'' Tamże. s. 203-224. ' lamże. s. 283-249. Tamże. s. 529-584.

130 i:\VTI INA TYI.IŃSKA

Poglądy Staszica na wychowanie1*. M o n o g r a f i a t a p o w s t a ł a w o p a r c i u o t e k s t

Uwag nad życiem .Jana Zamoyskiego', ks. E. Ptaszyński pokrótce przedstawił

zap a t r y w a n i a b o h a t e r a n a k w e s t i e zap e d a g o g i c z n e , n a s t ę zap n i e z a ś zap i e c z o ł o w i c i e z r e -k o n s t r u o w a ł s y s t e m w p ł y w ó w j a -k i m p o d l e g a ł S t a s z i c . O -k r e ś l i ł j e m i a n e m w p ł y w ó w p o s t r o n n y c h ( w y w o d z ą c y c h s i ę z d z i e ł l i t e r a c k i c h ) o r a z r o d z i n n y c h , n a s t ę p n i e w d a l s z e j c z ę ś c i p r a c y p o d d a ł s y s t e m p r z e k o n a ń S t a s z i c a a n a l i z i e k r y -t y c z n e j . Z u p e ł n i e o d m i e n n ą d z i e d z i n ą z a j ą ł s i ę J ó z e f M o r o z e w i c z , k -t ó r y n a la-m a c h . . S p r a w o z d a l i P o l s k i e g o I n s t y t u t u G e o l o g i c z n e g o " s k o n f r o n t o w a ł s t a n w i e d z y S t a s z i c a z z a k r e s u g e o l o g i i ( n a p o d s t a w i e d z i e ł a O ziemiorództwe Kar-paten г) z ó w c z e s n y m i o s i ą g n i ę c i a m i n a u k i2 4. W s z y s t k i e p o w y ż s z e p r a c e s t a n o w i ł y p o k ł o s i e o b c h o d ó w R o k u J u b i l e u s z o -w e g o , j a k j e d n a k k s z t a ł t o -w a ł a się s y t u a c j a -w o k r e s i e p ó ź n i e j s z y m ? P r z e g l ą d a j ą c s p i s y p ó ź n i e j s z y c h p u b l i k a c j i z a u w a ż a s i ę w y r a ź n y s p a d e k z a i n t e r e s o w a n i a d a n ą t e m a t y k ą w ś r o d o w i s k u n a u k o w y m . J e s z c z e w r o k u 1 9 2 9 C z e s ł a w L e ś -n i e w s k i -n a p i s a ł a r t y k u ł d o K s i ę g i P a m i ą t k o w e j ku c z c i p r o f e s o r a M a r c e l e g o I l a n d e l s m a n a pt. Około zgonu Staszica'". N a p o d s t a w i e ź r ó d e ł s t a r a ł s i ę o d t w o r z y ć o s t a t n i e c h w i l e S t a s z i c a o r a z t o w a r z y s z ą c e im o k o l i c z n o ś c i p r z e d e w s z y s t k i m z l e k c e w a ż e n i e w o l i z m a r ł e g o o r a z p o w o l n e z a p r z e p a s z c z a n i e j e g o d o r o b -ku O s t a t n i p r z e d w y b u c h e m II w o j n y p o w a ż n y p r z y c z y n e k d o o w e g o z a g a d n i e n i a p o w s t a ł na U n i w e r s y t e c i e P o z n a ń s k i m . W r o k u 1 9 3 4 Z e n o n W i o c h

