Obrazy Roślinności Królestwa Polskiego Z. 5 (1913) - Biblioteka UMCS

WYDANIE Z ZAPOMOGI KASY POMOCY DLA OSOB PRACUJĄCYCH NA POLU NAUKOWEM IMIENIA D-RA JÓZEFA MIANOWSKIEGO.

ZYGMUNT WÓYCICKI.

OBRAZY ROŚLINNOŚCI

KRÓLESTWA POLSKIEGO.

(VEGETATIONSBILDER AUS DEM KOENIGREICH POLEN.)

ZESZYT V.

ROŚLINNOŚĆ OJCOWA.

(Flora von Ojców.) ' *

1. Obrazek plamisty (Arum maculatum L.) u stóp skal za zakładem .Goplana*.

2. Ułudka (Omphalodes scorpioides Schrk.) u podnóża skat za zakładem »Goplana<.

3. Kozłek górski (Valeriana tripteris L.) na stokach skalnych za Krakowską Bramą.

4. Irga (Cotoneaster nigra Wahlb.) w szczelinie podnóża skaty, zwanej .Rękawicą*.

5. Ostnica pierzasta (Stipa pennata L.) na skałach tarasu drugiego przy drodze do groty Ojcowskiej.

6. Miesięcznik trwały (Lunaria rediviva L.) na północnych stokach góry Chełmo- wej w dolinie Sąspowskiej.

7. Bodziszek żałobny (Geranium phaeum L.) na brzegu Prądnika w pobliżu zajazdu

• Pod Łokietkiem*.

8. Języczyca lekarska (Scolopendrium vulgare Smith) pod szczytem Chelmowej góry.

9. Kokoryczka okółkowa (Polygonatum verticillatum Ali.) pod szczytem Złotej góry.

10. Trzebula kosmata (Chaerophyllum hirsutum L.) na brzegu Prądnika pomiędzy zajazdami »Kazimierz« i .Łokietek*.

W ARSZAW A — 1913.

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI E. WENDEGO I SKL

CENA RB. 1

I

WYDANIE Z ZAPOMOGI KASY POMOCY DLA OSOB PRACUJĄCYCH NA POLU NAUKOWEM IMIENIA D-RA JÓZEFA MIANOWSKIEGO.

ZYGMUNT WÓYCICKI.

OBRAZY ROŚLINNOŚCI

KRÓLESTWA POLSKIEGO.

(YEGETATIONSBILDER AUS DEM KOENIGREICH POLEN.)

ZESZYT V.

ROŚLINNOŚĆ OJCOWA.

(Flora von Ojców.)

1. Obrazek plamisty (Arum maculatum L.) u stóp skal za zakładem »Goplana«.

2. Uludka (Omphalodes scorpioides Schrk.) u podnóża skał za zakładem »Goplana<.

3. Kozłek górski (Valeriana tripteris L.) na stokach skalnych za Krakowską Bramą.

4. Irga (Cotoneaster nigra Wahlb.) w szczelinie podnóża skały, zwanej .Rękawicą., 5. Ostnica pierzasta (Stipa pennata L.) na skałach tarasu drugiego przy drodze do

groty Ojcowskiej.

6. Miesięcznik trwały (Lunaria rediviva L.) na północnych stokach góry Chelmo- wej w dolinie Sąspowskiej.

7. Bodziszek żałobny (Geranium phaeum L.) na brzegu Prądnika w pobliżu zajazdu

• Pod Łokietkiem*.

8. Języczyca lekarska (Scolopendrium vulgare Smith) pod szczytem Chełmowej góry.

9. Kokoryczka okółkowa (Polygonatum verticillatum Ali.) pod szczytem Złotej góry.

10. Trzebula kosmata (Chaerophyllum hirsutum L.) na brzegu Prądnika pomiędzy zajazdami .Kazimierz. i .Łokietek.,

W ARSZAW A — 1913.

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI E. WENDEGO I SKL

CMh.

/

KRAKÓW. — DRUK W. L. ANCZYCA I SPÓŁKI.

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego.

Z e s z y t V.

R o ś lin n o ś ć O jco w a.

Przez

Zygmunta Wóycickiego.

W S T Ę P ( d o z e s z y tu V i V I).

• Non illi possident terram, qui eam incolunt, sed hi, qui frugibus eńis explorandis dant operami.

Pasmo Krakowsko-Wieluńskie *), stanowiące dział środkowy wyżyny Ślą- sko-Polskiej, rozpoczyna się skalami wapiennemi nad brzegami Wisły koto Kra­

kowa. Stamtąd ciągnie się ono w postaci wązkiego pasa ku północnemu zacho­

dowi przez Olkusz, Pilicę, Żarki, Częstochowę do Wielunia; stąd nazwa pasma Krakowsko- W ieluriskiego.

Pasmo to w’ południowej swej części, gdzie jest dobrze odgraniczone, za­

myka się od wschodu linią górnej Pilicy i Śreniawy; po zachodniej stronie spada ono wyniosłym brzegiem, biegnącym od Sławkowa, przez Wysoką Pilecką, Ru­

dniki, Żarki, Dębowiec, Olsztyn, do Siedlca Mirowskiego nad Wartą, ku zapadło­

ści, którą biegnie kolej żelazna od Granicy do Częstochowy. Cechą pasma Kra­

kowsko W ieluriskiego jest to, że na całej przestrzeni jego przebiegu na powierz­

chni występują tylko skały wapienne formacyi górno-jurajskiej.

Pasmo to, zdaniem Siemiradzkiego, przedstawia ciekawy przykład abrazyj- nego działania wód dyluwialnych; skały jego bowiem są tylko pozostałą, ocaloną od abrazyi, częścią obszerniejszego górno-jurajskiego pokładu wapiennego, który sięgał znacznie dalej na zachód, aniżeli dzisiaj. Skalistości tych wapieni i słabemu ich nachyleniu zawdzięcza pasmo Krakowsko-Wieluńskie swe znamiona krainy krasowej, szczególnie wyraźnie rozwinięte w południowej jego kończynie. Zniszcze­

nie powierzchni przez wody deszczowe, jej rozrycie i obnażenie (erozya i denu- dacya) z powodu twardości skały wapiennej i słabego nachylenia warstw poszły tu w pewnym właściwym kierunku, wywierając przez to swoisty wpływ na ukształtowanie pionowe tego obszaru, na upostaciowanie dolin, na powstanie pró­

żni podziemnych i kierunek wód bieżących. Jedenaście dolin mniejszych i więk­

szych, zawdzięczających swe powstanie niszczącemu działaniu (erozyi) wody bie­

żącej, rozcina południowy brzeg pasma Krakowsko-Wieluńskiego, oddając swe

*) Za źródło do szkicu niniejszego posłużyło mi głównie dzieło Dra Antoniego Rehmana: »Ziemie dawnej Polski etc.«, Lwów, 1904, p. 712 i następne.

