Międzynarodowa Konferencja "Uniwersytety i inteligencja w Rosji (koniec XIX - początek XXI wieku)", Rostów nad Donem, 8-10 czerwca 2005 r.

S

P

R

A

W

O

Z

D

A

N

I

A

PL ISSN 0080-4754

Międzynarodowa Konferencja

Uniwersytety i inteligencja w Rosji (koniec XIX - początek XXI wieku), Rostów nad Donem, 8 - 1 0 czerwca 2005 r.

W dniach 6 - 1 5 grudnia 2004 roku odby-ła się w Warszawie Sesja Naukowa, zorganizo-wana w ramach Międzynarodowej Szkoły Hu-manistycznej Europy Środkowo-Wschodniej przez Ośrodek Badań nad Kulturą Antyczną Uniwersytetu Warszawskiego i Akademię „Artes Liberales". Sesja nosiła tytuł Tożsamość: globalna, europejska, narodowa, lokalna... Udział wzięli reprezentanci wielu naukowych instytucji z kraju i zagranicy - uniwersytetów: Warszawskiego, Jagiellońskiego, Łódzkiego, Rzeszowskiego, Poznańskiego, Wrocławskie-go, Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń-skiego, instytutów Polskiej Akademii Nauk (Instytutu Historii, Instytutu Badań Literac-kich, Instytutu Filozofii i Socjologii, Instytutu Studiów Politycznych), a z zagranicy: z Rosji - z u n i w e r s y t e t ó w w M o s k w i e , Rostowie n. Donem, z Rosyjskiej Akademii Nauk a tak-że ze Stanów Zjednoczonych i Republiki Po-łudniowej Afryki. Pracowano w ramach 13 se-sji tematycznych, w których odbywały się zarówno wykłady-referaty, jak dyskusje pane-lowe i warsztaty studenckie. Zgodnie z tytu-łem, wiodącym zagadnieniem były kwestie do-tyczące pojęcia tożsamości we wszelkich jej aspektach - można tu przytoczyć kilka te-matów sesji: Współczesne koncepcje tożsamości - perspektywa filozoficzna. Tożsamość w świe-cie globalnym - perspektywa antropologiczna, Tożsamość i pleć (gender), Tożsamość regio-nalna i lokalna, Pamięć - różne punkty widze-nia, Różne oblicza tożsamości narodowej. Czym jest tożsamość europejska - projekty ideologiczne, Tożsamości w perspektywie an-tropologii kulturowej, O koncepcjach tożsa-mości krytycznie. Do tych zagadnień włączono również rozważania nad dziejami i współ-czesną kondycją inteligencji polskiej i europej-skiej, z tym z kolei łącząc pewne wybrane kwe-stie, dotyczące losów szkolnictwa wyższego. Tym ostatnim tematom poświęcono trzy sesje - sesję III: Czy zanik inteligencji w Polsce?, poświęconą pamięci Profesora Jana Szczepańskiego. VIII:

Roi' inteligencii w kulturie: problema wzai-mootnoszenia wlast ' - naród i Fienomen piere-mieszczonnych wuzow: perspektiwy izuczenia (na primierie Warszawskogo [Rostowskogo] uniwiersitieta i Warszawskogo [Nowoczerkas-skogo] politechniczeskogo instituta oraz sesja IX: Inteligencja akademicka a władza: Uni-wersytet Warszawski 1916-1989. Przede wszy-stkim w sesji VIII brali udział goście z Rosji: Anton E. Iwanesko, Andriej A. Kiryłłow z Pań-stwowego Uniwersytetu w Rostowie n. Donem i Julia W. Sineokaja z Instytutu Filozofii RAN. W tej ostatniej uczestniczyła też niżej podpisa-na, zapoznając rosyjskich gości z materiałami do historii Cesarskiego Uniwersytetu War-szawskiego.