obronił pracę doktorską pt. Stosunek Stanisława Staszica do medycyny i zasługi

jego jako współorganizatora i przełożonego pierwszej Akademickiej Szkoły

Le-karskiej ir Warszawie"1. T r u d n o j e s t o c e n i ć w a r t o ś ć t e g o d z i e ł a , g d y ż o p u b l i k o w a n y z o s t a ł j e d y n i e 4 0 s t r o n i c o w y s k r ó t w . . A r c h i w u m H i s t o r i i i F i l o z o f i i M e -d y c y n y " , j e -d n a k ó w k r ó t k i f r a g m e n t z o s t a ł o p a t r z o n y p r z y p i s a m i o -d n o s z ą c y m i s i ę n i e m a l w y ł ą c z n i e d o k i l k u o p r a c o w a ń a u t o r s t w a J ó z e f a B i e l i ń s k i e g o . P o z a p o z n a n i u s i ę z m i ę d z y w o j e n n y m s t a n e m b a d a ń n a d ż y c i e m i d z i a ł a l -n o ś c i ą S t a -n i s ł a w a S t a s z i c a k o l e j -n y m i -n t e r e s u j ą c y m z a g a d -n i e -n i e m p o z o s t a j e k w e s t i a p o s t r z e g a n i a j e g o p o s t a c i p r z e z ó w c z e s n y c h u c z o n y c h . W w i e k u X I X S t a s z i c o t o c z o n y by 1 k u l t e m , k t ó r y n a r o d z i ł s i ę n a t y c h m i a s t p o j e g o ś m i e r c i . Był o n j e d n y m z e l e m e n t ó w m i t o l o g i i n a r o d o w e j p o m a g a j ą c e j z a c h o w a ć t o ż s a m o ś ć w w a r u n k a c h n i e w o l i . C z y p o o d z y s k a n i u n i e p o d l e g ł o ś c i S t a s z i c m i a ł s z a n s ę

: s I AIWCIICI 14 a s z y ń s к i . Poglądy .Staszica na wychowanie. I.ublin 1927.

-" Józef M o r o z o w i e /. . Stanislaw Staszic ir 100-lelnią rocznicą zgonu. Warszaw a 1926 Inadbitka ze ..Sprawozdań Polskiego Instytutu Geologicznego''!.

( '/.osław I, e ś ii i e w s k i . Około zgonu Staszica. Warszawa 1929 | nadbitka /. Księgi pamiąt-kowej ku uczczeniu dwudziestoletniej działalności naupamiąt-kowej profesora Marcelego Ilandelsma-na. Warszawa 1929).

'' /enoil W I o e h . Stosunek Stanisława Staszica do medycyny i zasługi jego jako współorgani-zatora i przełożonego pierwszej akademickiej szkoły lekarskiej ir Warszawie. Poznań 1935

S. STASZIC W OPINIACH I BADANIACH UCZONYCH W II RZI-CZYPOSPOLITIU 131 - mówiąc bardzo obrazowo - „zrzucić z ramion płaszcz Konrada'"? Analizując powstałe wówczas teksty można zauważyć subtelne symptomy powyższego procesu. Oczywiście Stanislaw Staszic nadal stanowił część panteonu narodowe-go - św iadczyć o tym mogą liczne szkoły i ulice jenarodowe-go imienia. Jednakże w piś-miennictwie na ów temat zaczął zanikać emocjonalny, a nawet egzaltowany ton jakim posługiwano się w epoce wcześniejszej. Etyl to niewątpliwie wynik

szer-szych procesów, ewolucji w sposobie uprawiania nauki, jak i powolnego nabie-rania dystansu do spraw własnej przeszłości.

Zjawisko to postępowało bardzo powoli, świadczyć o tym może współwy-stępowanie w lubelskiej Księdze Jubileuszowej rozpraw zarówno wyważonych w słowach, jak i płomiennych deklaracji. Przykładowo Maria Dunajówna rozwa-żała wpływ zapatrywań religijnych Staszica na jego światopogląd; wywód ten stanowi zwartą całość, przypomina równanie logiczne32. Natomiast Władysław