(3)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wstęp.

obfite wody Chechłu, Rudawie i Wiśle. Niektóre z tych dolin są tylko wązkimi parowami, jeśli zaś rozmiary ich są znaczniejsze, to ulegają rozgałęzieniu, i po­

stać ich bywa więcej urozmaicona. Za najdłuższe i najpiękniejsze bywają uważane w granicach Królestwa Polskiego doliny Ojcowa.

Wszystkie one biegną w wapieniach, słabo uwarstwionych lub całko­

wicie litych, a czasem ich powstania był okres polodowcowy, podczas którego wskutek szybkiego tajania lodów wody rozmyły lóssowe pokrycie skał. Z czasem rącze potoki żłobiły sobie koryta coraz to głębsze, tworząc trzy spoczywające ponad sobą tarasy; miejscami resztki wapieni, ocalałe od niszczącej działalności wody, sterczą malowniczo w dolinie lub na jej stokach w postaci pojedynczych olbrzymich brył, iglic lub węższych u spodu maczug.

Historya powstania doliny pozwala też nam zrozumieć i charakter obe­

cnych podłoży, na których rozwija się dość różna szata roślinna, zależna oczy­

wiście w swym składzie i od innych warunków jej rozwoju, a więc wilgoci i na­

świetlenia.

Taras górny ł), czyli trzeci, kryty lóssem i gruzowiskami, z pod których sterczą miejscami szczyty skał wapiennych, to prawdopodobnie powierzchnia pła­

skowyżu owej wyspy okresu lodowcowego, na której, zdaniem Paczoskiego *),

»mieszana flora przedlodowcowa« * 2 3) przetrwała aż po nasze czasy oczywiście tylko w postaci resztek, wytrwalszych na warunki ówczesnego bytu 4). Że zaś była ona mieszana, tego, zdaniem Paczoskiego, dowodzi fakt, »...że znajdujemy tu szczątki nietylko flory południowej (to, co dziś nazywamy roślinnością stepową), lecz także i leśnej (drzewa, zioła leśne), alpejskiej (to, co dziś nazywamy roślinnością alpejską), torfowej, wodnej i t. d.«. Słowem, »że flora ówczesna nie była zróżni­

cowana na dwie wybitne facye, jakie dziś widzimy po obu stronach granicy: leśną (ku północy) i stepową (ku południowi), lecz przedstawiała typ mieszany, w któ­

rym występowały obok siebie różne rośliny, przyczem każda z nich, wraz z for- macyą, do której należała, zajmowała odpowiednie miejsce co do składu i wła­

sności gleby, wilgoci i t. d.« 5 6 ).

Dzisiaj przestrzenie powierzchni owej »wyspy«, pokryte lóssem, cechuje roślinność dosyć monotonna, gdyż zajęto je pod uprawę roślin. Lasów naogół mato, gdzieniegdzie widać łąki i ugory. W zespole roślinnym przeważają pier-

J) A. Jelenkin piątr takich, czyli »tarasów«, wyróżnia trzy: górne (trzecie) sta­

nowi pierwotny lodowcowy płaskowyż z pokryciem lóssowem; drugie, środkowe, czyli dno starej doliny, odgraniczone jest od poprzedniego występującemi na powierzchnię z pod pokrycia lóssowego skalami; pierwsze wreszcie, dolne, stanowi dno doliny współczesnej, a boki jego składają skały, gruzowiska z nich powstałe i warstwy lóssu.

2) J. Paczoski: >0 formacyach roślinnych i pochodzeniu flory poleskiej«, Pam. Fi- zyogr., t. XVI.

8) J. Paczoski, 1. c., p. 139.

*) Por. » Wstęp do zeszytu II i 1I1«.

6) J. Paczoski, 1. c., p. 138 i 139.

(4)

Obrazy roślinności Królestwa Polsk. Zesz. V.

wiastki synantropijne ®). Z rzad­

szych elementów, wchodzących w skład szaty roślinnej miejsc tych, należy wymienić Tawułę bulwiastą ( S p i r a e a F i l i p e n - d u 1 a L.), Zapłonkę brunatną (N o n n e a p u l l a DC.), Ostrzeń

purpurowy ( C y n o g lo s s u m o f f i c i n a 1 e L.), Scrofularia -o Scopolii Hoppe i szereg form g właściwych piaskom, jako to: | Trzcinnik skupiony (C a 1 a m a-

g r o s t i s e p i g e i o s R o th ), Ko­

strzewę owczą ( F e s t u c a o v i n a L.), Kostrzewę czerwoną ( F e s t u ­ c a r u b r a L.), Szczaw polny (R u- m e x A c e t o s e l l a L.), Żmijo­

wiec pospolity (E c h i u m v u 1 g a- r e L.), Dziewannę okazałą (V e r- b a s c u m L y c h n i t i s L.), Lnicę pospolitą ( L i n a r i a v u l g a r i s M i 11.), Babkę większą (P 1 a n t a- g o m a j o r L.), Przymiotno wie- chowate ( E r i g e r o n c a n a d e n - s i s L.) i Przymiotno ostre ( E r i g e ­ ro n a c e r L.), Jastrzębiec kosma- czek ( H i e r a c i u m P i l o s e l l a L.), Gęsiówkę piaskową ( A r a b is a r e n o s a . S c o p.), Wilczomlecz | szczupłoliściowy (E u p h o rb ia Cy- « p a r i s s i a s L.) i Wilczomlecz po-

spolity ( E u p h o r b i a E s u l a L.), Goździk Kartuzek (D i a n t h u s C a r t h u s i a n o r u m L.), Rozcho- dnikpłaskolistny (S e d u m m ax i- m um Sut.), Soczewicę szorstką (E rv u m h i r s u t u m L.), wre­

szcie Czerwiec trwały (S c l e r a n- t h u s p e r e n n i s L.). Olbrzymie,

*) A. Jelenkin: »FIora Ojcowskoj doliny«, Warszawa, 1901.

Dolina Sąspowska. Dolina Ojcowska.

(5)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z . WÓYCICKI. Roślinność Ojcowa. Wstęp.

długie, czasami wielokrotnie garbate skały wapienne tarasu trzeciego pokrywają suchorosty, rozrzucone kępkami wśród zarośli, złożonych z Jałowca pospolitego ( J u n i p e r u s c o m m u n is L.), Głogu pospolitego ( C r a t a e g u s O x y a c a n t h a L.), Róży dzikiej (R o sa c a n i n a L.), Śliwy tarni ( P r u n u s s p i n o s a L.), Brzozy białej (B et u la a l b a L.) i innych. Z pośród ziół i bylin występują tu przewa­

żnie Trawy [najczęściej Wyklina spłaszczona (P o a c o m p r e s s a L.) i Kostrzewa owcza ( F e s t u c a o v i n a L.)] w towarzystwie Skalnicy ziarnistej ( S a x i f r a g a g r a n u l a t a L.), Skalnicy palczastej ( S a x i f r a g a t r i d a c t y l i t e s L.), Rozcho- dnika ostrego (S e d u m a c r e L.), Rozchodnika łagodnego (S e d u m s e x a n g u l a r e L.), Rozchodnika płaskolistnego (S e d u m m a x im u m S u t.) i Rojnika latoroślistego ( S e m p e r v i v u m s o b o l i f e r u m Sim s). W szczelinach skalnych, zajętych przez Mchy ( D ic r a n u m s c o p a r i u m [L.] H edw ., B a r b u ł a r u r a l i s | L.] H edw ., R a c o m i t r i u m c a n e s c e n s B rid . etc.), gnieżdżą się: Czosnek zwodniczy (A 11 i u m fa 11 a x S c h 1t.), Śmiałek ( A ir a c a r y o p h y l l e a L.), Zanokcica właściwa (A s p 1 e- n iu m R u t a m u r a r i a L.), Zanokcica brunatna ( A s p le n iu m T r i c h o m a n e s L.) lub Zachyłka trójkątna ( P h e g o p t e r i s D r y o p t e r i s F će), z których osta­

tnia gęste miejscami tworzy tu stany.