Rozpoczęte wówczas dyskusje nad pro-blemami inteligencji i szkolnictwa wyższego postanowiono kontynuować. Tym razem go-spodarzem byl Uniwersytet Rostowski, świę-tujący w tym roku 90-lecie swojej działalności (1915-2005), a OBTA UW był współorganiza-torem przygotowanej przez Uniwersytet Ro-stowski konferencji. Organizatorzy określili j ą mianem międzynarodowej, chociaż udział w niej wzięli przedstawiciele tylko dwóch krajów - Ro-sji i Polski. Polskę reprezentowało czworo uczestników: prof, dr Jerzy Axer, dyrektor OBTA UW, prof. Andrzej Tymowski (American Council of Learned Sociétés, OBTA UW), dr hab. Zoja Morochojewa (OBTA UW) i dr Joan-na Schiller (IHN PAN); pozostali przybyli z różnych części Rosji - z Moskwy, Kazania, Samary, Woroneża, Nowoczerkasska i Kuba-nia. Najliczniejszą grupę stanowili oczywiście gospodarze, jako reprezentanci rostowskich wyższych uczelni. Wygłoszono niemal wszy-stkie z zaplanowanych w programie 45 refe-ratów, a w obradach brało również udział dość liczne grono dyskutantó\y.

Pierwszy dzień obrad, poprzedzony uro-czystym otwarciem konferencji przez władze Państwowego Uniwersytetu w Rostowie, był wspólny dla wszystkich uczestników. Plenarne

250

Rosyj-skiego Państwowego Humanistycznego Uni-wersytetu w Moskwie. Wiktor P. Makarenko z Państwowego Uniwersytetu Rostowskiego, Anatolij E. Iwanow z Instytutu Rosyjskiej Hi-storii Rosyjskiej Akademii Nauk i Wladimir A. Szkuratow z Uniwersytetu Rostowskiego. I. W. Kondakow rozpoczął swoje wystąpienie Fienomenołogia russkoj inteligencii w XX w.: osnownyje diskursy i koncepcii (Fenomenolo-gia rosyjskiej inteligencji w XX w.: podstawo-we dyskusje i koncepcje) od przedstawienia funkcjonujących w dotychczasowej historio-grafii definicji inteligencji. Zwrócił uwagę na liczne spory, jakie towarzyszą próbom określe-nia, czym jest inteligencja i kogo należy zaliczać do tej grupy społecznej. Najczęściej rosyjscy ba-dacze posługują się funkcjonującą i w naszej literaturze definicją, że inteligencja jest grupą ludzi zawodowo zajmujących się pracą umys-łową lub artystyczną, że praca ta stanowi ich główne źródło utrzymania i że posiadają oni odpowiedni cenzus wykształcenia, umożli-wiający im wykonywanie tego rodzaju pracy. Ale, tak jak i w naszej historiografii, definicja ta jest podważana przez zwolenników bardziej „elitarnego" pojęcia inteligencji, które zdecy-dowanie zawęża krąg osób zaliczanych do tej warstwy. Według tej definicji, inteligencję sta-nowi sama tylko, najwyższa pod względem umysłowym i moralnym, część pracowników umysłowych. Wokół tego ostatniego sformuło-wania trwająciągłe spory, czy mówimy tu o in-teligencji czy raczej o elicie intelektualnej, co nie jest, rzecz jasna, tożsame. Problem defini-cji szczególnie ostro wystąpił w dyskusji po re-feracie A. E. Iwanowa - Diplomirowannyje specialisty i inteligencia w Rossii w końce XIX - naczale XX bb. : к woprosu sootnoszenia po-niatij i socjalnych funkcij (Dyplomowani spe-cjaliści i inteligencja w Rosji iv końcu XIX-początkach XX wieku: kwestia wzajemnych pojąć i funkcji społecznych). Autor

zdecydo-wanie utożsamił ludzi legitymujących się wy-ższym wykształceniem, czy to uniwersytec-kim, czy zdobytym w innych wyższych uczelniach, z pojęciem inteligenta. Jego zda-niem. wyższe uczelnie były głównym „produ-centem" inteligencji; z ich murów wyszło do końca XIX wieku ponad 150 tysięcy dyplomo-wanych specjalistów. Posiadanie wyższego wykształcenia było jedną z ważniejszych oz-nak przynależności do elity społecznej. Takie zjawisko nie dziwi, szczególnie w carskiej Rosji,