M. Kozłowski komentował filozoficzne poglądy bohatera w sposób ocierający się o mistycyzm. Artykuł ten kończył się konkluzją, iż marzenia filozofa o związ-ku ludów spełniły się proroczo w chwili utworzenia Ligi Narodów - autor okreś-lił Staszica mianem wieszcza"! Także praca Feliksa Konecznego była bardzo rzeczowa, uczony nie mial oporów wobec wygłaszania krytycznych opinii: stw ierdzał iż jakkolwiek Staszic uważał się za wielkiego filozofa, to jednak jego rozważania nie wychodziły poza ramy typowego X V I II-wiecznego „filozofowa-nia". Jednocześnie profesor F. Koneczny zdefiniował niezwykle nowocześnie, a zarazem pięknie, osobowość Staszica. Opisał jego charakter w kategoriach „kultury czynu"34. Termin ten wyrażał wg Feliksa Konecznego sposób

postępo-wania właściwego bohaterowi - przemyślany i przestudiowany, zgodnie z cyta-tem był on: „..ustalony na podłożu teorii nauczającej..."'5.

Powyższe stwierdzenie dobrze oddaje istotę nowego definiowania czynów i osobowości Staszica - w pracach naukowych z okresu międzywojennego prze-staje on funkcjonować jako postać dobroczyńcy - świeckiego świętego. Nie poświęcano również dużej uwagi jego twórczości z dziedziny filozofii. Naj-większy podziw historyków odrodzonego państwa budziły zdolności adminis-tracyjne i polityczne Staszica. Jak zauważył ks. Ptaszyński: „..nie byl pedago-giem, ale politykiem i administratorem..'"3''. Jego projekty, jak zaznacza ks.

Ptaszyński, z punktu pedagogiki są niekiedy niedopuszczalne — ponieważ zosta-ły stworzone z punktu widzenia państwa i dla dobra państwa. Twierdzenia te

Stanislaw Staszic.... s. 181-188.

1 Tamże. s. 81-140. 54 Tamże. s. 71-80.

" l amże. s. 79.

I \VI I IN \ TYI.IŃSKA

oraz zdanie autorstwa Zygmunta Kukulskiego ukazują pogląd obywateli II Rze-czypospolitej na postać Staszica:

„..dotąd nie wydobyto jeszcze z tajni archiwów na światło dzienne najważ-niejszych materjałów, świadczących o przeogromnej wprost działalności Staszi-ca, jako wielkiego obywatela i budowniczego nowej, demokratycznej i przemys-łowej Polski..."37.

Cytat ten wyraźnie różnicuje badaczy XIX-wiecznych i II R P - t e dwa po-kolenia inaczej czytają teksty źródłowe, uczeni dwudziestolecia nie szukają wsparcia w dziele uratowania bytu narodowego, lecz jego tworzenia. Staszic

i badacze okresu międzywojennego dzielą te same problemy - ustrój polityczny którego działanie pozostaje problematyczne i kłopoty gospodarcze. Niektóre za-gadnienia powróciły w niezmienionej formie, o czym świadczą następujące refe-raty z Księgi Jubileuszowej: Stanisława Tołwińskiego dotyczący reaktywowania Domu Pracy Zarobkowej'1* oraz Eleonory Tymanówny34, Kazimierza

Chodynic-kiego4" i Jana Riabinina41 na temat stanu Rolniczego Towarzystwa

Hrubieszow-skiego. Cytat ten przypomina o jeszcze jednym problemie - kwestii źródeł. Stan badań jaki zastali uczeni XX-vvieczni nie byl najlepszy. Znano jedynie niektóre dokumenty mówiące o przeszłości Staszica, co więcej nie wszystkie uznano za wiarygodne. Ogrom pracy stojący przed badaczami był zastraszający, jednak częściowo rozwiązano ów problem. W przedmowie do Księgi Jubileuszowej za-mieszczono podziękowania dla władz kościelnych oraz dyrektorów archiwów państwowych, którzy przyczynili się do dokonania kwerendy źródłowej nie-zbędnej do rozpoczęcia badań. Zapoznano się z zawartością Archiwum Główne-go w Warszawie, Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Oświecenia Publicznego w Warszawie, Archiwum Państwowym w Lublinie oraz w Pozna-niu42. Podobnym tropem szedł Czesław Leśniewski zaznaczając:

... Wszędzie znalazłem sporo materjału nowego, dotąd nieznanego, który pozwala na skreślenie obrazu życia Staszica, pełniejszego i dokładniejszego, niż dotychczas kreślone, i stawia samą kwestję ideologji jego w nieco odmiennem świetle. Nie wątpię, że dalsze poszukiwania, z których nie rezygnuję w szłości - przeprowadzone np. w Wałczu, lub gdzie indziej może jeszcze - przy-niosą nam szczegóły i pozwolą na wypełnienie luk w moim obrazie...."4'.

Zastanawiającym pozostaje fakt, że pomimo przedstawionych tu punktów wspólnych łączących Stanisława Staszica z Polakami z początku X X w., dzieło

;'7 ïam/e. s. IX. Stanislaw Staszic... s. 715-724. '•"Tam/e. s. 621-638. 4" Tamże. s. 639-672. Tamże. s. 673-686. Tamże. s. Xl. < '. L e ś n i e w s k i . Stanislaw Staszic.... s. 7.

S STASZIC W OPINIACH I BADANIACH UCZONYCH W II RZ.HCZYPOSPOI.ITI -M 133

Jubileuszu nie było kontynuowane. Reasumując dochodzi się do wniosku iż wy-darzenia z roku 1926 dały powód do względnie intensywnego lecz krótkotrwa-łego zainteresowania problematyką staszicowską. Prace nie zostały przecież, ukończone, czego dowodem jest artykuł Feliksa Konecznego w „ M y ś l i Narodo-wej". Naszkicował 011 program przyszłych badań nad zagadnieniami staszicow-skimi. bardzo szeroko zakrojony, obejmujący właściwie fundamentalne pytania badawcze: jaki wpływ miała filozofia francuska na plany reform administracyj-nych Staszica oraz jaki wpływ wywarł Staszic na myśl polską44?

Podsumowując dochodzi się do wniosku, iż badania nad dokonaniami Sta-nisława Staszica zamarły w latach 30 X X w. Środowisko naukowe straciło zain-teresowanie dla tej tematyki, jednak pokłosie jubileuszu roku 1926- zwłaszcza prace Czesława Leśniewskiego - ukierunkowały badania prowadzone po 11 woj-nie światowej: wyjaśniły pewne woj-niejasności w kwestii materiałów źródłowych, postawiły postać Stanisława Staszica w nowym świetle.

I'.weliiia Tylińskci

Opinions and researches of the Polish scientists on Stanislaw Staszic life before II World W a r

S U M M A R Y

Presented article is a short resume of the history of researches w h ich w ere carried out by Polish scientists on Stanisław Stas/ic life before II World War. Their 19th century predecessors ha\c established the basic facts from the great man career but still there were a lot of ambiguities in this subject. They studied the problem and try to explain several inconsistencies in the popular opinions about S. Stas/ic achievements. These works were conducted with varying success and dedication. An increase of interest in discovering the whole range of S. Stas/ic credits for Polish economy and industry was noticeable in the jubilee y ear ( 1926). The anniversary of hero's death became an impulse to make a good progress in discussed question. The most important problem which was settled then was an authorship of the S. Stas/ic diary. Thanks to Czesław Leśniew ski discov ery the scientists came to an agreement that only one part of these memoirs were w ritten by him. Another interesting matter for which the scholars from the first half of 20th century are held in high regard is changing the nation's attitude toward S. Stas/ic. In the previous time lie was per-ceived almost as a saint, not a great politician or economist. The works of C'/. 1 .cśniewski and oth-er historians made possible to appreciate the true value of Stanislaw Staszic achievements.

44 I el iks К о n e с z n y . O dalsze badania nad Staszicem. ..Myśl Narodow a. Tygodnik pośw ie-cony kulturze, twórczości polskiej ". R. 1938. nr 27. s. Tl9-421.