Tenże sam zespół naskalny występuje i na gruzowiskach, o ile składają się one tylko ze zwałów brył wapiennych. Gdy wszakże szczeliny pomiędzy niemi wypełnią produkty wietrzenia i rozkładu organizmów roślinnych i zwierzęcych, poczynają na glebie w ten sposób powstałej przeważaćl): Potentilla cinerea Chaix, Naparstnica żółta ( D i g i t a l i s a m b i g u a M urr.), Ośmiał mniejszy (Ce- r i n t h e m in o r L.), dalej zaś Pajęcznica gałęzista ( A n t h e r i c u m r a m o s u m L.), Ciemiężyk pospolity ( V i n c e t o x i c u m o f f i c i n a l e M o e n ch ), Poziomka pagór­

kowa ( F r a g d r i a c o l l i n a E h rh .), Poziomka wysoka ( F r a g a r i a e l a t i o r E h rh .), Pięciornik biały ( P o t e n t i l l a a l b a L.), Okszyn szerokolistny ( L a s e r p i- tiu m l a t i f o l i u m L.), Oleśnik górski ( L i b a n o t i s m o n t a n a C ra n tz ), Mar­

chew polna ( D a u c u s C a r o t a L.) lub Perłówka włosista (M e lic a c i l i a t a L.).

Dopiero na tarasach poniżej położonych, a więc na drugim, a szczególniej na pierwszym, odznaczającym się umiarkowaną wilgotnością 2) i jednocześnie dosta- tecznem naświetleniem, występuje w całej swej wspaniałości bogactwo i różno­

rodność flory doliny Ojcowskiej, o której Besser jeszcze przed laty stu wyraził się: »Vallis pulcherrima et plantis raris ditissima« 3).

Podłoża roślinne są tu mniej więcej takie same, jak na piętrze najwyż- szem, mamy więc i skały wapienne i gruzowiska z nich powstałe, wreszcie i gleby

Ł) A. Jelenkin, 1. c., p. 148.

2) Wynosi ona od 60—80% przestrzeni w stosunku do całkowitego nasycenia (100%) szczelin skalnych, stanowiących »pierwszą strefę klimatyczną* A. Jelenkina (A. Je­

lenkin, 1. c., p. 137).

s) W. S. J. G. Besser: »Primitiae Florae Galiciae Austriacae utriusąue, Enchiri- dion ad excursiones botanicas concinnatum* M. D. Pars I et II, Viennae, sumptibus Ant.

Doli., 1809.

(6)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wstęp.

lossowe, a wśród ich szaty roślinnej przedewszystkiem rzucają się w oczy wspa­

niale drzewostany, bądź mieszane, bądź czyste (iglaste albo liściaste). W drzewo­

stanach iglastych przeważają: Jodła (A b ie s a l b a Mili.) i Świerk ( P i c e a ex- c e 1 sa L in k ) z rzadką tu zresztą domieszką Cisu (T a x u s b a c c a t a L.). Koto Czajowie, Smardzewic l) i w wielu innych jeszcze miejscach (jak np. koto Piesko­

wej Skaty) spotykają się i Modrzewie ( L a r i x e u r o p a e a D C .)2), wyrastające na piękne, smukłe i dobrze rosnące drzewa. A nie brak tu wśród drzew iglastych i Sosny ( P i n u s s i l v e s t r i s L.). która na stokach doliny tworzy miejscami bory gęste, stanowiące wszakże świeży dobytek doliny, zawdzięczający swe pochodzenie zabiegom zarządu dóbr Ojcowskich. Sosna rozwija się tutaj znacznie jednak sła­

biej, niż na piaskach poza Ojcowem, a w dodatku zwalczają ją w dolinie energi­

cznie, jak o tern świadczą badacze flory Ojcowa, zarówno Świerk ( P i c e a ex- c e 1 s a L ink), jako też Jodła (A b ie s a l b a M il 1.), Jałowiec ( J u n i p e r u s com - m u n is L.), a nawet Modrzew ( L a r ix e u r o p a e a DC.). Runo miejscami bardzo gęstych drzewostanów tych składają przeważnie różne gatunki Gruszyczek (P i- ro la ), dalej Borówka jagoda ( V a c c in i u m M y r t i l l u s L.), Wrzos pospolity ( C a ll u n a v u l g a r i s S a lisb .), Korzeniówka właściwa ( M o n o tr o p a H y p o p i- t y s L.), Siódmaczek leśny ( T r i e n t a l i s e u r o p a e a L.), Orlica (P t e r i d i u m a q u i 1 i n u m K u h n ) i caty szereg innych borom właściwych przedstawicieli, którym towarzyszą: Gaj owiec żółty ( G a le o b d o l o n l u t e u m H uds.), Kosmatka wielokwiatowa ( L u z u la m u l t i f l o r a Lej.), Kruszczyk rdzawo-czerwony (E p ip a c - t i s a t r o r u b e n s S ch lt.), Jednojagoda czworolistna ( P a r i s ą u a d r i f o l i u s L.) Kokoryczka okółkowa ( P o l y g o n a t u m v e r t i c i l l a t u m Ali.) i t. d. W lasach liściastych, złożonych przeważnie z Buków ( F a g u s s i l v a t i c a L.) i Grabów ( C a r p i n u s B e t u l u s L.), runo leśne cechuje przedewszystkiem występowanie form, przez Jelenkina nazwanych »rędzinowemi« ’), a więc: Kopytnik pospolity ( A s a r u m e u r o p a e u m L.), Przelaszczka wiosenna ( H e p a t i c a n o b i l i s S c h r e b.), Zdrojówka rutewkowata ( I s o p y r u m t h a l i c t r o i d e s L.) i Gnieźnik leśny (N e o t- t i a N id u s a v i s R ich.). O wiele bogatsze jest runo lasów mieszanych, w któ­

rych, prócz powyżej wymienionych drzew iglastych i liściastych, występują, choć pojedynczo, Dęby ( Q u e r c u s p e d u n c u l a t a E h rh .), Lipy ( T ilia p a r v i f o l i a E hrh.), Klony ( A c e r p l a t a n o i d e s L.), Jawory (A c e r P s e u d o p l a t a n u s L.), Brzozy ( B e tu la a l b a L.), Osiny (P o p u 1 u s t r e m u 1 a L .)4) z podszyciem z Jałowców ( J u n i p e r u s c o m m u n is L.), Tarniny ( P r u n u s s p i n o s a L.), Cze­

*) F. Berdau: »Kilka słów o roślinności i florze Ojcowa etc.«, Bibl. Warsz., 1859.