gdzie w świetle danych Pierwszego Powszech-nego Spisu Ludności w Imperium Rosyjskim z 1897 roku, odsetek osób umiejących czytać i pisać wynosił 22,1%', w tym osób ze średnim i wyższym wykształceniem było niewiele po-nad 1%. Mimo to jednak, stwierdzenia referen-ta wywołały burzliwą dyskusję - twierdzono, że nie można mechanicznie utożsamiać absol-wentów wyższych uczelni z pojęciem inteli-gentów. Zdaniem oponentów, rosyjski uniwer-sytet w XIX w. kształcił w przeważającym stopniu późniejszą państwową kadrę urzęd-niczą, której duża część, ślepo wykonująca od-górne rozkazy, była jak najdalsza od wszelkich ideałów, moralnych i umysłowych, mających cechować inteligencję. Oliwy do ognia tej dys-kusji dolał kolejny referent, uosabiający zresztą swoim wyglądem potoczne wyobraże-nie o rosyjskim „białym" inteligencie. W. A. Szku-ratow. Z profesji psycholog, zaprezentował etapy „duchowego" rozwoju rosyjskiej inteli-gencji w latach 1700-2005. Jego zdaniem, o ile w Europie funkcjonował platoński podział spo-łeczeństwa na tych co rządzą i myślą, tych co wojują i tych co pracują, w Rosji powstał układ dwudzielny: władza i naród. Powstająca w Ro-sji inteligencja, w świetle pierwszej z przyto-czonych definicji, była inteligencją „rządową". Uniwersytety przygotowywały urzędników, profesorowie byli „czynownikami", ustalono ścisłe kryterium awansów społecznych i przy-wilejów związanych z wykształceniem. Szcze-gólną cechą Rosji było odgórne „ustanowie-nie" pracy umysłowej. Przejście od inteligencji „rządowej" do „nierządowej" nastąpiło wtedy, kiedy część tej pierwszej zaczęła mieć swój własny pomysł na siebie. Ci studenci i profeso-rowie, którzy nie chcieli być „czynownikami", zaczęli dryfować, często w niewiadomym kie-runku, ale najczęściej wbrew rządowi i ist-niejącym układom społecznym. W ten sposób, w Rosji część inteligencji była rządowa, a dru-ga część wyszła, czasem znacznie, poza te ra-my, tworząc quasi duchowy stan społeczny (autor świadomie używał pojęcie stan z uwagi na realia XIX-wiecznej Rosji). Procesy te za-czynają się na szerszą skalę w okresie rosyj-skich wielkich reform i trwają aż do rewolucji 1917 r. Było to umysłowe przebudzenie w Ro-sji, takie jak w Niemczech w pierwszej połowie XVI w., Anglii w pierwszej polowie XVII w. czy we Francji w wieku XVIII. O ile na Zachodzie Europy, powstanie inteligencji było wynikiem procesów ekonomicznych, w Rosji inteligencja

SPRAWOZDANIA 251 powstała z literatury. Książki i grube

czasopis-ma stały się politycznymi organami inteligen-cji. orężem, którym tworząca kulturę duchową inteligencja, walczyła z tradycją, stanowym układem społecznym itd. W Rosji, zdaniem re-ferenta, inteligencja to przede wszystkim poję-cie polityczne, a stanowiący ją ludzie to bar-dziej grupa wyobrażeniowa niż realnie istnie-jąca warstwa społeczna. Losy tej grupy były szczególnie ciężkie w XX wieku - mówił o tym I. W Kondakow. Przytoczył słowa Lenina, który na pytanie, co ma być z inteligencją w re-aliach państwa radzieckiego, odpowiedział: Jak to co? Wyrżniemy ją! Owo „wyrzynanie" inteligencji przebiegało dość sprawnie w cza-sie wojen, terroru, ale jednocześnie następowa! proces adaptacji ocalałej „starej" inteligencji i tworzenie się nowej, radzieckiej. Obecnie, zda-niem referenta, następuje marginalizacja zna-czenia inteligencji, która schodzi na daleki plan w rosyjskiej kulturze i życiu społecznym. Dzisiejsi studenci w coraz mniejszym stopniu są inteligentami. Wsparł go prof. A. E. Iwa-now. mówiąc, że choć specjalistów jest coraz więcej, to intelektualistów coraz mniej. Inteli-gencja się degeneruje i, zdaniem Kondakowa, w XXI wieku rosyjska inteligencja nie ma przed sobą żadnej przyszłości. Te dość minoro-we nastroje podziela i większość polskiej inte-ligencji - nauczyciele akademiccy, biblioteka-rze, intelektualiści wyrażają podobne opinie 0 pogarszającej się z roku na rok jakości stu-dentów, niechęci do czytania książek, pode-jmowania wysiłków intelektualnych, brania na

swoje barki odpowiedzialności za rozwój kul-tur)' i życia duchowego kraju.