*) Porównaj przedstawienie sprawy o Modrzewiu naszym w zeszycie If »Obrazów roślinności Król. Polskiego* *.

s) A. Jelenkin, 1. c., p. 116.

Rędzina lub borowina jest to gleba, powstała drogą wietrzenia skał kredowych lub wapiennych; zależnie od ilości produktów gnicia resztek roślinnych lub zwierzęcych kolor jej jest jaśniejszy lub ciemniejszy.

4) F. Berdau, 1. c., p. 498.

(7)

remchy (P r u n u s P a d u s L.), Kaliny (V i b u r n um O p u l u s L.), Bzu czarnego ( S a m b u c u s n i g r a L.), Bzu koralowego ( S a m b u c u s r a c e m o s a L.) i Bzu zielnego ( S a m b u c u s E b u l u s L.), gęsto przeplatanych u swych podnóży Maliną właściwą (R u b u s I d a e u s L.), Maliną czarnojagodową ( R u b u s f r u t i c o s u s L.) lub Maliną modrojagodową ( R u b u s c a e s i u s L.).

Na różnolity a miejscami zwarty, pod ich stopami rozesłany, kobierzec składają się zarówno elementy, bytujące na łąkach, położonych na stokach doliny lub szerokich polanach leśnych, jako też i te, które występują w drzewostanach czystych, czy to iglastych, czy też wyłącznie liściastych. Prócz więc ziół i bylin, powyżej wymienionych, występują tu : Marzanka wonna ( A s p e r u l a o d o r a t a L.), łanowo rosnąca, Zawilec leśny (A n e m o n e s i l v e s t r i s L.), Złoć żółta (Ga- g e a l u t e a S c h lt.), Piżmaczek pospolity (Ad o x a M o s c h a t e l l i n a L.), Miodzinka wązkolistna ( P u l m o n a r i a a n g u s t i f o l i a L.), Poziomka pospolita (F r a g a r i a v e s c a L.), Niezapominajka leśna ( M y o s o tis si 1 v a t i c a H offm .), Jednojagoda czworolistna (P a r i s q u a d r i f o 1 i u s L.), Miesięcznik trwały (L u n a r i a r e d i v i v a L.), gęste tworzący stany, i niewielkimi łanami w cieniu drzew i krzewów, a na humusowych wilgotnych glebach rosnący Obrazek plamisty ( A r u m m a c u l a t u m L.) wraz z Jarzmianką większą ( A s t r a n t i a m a j o r L.), Żankielem zwyczajnym ( S a n i c u l a e u r o p a e a L.), Miodownikiem melisowatym ( M e l it t is M e lis so - p h y 11 u m L.), Zerwą kłosową ( P h y t e u m a s p i c a t u m L.), gęsto wśród nich roz­

sianą, Prosownicą pospolitą (M iliu m e f f u s u m L.), Izgrzycą schyloną (S i e g 1 i n- g i a d e c u m b e n s B e rn h .) lub Wykliną (P o a C h a i x i V i 1L). Towarzyszy im dalej Kokoryczka pospolita ( P o l y g o n a t u m o f f i c i n a l e Ali.) i Kokoryczka okół­

kowa ( P o l y g o n a t u m v e r t i c i l l a t u m A l 1.), Naparstnica żółta ( D i g i t a l i s a m b i g u a M urr.), wybierająca chętnie słoneczne polanki leśne, Lilia Maśleszka ( L iliu m M a r t a g o n L.), Kruszczyk szerokolistny ( E p i p a c t i s l a t i f o l i a Ali.), Dzvulistnik większy ( L i s t e r a o v a t a R. Br.), Jaskier kosmaty ( R a n u n c u l u s 1 a n u g i n o s u s L.) lub Bodziszek żałobny ( G e r a n iu m p h a e u m L.), rzadziej Cie- mierzyca biała (V e r a t r u m a lb u m L.), Buławnik wielkokwiatowy (C e p h a 1 a n- t h e r a g r a n d i f l o r a B a b in g t.), Pokrzyk leśny ( A tr o p a B e l l a d o n n a L.), Dziurawiec górski ( H y p e r ic u m m o n ta n u m L.), Tojad mołdawski ( A c o n itu m M o 1 d a v ic u m H acq .) i Jastrzębiec okółkowy ( H i e r a c i u m u m b e l l a t u m L.).

A pod ich stopami tworzą gęstwę lub rzadszą darń Mchy, bądź to przekładające gleby leśne suche ja więc: Płonnikpospolity ( P o l y t r i c h u m c o m m u n e L.), Płonnik jałowcowaty ( P o l y t r i c h u m j u n i p e r i n u m W i 11 d.) wraz z Płonnikiem strojnym ( P o l y t r i c h u m f o r m o s u m H edw .), Tujowcem delikatnym ( T h u id iu m r e c o - g n i t u m [H edw .j Lind.), Tujowcem tamaryszkowatym ( T h u id iu m t a m a r i s c i - n u m [H edw .j Br. e t Sch.), Widłozębem kędzierzawym ( D ic r a n u m u n d u la - tu m E hrh.), Widłozębem miotłowym ( D ic r a n u m s c o p a r i u m [L.j H e d w.), którym miejscami towarzyszy Tujowiec jodłowaty ( T h u id iu m a b i e t i n u m [L.J Br. et Sch.) i Płonnik włosisty ( P o l y t r i c h u m p i l i f e r u m S c h re b .)|, bądź też takie, które wilgotniejsze, zacienione wybierają dla się podłoża [jak np. Czteroząb

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wstęp

(8)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wstęp.

przeźroczysty ( T e t r a p h i s p e l l u c i d a Hedw .), Drąst wielozarodniowy ( L e s k e a p o l y c a r p a E h r h.), Knotnik białawy (W e b e r a n u t a n s [S c h re b .] H e d w.) lub Widłoząb górski ( D i c r a n u m m o n ta n u m H e d w.) i inne].

Suchsze, zajęte przeważnie pod zasiew drzew iglastych, polany, na których występuje Pokrzyk leśny i żółcą się kwiaty to rzadszych to gęstszych stanów N a­

parstnicy żółtej, najchętniej zajmują przedstawiciele rodzaju Pogonatum (P o g o n a - tu m u r n i g e r u m Sch., P o g o ń , a l o i d e s B e a u v . i P o g o ń , n a n u m B eau v .).