Po południu odbyły się obrady Okrągłe-go Stołu, poświęcone dyskusji nad niedawno wydanym rosyjskim przekładem Historii Pol-ski Michała TymowPol-skiego. Jana Kieniewicza 1 Jerzego Holzera. Większość rosyjskich dys-kutantów pozytywnie oceniła książkę, pod-kreślając obiektywizm autorów, przejawiający się w wyważonych opiniach, braku emocjonal-nego podejścia do drażliwych w naszej historii tematów. Wydanie książki uznano za kolejny, ważny etap w naukowej, spokojnej, meryto-rycznej dyskusji nad wspólnymi dziejami.

W drugim dniu konferencji, obrady to-czyły się w dwóch sekcjach. Pierwsza konty-nuowała rozpoczęte poprzedniego dnia dysku-sje nad genealogią inteligencji. Obradom przewodniczyli prof. Andrzej Tymowski i doc. Andriej Kiryłlow z Rostowa, a jedyny w tej

sekcji referat ze strony polskiej wygłosiła doc. Zoja Morochojewa Inleligencia w kontaktie kultur: probliemy smysła i priczinnosti (Inteli-gencja w kontakcie kultur: problemy znaczenia i przyczy nowości).

Wiodącym tematem sekcji drugiej były dzieje szkolnictwa wyższego. W nawiązaniu do problematyki grudniowej Sesji Naukowej w Warszawie, tytuł sekcji brzmiał Fienomen pieremieszczonnych wuzow - pol 'skij i rossij-skij opyt (Zjawisko przenoszonych wyższych uczelni - polskie i rosyjskie doświadczenia). Obrady prowadzili prof. A. E. Iwanow z Mos-kwy i niżej podpisana. Jako pierwsza wystąpi-ła Elena A. Wiszlenkowa z Uniwersytetu Ka-zańskiego z referatem Radikalnaja inteligencia как „pobocznyjprodukt" uniwiersitietskoj kul-tury Rossii XIX w. (Radykalna inteligencja ja-ko ..uboczny produkt" uniwersyteckiej kultury Rosji w XIX wieku). Referentka jest autorką wydanej w 2003 roku. z okazji obchodów 200-lecia Uniwersytetu Kazańskiego, książki Kazanskij uniwiersitiet Aleksandrowskoj epo-chi: albom iz nieskolkich portrietow i jej wy-stąpienie dotyczyło przede wszystkim skutków kazańskiej działalności Michaiła Magnickiego, symbolizującej przejście od liberalnej do reak-cyjnej polityki uniwersyteckiej. Jego kilkulet-nie kuratorstwo w Okręgu Naukowym Kazań-skim uchodzi w dotychczasowej literaturze za okres znaczącego pogorszenia się sytuacji oś-wiaty, a zwłaszcza Uniwersytetu Kazańskiego, sam zaś Magnicki określany jest mianem reak-cjonisty i obskuranta. Referentka zwróciła uwagę na radykalizację nastrojów części profe-sury i studentów pod wpływem niezliczonych instrukcji, słanych przez Magnickiego z Peters-burga (tak bowiem zarządzał powierzonym so-bie Okręgiem), ingerujących w najdrobniejsze kwestie uniwersyteckie, jednocześnie jednak starała się podważyć funkcjonujące i powtarza-ne przez kolejpowtarza-ne pokolenia historyków mity związane z osobą Magnickiego, wykazując, że skutki jego działalności były również pozyty-wne. Przykładem choćby kwestia stosunku Magnickiego do uniwersyteckiej profesury. Pi-sano, że Magnicki, zaraz po przyjeździe do Ka-zania, wyrzucił 11 najlepszych profesorów z powodu politycznej nieprawomyślności. In-terpretowano ten fakt jako dowód wsteczni-ctwa i obskurantyzmu kuratora. Tymczasem bliższe przyjrzenie się sylwetkom zwolnionych profesorów pokazało, że przyczynami dymisji były głównie zły stan zdrowia spowodowany

252

spa-r a l i ż o w a n y S. S. P i e t spa-r o w s k i j ) , n i e d o s t a t e c z n e p r z y g o t o w a n i e n a u k o w e , niski p o z i o m m o r a l ny lub a l k o h o l i z m . Tezy tej broni fakt, że M a g -nicki interesował się losami z w o l n i o n y c h i w kil-ku p r z y p a d k a c h starał się z a p e w n i ć im czy to p o m o c f i n a n s o w ą , c z y i n n ą p o s a d ę . K o l e j n e r e f e r a t y d o t y c z y ł y d z i e j ó w U n i -w e r s y t e t u W a r s z a -w s k i e g o . D o s t o s o -w u j ą c się d o w i o d ą c e g o t e m a t u „ p i e r e m i e s z c z o n n y c h w u z o w " , J o a n n a Schiller p r z e d s t a w i ł a z a r y s d z i e j ó w r o s y j s k i e j p o l i t y k i u n i w e r s y t e c k i e j w latach 1 8 1 6 - 1 9 1 5 , a z w ł a s z c z a te m o m e n t y w historii UW, kiedy, g ł ó w n i e z p o w o d ó w poli-t y c z n y c h . w ł a d z e b ą d ź p l a n o w a ł y , b ą d ź reali-z o w a ł y reali-z a m y s ł l i k w i d a c j i u n i w e r s y t e t u , a l b o j e g o r o z b i c i e na p o j e d y n c z e f a k u l t e t y czy za-stąpienie s z e r e g i e m s z k ó ł s p e c j a l n y c h , lub też p r z e n i e s i e n i e g o z W a r s z a w y na p r o w i n c j ę albo w głąb Rosji. Takich m o m e n t ó w było w dzie-j a c h U W kilka, aż d o dzie-j e g o przeniesienia w 1915 r. d o R o s t o w a n. D o n e m . W R o s t o w i e U n i w e r s y -tet f u n k c j o n o w a ł jeszcze p r z e z 2 lata pod n a z w ą „ W a r s z a w s k i " , tak w i ę c w latach 1 9 1 5 -1917 istniały w E u r o p i e d w a u n i w e r s y t e t y „ W a r s z a w s k i e " - jeden w W a r s z a w i e a drugi w R o s t o w i e . D o p i e r o d e c y z j ą R z ą d u T y m c z a -s o w e g o z 5 m a j a 1917 r. n a -s t ą p i ł o o f i c j a l n e za-m k n i ę c i e U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o w Ro-s t o w i e i j e d n o c z e ś n i e u Ro-s t a n o w i e n i e z d n i e m 1 lipca 1917 r. U n i w e r s y t e t u D o ń s k i e g o . Ros y j Ros c y h i Ros t o r y c y Ros p o r o w i e d z ą o d z i e j a c h C e -s a r -s k i e g o U n i w e r -s y t e t u W a r -s z a w -s k i e g o w War-s z a w i e . n a t o m i a War-s t w c z e ś n i e j War-s z y o k r e War-s j e g o d z i a ł a l n o ś c i j e s t im b a r d z o m a ł o z n a n y , stąd i s p o r o było p y t a ń , d o t y c z ą c y c h p o l s k i e g o s z k o l n i c t w a w y ż s z e g o w latach 1 8 1 6 - 1 8 6 9 . K o l e j n i r e f e r e n c i p r z e d s t a w i l i r ó ż n e za-g a d n i e n i a , z w i ą z a n e z p o c z ą t k i e m w y ż s z e j e d u k a c j i na P ó ł n o c n y m K a u k a z i e , a s ą o n e ś c i ś l e z w i ą z a n e z w a r s z a w s k i m i u c z e l n i a m i , a w i ę c U n i w e r s y t e t e m W a r s z a w s k i m , Politech-n i k ą W a r s z a w s k ą i W a r s z a w s k i m IPolitech-nstytutem W e t e r y n a r y j n y m . W s z y s t k i e trzy u c z e l n i e stały się z a c z y n e m w y ż s z e j e d u k a c j i w o b w o d z i e ro-s t o w ro-s k i m , k t ó r e j d z i e j e r o z p o c z y n a d o p i e r o w i e k X X . W ś w i e t l e n a s z e j h i s t o r i o g r a f i i , za-biegi w ł a d z R o s t o w a o u t w o r z e n i e w o b w o d z i e w y ż s z e j uczelni r o z p o c z ę ł y się ok. 1910 r. Tym-c z a s e m s t a r a n i a takie d a t u j ą się od 1857 г., kie-dy n a ręce m i n i s t r a o ś w i e c e n i a p u b l i c z n e g o A w r a a m a S. N o r o w a w p ł y n ę ł a petycja, n a p i s a -na p r z e z N e s t o r a W. K u k o l n i k a w s p r a w i e za-ł o ż e n i a u n i w e r s y t e