Malowniczość runa leśnego podnoszą w wysokiej mierze Skrzypy (E q u i- s e t a c e a e ) i Paprocie (Fi 1 ic e s), z pośród których zrzeszeniowo występuje Orlica ( P t e r i d i u m a ą u i l i n u m K uhn), dalej Paprotnik lekarski ( P o l y s t i c h u m F i l i x m a s R o th ), Wietlica leśna ( A t h y r i u m F i 1 ix f e m in a R o th ), Papro­

tnik ciernisty ( P o l y s t i c h u m s p i n u l o s u m DC.) i Skrzyp leśny ( E q u is e tu m s i 1 v a t i c u m L.). Rzadziej, lecz za to w postaci gęstych przyziemnych stanów, spotyka się Zachyłka trójkątna ( P h e g o p t e r i s D r y o p t e r i s F ć e). Pnie drzew, Bluszczem (He d e r a H e l i x L.) często oplecione, obrasta Paprotka pospolita (Po­

ły p od iu m v u 1 g a r e L.) i Paprotnica krucha ( C y s t o p t e r i s f r a g i l i s B e r n h . ) . Ta ostatnia wespół z Zanokcicą brunatną ( A s p le n iu m T r i c h o m a n e s L.), Za- nokcicą zieloną ( A s p le n iu m v i r i d e H u d s . ) i Zanokcicą właściwą ( A s p le n iu m R u t a m u r a r i a L.) przystraja w towarzystwie Kozłka górskiego (V a 1 e r i a n a t r i p t e r i s L.) bardzo spadziste czasami stoki skalne, na których w dolinie Bent­

kowskiej rozgościła się jedna z osobliwości Ojcowa: Skalnica gronikowa (S a x i- f r a g a A iz o o n Ja c q .). Najpiękniejsze wszakże z pośród paproci i najciekawsze, gdyż należą do typowych przedstawicieli okolic górskich, są: z jednej strony Ję- zyczyca lekarska ( S c o l o p e n d r i u m v u l g a r e Sm.), z drugiej Aspidium lobatum Sw. Pierwsza gnieździ się przeważnie naskalnie w cienistych lasach góry Cheł- mowej i Pieskowej Skały, druga przekłada lóssowe stoki piętra środkowego. Nie brak też oczywiście w tern podszyciu leśnem i Widłaków ( L y c o p o d ia c e a e ) , pomiędzy którymi dominuje Widłak goździsty ( L y c o p o d iu m c 1 a v a t u m L.);

spotyka się wszakże, choćby np. na Chełmowej górze, i Widłak jałowcowaty (L y­

c o p o d iu m a n n o t i n u m L.) i rzadszy jeszcze Widłak wroniec ( L y c o p o d iu m S e l a g o L.).

Piękne łąki i łączki tarasu pierwszego i drugiego, rozpostarte na mniej lub więcej spadzistych ich stokach, składają się w częściach niżej położonych bądź to z elementów »rędzinowych«, bądź z tych, które stanowią powyżej opi­

sane runo lasów mieszanych. Prócz nich występują tu: Owies omszony (A v e n a p u b e s c e n s H uds.), Języczyca schylona ( S i e g l i n g i a d e c u m b e n s B ern h .), Wyklina (P o a C h a i x i V i 1L), Dziurawiec górski ( H y p e r ic u m m o n ta n u m L.), Gorysz siny ( P e u c e d a n u m C e r v a r i a Cuss.), Więzówka błotna (Fi 1 i p e n d u 1 a U l m a r i a M axim .), Koniczyna dwukłosowa ( T r i f o l i u m a l p e s t r e L.), Koni­

czyna górska ( T r i f o l i u m m o n ta n u m L.), Koniczyna wielka ( T r i f o l i u m ru- b e n s L.), szerokie szafirowe łany tworząca Szałwia łąkowa ( S a l v ia p r a t e n - s is L.), w towarzystwie Goryczki krzyżowej ( G e n t i a n a c r u c i a t a L.), Czyśca

f9)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wstęp.

leśnego ( S t a c h y s s i l v a t i c a L.), Czyśca prostego ( S t a c h y s r e c t a L.) i Ja ­ strzębca okółkowego ( H i e r a c i u m u m b e l l a t u m L.). Najbardziej wszakże godne uwagi są typowe elementy zespołu stepowego, które charakteryzują gruzowiska i łąki suche wyżej położonych stoków doliny Ojcowskiej. A więc gromadnie po­

rasta na nich Zawilec leśny ( A n e m o n e s i l v e s t r i s L.), pojedynczo spotyka się Wieżyczka gładka ( T u r r i t i s g l a b r a L.) i Bodziszek żałobny ( G e r a n iu m p h a e u m L.), który gęste, wspaniale tworzy stany na mokrych łąkach tarasu dolnego, dalej widać tu Janowiec barwierski ( G e n is t a t i n c t o r i a L.), Pięciorniki [Pięciornik biały ( P o t e n t i l l a a lb a L.), Pięciornik ćmy ( P o t e n t i l l a o p a c a R o th ) i Potentilla cinerea Chaix\, Marzankę barwierską ( A s p e r u l a t i n c t o r i a L.), Bylicę polną ( A r t e m i s i a c a m p e s t r i s L.), Oman kosmaty (In u 1 a h i r t a L.), Dziewięćsił pospolity ( C a r l i n a v u l g a r i s L.), Ciemiężyk pospolity (V i n- c e t o x i c u m o f f i c i n a l e M o en ch ), chętnie uciekający w szczeliny skalne, gdzie towarzyszy mu Irga ( C o t o n e a s t e r n i g r a W a h l b.), Owies omszony (A v e n a p u b e s c e n s H uds.), Ostnica pierzasta ( S tip a p e n n a t a L.), Dzwonki skupione ( C a m p a n u la g l o m e r a t a L.), Dzwonki syberyjskie ( C a m p a n u la s i b i r i c a L.), wreszcie Tymianek pospolity ( T h y m u s S e r p y l l u m L.) i Kokoryczka właściwa ( P o l y g o n a t u m o f f i c i n a l e A li.) 1) w towarzystwie Kostrzewy owczej (F e s t u c a o v i n a L.), Oleśnika górskiego ( L i b a n o t i s m o n t a n a C r a n tz ) , W'.ęzówki błotnej ( F i l i p e n d u l a U l m a r i a M axim .), Czyścaprostego ( S t a c h y s r e c t a L.), Kozłka lekarskiego ( V a l e r i a n a o f f i c i n a l i s L.), Marzanki pagórkowej ( A s p e r u l a c y- n a n c h i c a L.), Krwawnika (A c h i 11 e a n o b i 1 is L.) i Chabra ( C e n t a u r e a ma- c u l o s a A u ct.).

Dla całości obrazu Ojcowa pozostaje wreszcie wspomnieć o szacie roślin­

nej współczesnego dna doliny, które A. Jelenkin zalicza do drugiej swej »strefy«

klimatycznej *). Gleba łąk tych ma charakter bardzo różny. Z jednej strony bo­

wiem mamy tu do czynienia z pokładami, namulonymi przez Prądnik i Sąspówkę, z drugiej zaś z najrozmaitszymi produktami wietrzenia stoków doliny. W roślin­

ności łąk tych przeważają Turzyce ( C a r i c in e a e ) , jako to: Turzyca palczasta ( C a r e x d i g i t a t a L.), Turzyca najeżona ( C a r e x m u r i c a t a L.), Turzyca pospo­

lita ( C a r e x v u l g a r i s F r ie s ) , Turzyca kosmata ( C a r e x h i r t a L.), Turzyca owalnokłoskowa ( C a r e x l e p o r i n a L.) i Turzyca obła ( C a r e x t e r e t i u s c u l a G o o d.). Brzegi rzeczek zajmuje Sitowie płaskie ( S c i r p u s c o m p r e s s u s P e r s.), Sitowie rozpierzchłe ( S c i r p u s s i l v a t i c u s L.), Ponikło błotne ( H e l e o c h a r i s p a l u s t r i s , R. Br.), Wełnianka wązkolistna ( E r i o p h o r u m a n g u s t i f o l i u m R o th ), różne gatunki Sitów ( J u n c a c e a e ) w towarzystwie Świbki błotnej (T ri- g l o c h i n p a l u s t r i s L.), Jeżogłówki gałęzistej ( S p a r g a n i u m r a m o s u m H u d s.), Mietlicy wązkolistnej ( A g r o s t i s c a n i n a L.), Drżączki średniej ( B r iz a m e d ia L.), Trzęślicy błękitnej (M o lin ia c o e r u l e a M o en ch ), Śmiałka darniowego ( A ir a

A. Jelenkin, 1. c., p. 154.

ł) A. Jelenkin, 1. c., p. 166. »Strefę* tę cechuje wilgotność, sięgająca 60—80%.

(10)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wstęp.

c a e s p i t o s a L.), Manny jadalnej ( G l y c e r i a f l u i t a n s R . Br.), a gdzieniegdzie Trzciny pospolitej ( P h r a g m i t e s c o m m u n is T rin .). Często występują też Skrzypy \Skrzyp mułowy ( E ą u i s e t u m lim o s u m L.) i Skrzyp błotny (E ą u is e - tu m p a l u s t r e L.)], ujęte od spodu darnią Mchów ( A u la c o m n iu m p a l u s t r e S chw ., P o l y t r i c h u m c o m m u n e L., H y p n u m e u s p i d a t u m L. etc.), rza­

dziej przedstawiciele dwuliściennych, z pośród których do najczęstszych należą tu Barszcz pospolity ( H e r a c le u m S p h o n d y l i u m L.), Ostrożeń warzywny (Cir- s iu m o l e r a c e u m Scop.), Ostrożeń nadbrzeżny ( C ir s iu m r i v u l a r e L in k ), tam zaś, gdzie podmokle łąki dochodzą aż pod strome stoki skalne, spotyka się jedna z pereł reślinnych doliny Ojcowskiej: Ułudka ( O m p h a lo d e s s c o r p i o i d e s S c h r k.).

Udział w szacie roślinnej Ojcowa i okolic jego tak różnorodnych elemen­

tów, jakimi są z jednej strony przedstawiciele flory alpejskiej, górskiej, z drugiej zaś pierwiastki stepowe, wskazuje oczywiście, jak już wspomniałem powyżej, na to, że istniał tu ongi zespól odmienny, »w którym pierwiastki stepowe i leśne żyły ze sobą w zgodzie i sąsiedztwie«, że więc, jak mówi Paczoskix), »na ...g r a ­ nicy rozpostarcia lodów widzimy mieszaninę różnych szczątków (reliktów), przed­

stawiających ...znaczne wogóle podobieństwo do flory górskiej, lecz w porówna­

niu z tą ostatnią odznaczających się przewagą form południowych«. Wyróżnico- wanie owej mieszanej flory przedlodowcowej i zlokalizowanie się trzech typów roślinności (stepowej, alpejskiej i północnej), zdaniem powyżej wymienionego autora, »należy odnieść dopiero do początku epoki polodowcowej« *).

Żywem zaś świadectwem mieszanej owej flory, która niegdyś na wolnej od lodów »wyspie Ojcowskiej« istniała, są te cenne jej resztki, które poprzez wieki całe dotychczas jeszcze w dolinie Ojcowskiej przetrwały * 2).

Warszawa, 21 listopada 1912.

x) J. Paczoski, 1. c., p. 139.

2) Odmienny nieco pogląd na powstanie obecnej szaty roślinnej naszego południa, o którym wspomniałem już we wstępie zeszytu II wydawnictwa niniejszego, streścił prof. M. Raciborski w cennej swej pracy p. t. »Zarys rozwoju roślinności Polski* (»En- cyklopedya Polska*, wydawnictwo Akademii Umiejętności, t. I).

Vegetationsbilder aus dem Koenigreich Polen.

H e f t V.

F l o r a v o n O jc ó w .

Von Z. Wóycicki.

E I N L E I T U N G (z u H e ft V u. V I).

Der Krakau-Wieluń’sche HOhenzug, welcher den mittleren Teil des Schlesisch-Polnischen Hochpla- teau’s bildet, beginnt mit Kalkfelsen an den Ufem der Weichsel bei Krakau. Von hier aus erstreckt er sich in Form eines engen Streifens in nordwestlicher Richtung Uber Olkusz, Pilica, Żarki, Częstochowa bis Wieluń; da- her trdgt er die Bezeichnung: Krakau-Wieluń'scher HOhenzug.

Dieser HOhenzug wird an seinem sUdlichen Te ile, wo er scharf abgegrenzt ist, von Osten her durch die Flttsse Pilica und Śreniawa abgeschlossen; nach Westen zu fallt er mit hohem steilem Abhange, welcher sich von Sławków Uber Wysoka-Pilecka, Rudniki, Żarki, Dębowiec, Olsztyn nach Siedlec Mirowski an der Warthe erstreckt, in der Richtung nach der Einsenkung zu, in welcher sich die Eisenbahnlinie von Granica bis Częstochowa hinzieht.

Eine charakteristische EigentUmlichkeit dieses Krakau-Wieluń’schen HOhenzuges besteht darin, dass auf der ganzen Ausdehnung desselben ausschliesslich Kalkfelsen der oberen Juraformation zu Tage treten. Dieser HOhenzug liefert, nach der Ansicht von Siemiradzki, ein ganz ausserordentlich interessantes Beispiel der Abra- sionswirkung der diluvialen Gewasser. Denn die Felsen desselben stellen nur die von der Abrasion Ubrig geblie- benen Reste eines bedeutend mUchtigeren Kalklagers dar, welches sich einst viel weiter nach Westen erstreckte, ais es gegenwartig der Fali ist.