t u w T a g a n r o g u , „dla ziem l e ż ą c y c h m i ę d z y M o r z e m A z o w s k i m i K a s p i j -s k i m " . P e t y c j a K u k o l n i k a t r a f i ł a d o r ą k ó w c z e s n e g o k u r a t o r a O d e s s k i e g o O k r ę g u N a u -k o w e g o N i -k o ł a j a I. P i r o g o w a , -który uznał, że jeśli j u ż z a k ł a d a ć n o w y u n i w e r s y t e t , to w lud-n y m , b o g a t y m i r u c h l i w y m o ś r o d k u m i e j s k i m . C h o d z i ł o o c z y w i ś c i e o O d e s s ę i p r z e k s z t a ł c e -nie t a m t e j s z e g o L i c e u m R i c h e l i e u ' g o w uni-wersytet, c o z o s t a ł o u w i e ń c z o n e p o w o d z e n i e m w 1865 r. W y s t ą p i e n i a A n d r i e j a G. D a n i ł o w a , A n d r i e j a A. D a n c e w a , A n d r i e j a L. Bojki i Olgi I. B i e z u g ł o w e j d o t y c z y ł y p i e r w s z e g o okresu działalności U W i Politechniki w Rostowie i N o w o c z e r k a s s k u m ó w i o n o o p r o f e s o r a c h , s t u d e n tach, o p r o b l e m a c h natury o r g a n i z a c y j n e j i m a -t e r i a l n e j - i o p r o b l e m a c h na-tury e m o c j o n a l n e j , z w i ą z a n y c h z p r z e n o s i n a m i uczelni. M i c h a i l D. K a r p a c z ó w z U n i w e r s y t e t u w W o r o n e ż u p r z e d s t a w i ł b a r d z o i n t e r e s u j ą c y referat o p o c z ą t k a c h uczelni, k t ó r a z kolei bie-rze s w ó j r o d o w ó d z U n i w e r s y t e t u w J u r j e w i e ( D o r p a c i e ) - ten ostatni z o s t a ! w 1918 r. prze-niesiony d o W o r o n e ż a . N i e w i e l e b r a k o w a ł o , aby w c z e ś n i e j , w 1906 г., w W o r o n e ż u znalazł się U n i w e r s y t e t W a r s z a w s k i , i tam b o w i e m to-czyły się r o z m o w y o j e g o przeniesienie w okre-sie strajku i b o j k o t u w a r s z a w s k i c h studentów. Z p o l s k i e g o p u n k t u w i d z e n i a , c i e k a w e b y ł o w y s t ą p i e n i e p r e z e s a T o w a r z y s t w a D o -ń s k i e j Polonii, B r o n i s ł a w a R a d i s z e w s k i e g o . W e d ł u g o s t a t n i e g o spisu l u d n o ś c i , w 2 0 0 2 r. w o b w o d z i e r o s t o w s k i m m i e s z k a ł o 2 0 1 5 P o -laków, z c z e g o n a j w i ę c e j , bo 711, w s a m y m R o s t o w i e , a n a j m n i e j - 155 - w T a g a n r o g u . Z d a n i e m referenta, te d a n e s ą z n a c z n i e z a n i ż o ne; w e d ł u g j e g o s z a c u n k ó w P o l a k ó w j e s t p r z y n a j m n i e j 2,5 razy w i ę c e j . Pierwsi Polacy p o j a -wili się na ziemiach p o ł u d n i o w e j Rosji w okresie w o j e n n a p o l e o ń s k i c h . W o k r e s i e d o r e w o l u c j i p a ź d z i e r n i k o w e j , P o l a c y mieli w R o s t o w i e s w ó j klub, działało 10 polskich o r g a n i z a c j i k u l -t u r a l n y c h , r e l i g i j n y c h , -t o w a r z y s k i c h , p o w s -t a ł a p o l s k a biblioteka. P r z y ulicy M. G o r k i e g o z n a j d o w a ł się polski kościół. W j e g o pobliżu z n a j d o w a ł a się p o l s k a s z k o ł a , której b u d y n e k się zachował a także ocalały j e j archiwa. Z c h w i l ą p r z e n i e s i e n i a U W d o R o s t o w a , p o w s t a ł Z w i ą -zek P o l s k i e j M ł o d z i e ż y , s k u p i a j ą c y g ł ó w n i e m ł o d z i e ż u n i w e r s y t e c k ą ( w g a r c h i w a l n y c h da-n y c h , w 1916 r. da-n a u da-n i w e r s y t e c i e b y ł o 155 r z y m s k i c h k a t o l i k ó w , którzy stanowili 7 , 4 % o g ó ł u s t u d e n t ó w2) . R ó w n i e ż w N o w o c z e r k a s sku Polacy mieli s w ó j kościół, słynny z p i ę k -nych organów. W ś r ó d p o l s k i e j s p o ł e c z n o ś c i