Dem felsigen Charakter der Kalkgebilde und dem schwach geneigten Abfall derselben verdankt der Krakau-Wieluń'scher HOhenzug die charakteristischen Merkmale der Karst-Landschaft, welche ganz besonders stark in seinem sUdlichen Teile entwickelt sind.

Infolge der Festigkeit des Kalksteins und des schwachen Abfalles seiner Schichten wirkten hier die Erosion und Denudation in einer ganz bestimmten Richtung, wodurch eine ganz eigenartige Boden-Konfigura- tion der ganzen Gegend, die Gestaltung der Thaler, die Entstehung der unterirdischen HohlrUume und der Ver- lauf der fliessenden Gewasser bedingt wurden. Elf grOssere und kleinere Thaler, welche ihre Entstehung der Ero­

sion des fliessenden Wassers verdanken, durchschneiden den sUdlichen Rand des Krakau-Wieluń'schen HOhenzu­

ges, indem sie ihre ausserordentlich reichlichen Gewasser den Flttssen Chechlo, Rudawa und Weichsel abgeben.

Einige dieser Thaler stellen nur enge Schluchten dar; wenn sie von grOsserer Ausdehnung sind, so verzweigen sie sich und ihre Gestalt wird viel mannigfaltiger; fUr die langsten und schOnsten dieser Thaler gelten diejeni- gen von Ojców. Alle diese Thaler werden in den Kalkablagerungen durchfurt, welche entweder nur eine schwa- che, oder gar keine Schichtung zeigen; ihre Entstehungszeit war die Nacheiszeitperiode, wahrend welcher die Gew3sser infolge des energischen Aufthauens des Eises die LOssdecke der Felsen zerwuschen. Im Laufe der Zeit nagten diese schnell fliessenden Gewasser ihre Betten immer tiefer ein, wodurch zugleich drei Ubereinander ge- lagerte Terrassen gebildet wurden. Stellenweise erheben sich diese von der Wassererosion verschont gebliebenen Ueberreste der Kalksteine malerisch in den Thalern oder an den Abhangen derselben in Gestalt von ungeheuren FelsblOcken, Nadeln oder Pfeilern, die an der Basis enger sind, ais am Gipfel.

Die Entstehungsgeschichte der Thaler gestattet uns auch den Charakter der gegenwartig vorhandenen Substrate zu verstehen, auf welchen eine ziemlich mannigfache Vegetationsdecke gedeiht, die in ihrer Zusammen- setzung allerdings auch noch von anderen Entwickelungsbedingungen abhangig ist, namlich von der Feuchtig- keitsmenge und der Lichtęuantitat.

Die dritte oder oberste, mit LOss und Schutt, aus dem stellenweise die Felsgipfel hervorragen, bedeckte Terrasse stellt wahrscheinlich die OberflUche derjenigen Insel der Eiszeitperiode dar, auf welcher, nach der An­

sicht Paczoskfs *), sich die gemischte voreiszeitliche ’) Flora bis auf unsere Zeit erhalten hat, allerdings nur in Form von Ueberresten, die sich am widerstandfahigsten gegen die damaligen Existenzbedingungen erwiesen haben.

Ais Beweis dafUr, dass diese voreiszeitliche Flora wirklich eine gemischte war, dient nach der Ansicht Paczoskfs der Umstand, dass wir hier nicht nur die Ueberreste einer sUdlichen (Steppen-) Flora, sondem auch der Alpen-, Wald-, Sumpf- und Wasserflora finden.

*) J. Paczoski: »O formacyach roślinnych i pochodzeniu flory poleskiej., Pam. Fizyogr., Bd. XVI.

’) J. Paczoski, 1. c., p. 139.

( 1 2 )

Yegetationsbilder aus dem Kónigreich Polen. Heft V. Z. Wóycicki. Flora von Ojców. Einleitung.

Mit andem Worten, die damalige Flora war noch nicht in die deutlich unterscheidbaren zwei Facien getrennt, namlich in die Waldzone nach Norden zu und in die Steppenzone nach Stlden zu, — solidem stellte vielmehr einen gemischten Typus dar, in welchem nebeneinander die verschiedensten Pflanzen auftraten, wobei jede derselben zugleich mit der Gesellschaft, der sie angehórte, ihren entsprechenden Standort einnahm, je nach der Abhangigkeit vom Charakter des Substrates, von dessen Feuchtigkeitsgrade und dergleichen.

In der gegenwSrtigen Zeit ist die mit LOss bedeckte Oberfl&che dieser »Insel< durch eine ziemlich mono- tone Vegetationsdecke charakterisirt, da diese Flachę dem Ackerbau dient. Walder sind nur sehr wenig vorhanden, hier und da findet man Wiesen und unbebautes Land. In der Vegetation herrschen die synantropischen Elemente vor. Unter den selteneren Species, welche zu den Bestandteilen der Vegetationsdecke dieser Stellen gehóren, sind hervorzuheben: Spiraea Filipendula L., Nonnea pulla DC., Cynoglossum. officinale L., Scrofulaiia Scopolii Hoppe und eine Reihe von Sandbewohnern, wie: Calamagrostis epigeios Roth, Festuca ovina L., Festuca rubra L., Rumex Acetosella L., Echium oulgare L., Verbascum Lychniłis L., Linaria oulgaris Mili., Plantago major L., Erigeron canadensis L., Er. acer L., Hieracium Pilosdla L., Arabis arenosa Scop., Euphorbia Cyparissias L., Euph. Esula L., Dianthus Carthusianorum L., Sedum maximum Sut., Ervum hirsutum L. und Scleranthus perennis L.

Die ungeheuren, oft in Form von langgestreckten Buckeln auftretenden Kalkfelsen der dritten Terrasse sind mit Xerophyten bewachsen, die zwischen aus Juniperus communis L., Crataegus Oxyacantha L., Rosa ca- nina L., Prunus spinosa L., Betula alba L. u. a. zusammengesetzten Gebtlschen zerstreut sind. Von i-, 2- und mehrjahrigen Vertretem kommen hauptsachlich vor: Graser (am haufigsten Poa compressa L. und Festuca ovina L j in Begleitung von Saxifraga granulata L., S. tridactylites L., Sedum acre L., S. sexangulare L., S. maxi- mum Sut. und Semperoimm soboliferum.'Sims. In den von Moosen (Dicranum scoparium [L.] Hedw., Barbula rura- lis [L.] Hedw., Racomitrium canescens Brid. etc.) besetzten Felsspalten nisten: Allium fa lla x Schlt., Aira caryophyl- lea L., Asplenium Ruta muraria L., Aspl. Trichomanes L. und Phegopteris Dryopteris F(e, von welchen die letztere stellenweise dichte Bestande bildet. Die gleichen Pflanzengesellschaften treten auf dem Schutt auf, wenn der letztere ausschliesslich aus Kalkfragmenten besteht. Aber wenn die Schuttzwischenraume durch Verwitterungs- producte des Kalksteins und durch Faulnissproducte der Organismen ausgeftlllt werden, so beginnen auf derarti- gem Substrate die folgenden Pflanzen das Uebergewicht zu nehmen: Potentilla alba L., P. cinerea Chaix, Digi­

talis ambigua Murr., Cerinłhe minor L., Anthericum ramosum L., Vincetoxicum officinale Moench, Fragaria collina [Ehrh., F. elatior Ehrh., Laserpitium latifolium L., Libanotis montana Crantz, Daucus Carota L. und Melica ciliata L.