wielu było uczonych, ludzi kultury, którzy zasłu-żyli się dla r o z w o j u życia n a u k o w e g o i kultural-nego P ó ł n o c n e g o K a u k a z u . I dzisiaj Towarzy-s t w o D o ń Towarzy-s k i e j Polonii w y d a j e b e z p ł a t n e pisemko, co p r a w d a w j ę z y k u rosyjskim, infor-m u j ą c e o historii i teraźniejszości życia Polaków, ich działalności i inicjatywach kulturalnych.

W polski k o n t e k s t w p i s a ł się także referat Walerii W. M o b e k z Instytutu S l o w i a n o z -n a w s t w a R A N , która p r z e d s t a w i ł a w s p ó ł c z e s -n ą h i s t o r i o g r a f i ę d o t y c z ą c ą p o l s k i c h s t u d e n t ó w w r o s y j s k i c h u n i w e r s y t e t a c h . Z j e j w y p o w i e d z i w y n i k a ł o , że r e f e r e n t c e s ą d o b r z e z n a n e zar ó w n o stazarsze j a k i n a j n o w s z e polskie o p zar a c o -w a n i a t e g o z a g a d n i e n i a . P a d a ł y d o b r z e n a m z n a n e n a z w i s k a , od L u d w i k a J a n o w s k i e g o po-c z y n a j ą po-c , p r z e z J e r z e g o R ó z i e w i po-c z a , Wiktorię Ś l i w o w s k ą , F r a n c i s z k a N o w i ń s k i e g o i innych.

W i ę k s z o ś ć pozostałych referatów doty-czyła w g ł ó w n e j mierze zagadnień rostowskiej w y ż s z e j edukacji w okresie radzieckim. Ich auto-rzy ukazali r o z w ó j szkolnictwa w y ż s z e g o - po-w s t a po-w a n i e po-w y ż s z y c h uczelni różnych t y p ó po-w (dzisiaj R o s t ó w m a trzy uniwersytety, a w s u m i e

16 szkól w y ż s z y c h ) , ich w p ł y w na r o z w ó j mia-sta. N a tle b u r z l i w y c h losów politycznych w XX

w i e k u p o k a z a n o t r u d n e losy r o s y j s k i e j inteli-gencji z w i ą z a n e j ze s z k o l n i c t w e m w y ż s z y m .

Ostatni dzień k o n f e r e n c j i , p o s i e d z e n i e plenarne w s z y s t k i c h uczestników, był s w o i s t y m p o d s u m o w a n i e m pracy obu sekcji. O b i e strony z a d e k l a r o w a ł y c h ę ć n a w i ą z a n i a b l i ż s z e j współpracy. C z y t o się u d a - t r u d n o p o w i e d z i e ć . N a j c e n n i e j s z e są. j a k się w y d a j e , i n a j w i ę c e j ro-k u j ą c e na przyszłość, osobiste ro-kontaro-kty z uczestn i k a m i k o uczestn f e r e uczestn c j i , u z y s k a uczestn e od uczestnich i uczestn f o r m a -c j e o ś w i e ż o w y d a n y -c h książka-ch, o z a s o b a -c h a r c h i w a l n y c h , o k i e r u n k a c h p o d e j m o w a n y c h badań. Po t y m w z g l ę d e m , k o n f e r e n c j ę w R o s t o -w i e m o ż n a u z n a ć za bardzo o -w o c n ą . Joanna Schiller

1 Piervaja vsieobscaja pierepis ' nasielenia

Rossij-skoj imperii, 1897 g. Obśćij svod po imperii rezul-talov razrabotki darrnyh piervoj vsieobscej piere-pisi nasielenia, proizviediennoj 28 janvaria 1897 g.. t. 1, S.Peterburg 1905; cyt za A. G. D a n i

-I о V , -Inleligencia juga Rossii v konce X-IX -

na-ćale XXveka, Rostov-na-Donu 2000, s. 6.

: Gosudarstviennyj Arhiv Rostovskoj Oblasti, f. 527,

op. 1, d.79, k. 64.