Nur auf den niedriger gelegenen Terrassen, auf der zweiten, und ganz besonders auf der ersten, die sich durch massige Feuchtigkeit und gleichzeitig durch hinreichende Beleuchtung auszeichnet, tritt in vollstem Maasse der Reichtum und die Mannigfaltigkeit der Flora des Ojców-Thales hervor, von welchem Besser schon vor 100 Jahren sich ausdrtlckte: »vallis pulcherrima et plantis raris ditissima« *).

Die Pflanzensubstrate sind hier ungefahr dieselben, ais auf der 3. Terrasse, d. h. wir haben hier gleich- falls Kalkfelsen, Kalkschutt und schliesslich Lóss; unter ihrer Pflanzendecke aber fallen hauptsachlich in die Au- gen prachtvolle gemischte oder reine Waldbestande. In den Nadelholzwaldern herrschen Abies alba Mili, und Picea excelsa Link vor, mit seltener Beimischung von Taxus baccata L. Bei Czajowice und Smardzewice und an vielen anderen Orten, z. B. bei Pieskowa-Skala, kommt L arix europaea DC. *) vor, welche hier in sehr schó- nen, hochgewachsenen Exemplaren gedeiht. Auch fehlt es nicht an Pinus siloestris L., welche stellenweise an den Abhangen des Thales dichte Walder bildet. Diese Pinus-Walder sind jedoch neueren Ursprungs, denn sie stellen das Resultat der Bemtihungen der Forstverwaltung von Ojców dar.

Die Kiefer entwickelt sich hier jedoch bedeutend schwacher, ais auf den Sandstellen ausserhalb von Ojców, ausserdem aber wird sie stark verdr8ngt von Picea excelsa Link, Abies alba Mili., Juniperus communis L. und sogar von Larix europaea DC.

Der Bodenteppich dieser stellenweise dichten Walder besteht hauptsachlich aus verschiedenen Arten von Pirola, aus Vaccinium Myrtillus L., Calluna mlgaris Salisb., Monotropa Hypopitys L., Trientalis europaea L., Pteridium aquilinum Kuhn und einer ganzen Reihe anderer Vertreter der typischen Waldflora, welche von Galeobdolon luteurn Huds., Luzula multiflora Lej., Epipactis atrorubens Schlt., Paris quadrifolius L., Polygona- tum oerticillatum Ali. etc. begleitet werden. In den hauptsachlich aus Fagus siloatica L. und Carpinus Betulus L. bestehenden Laubwaldem ist die Bodendecke charakterisirt in erster Linie durch Formen, welche A. Jelenkin s)

»Rędzina-Pflanzen« 4) nennt, namlich: Asarum europaeum L., Hepatica nobilis Schreb., Isopyrum thalictroides L.

*) W. S. J. G. Besser: »Primitiae Florae Galiciae Austriacae utriusque. Enchiridion ad ezcursiones botanicas concinnatum«, M. D. Pars I et II, Viennae, sumptibus Ant. Doli., 1809.

s) Siehe die Beschreibung der Tafel I und II (Larix) im 2. Hefte der »Vegetationsbilder aus dem Kó- nigreich Polen<.

’) A. Jelenkin: » Flora Ojcowskoj Doliny«(russisch), Warschau, 1901.

*) »Rędzina« nennt man den Boden, welcher durch Verwitterung der Kalksteine und Beimischung von Pflanzen- und Tierresten entstanden ist.

( 1 3 )

Yegetationsbilder aus dem KOnigreich Polen. Heft V. Z . W Ó Y C IC K I. Flora von Ojców. Einleitung.

und Neottia Nidus m is Rich. Viel reichhaltiger ist die Bodendecke in den gemischten Waldern, wo ausser den obengenannten Baumen noch, wenn auch in vereinzelten Exemplaren, Quercus pedunculata Ehrh., Tilia parvi- folia Ehrh., Acer plaianoides L., A. Pseudoplatanus L., Betula alba L., Populus tremula L. angetroffen wer- den, mit einem Unterholz von Juniperus communis L., Prunus spinosa L., Prunus Padus L., Viburnum Opulus L., Sambucus nigra L., S. racemosa L. und A. Ebulus L., zwischen denen ein dichtes GestrUpp von Rubus Idaeus L., R. fruticosus L. und R. caesius L. vorkommt. Die ausserst mannigfaltige und stellenweise ausserordentlich dichte Decke, welche sich am Fusse derselben ausbreitet, wird sowohl aus Elementen gebildet, welche der Wie- sen- und Waldwiesen-Flora eigenttlmlich sind, ais auch aus den Vertretem der Bodendecke der reinen Nadel- und Laubholzwalder. Also ausser den oben angefUbrten ein-, zwei- und mehrjahrigen Pflanzen werden noch ange­

troffen: Asperula odorata L., Anemone siloestris L., Gagea lutea Schlt., Adoxa Moschatellina L., Pulmonaria angustifolia L., Fragaria vesca L., Myosotis siloatica Hoffm., Paris quadrifolius L., dichte Bestande von Lu- naria rediviva L. und kleine, an schattigen, humusreichen, feuchten Stellen auftretende Gesellschaften von Arum maculatum L. in Gemeinschaft mit Astrantia major L., Sanicula europaea L., Melitłis Melissophyllum L., Phy- teuma spicatum L., Milium effusum L., Sieglingia decumbens Bernh. und Poa Chaixi Vill. Ais Begleiter sind noch anzuftlhren: Polygonatum officinale Ali., P. verticillatum AU., Digitalis ambigua Murr., welche mit beson- derer Vorliebe die sonnigen Waldwiesen aufsucht, Lilium Martagon L., Epipactis latifolia Ali., Listera ovata R.

Br., Ranunculus lanuginosus L., Geranium phaeum L. uud die seltener vorkommenden: Veratrum album L., Cephalanthera grandiflora Babingt., Atropa Belladonna L., Hypericum montanum L., Aconitum Moldamcum Hacq. und Hieracium umbellatum L. Am Fusse dieser Pflanzen dehnt sich ein mehr oder weniger dichter Moos- Teppich aus, welcher entweder aus trockenen Waldboden bewohnenden (Polytrichum commune L., P. juniperi- num Willd., P. formosum Hedw., Thuidium recognitum [Hedw.] Lind., Th. tamariscinum [Hedw.] Br. et Sch., Di- cranum undulatum Ehrh., D. scoparium [L.] Hedw. und stellenweise Thuidium abietinum [L.] Br. et Sch. und Polytrichum piliferum Schreb.), oder feuchten Schatten liebenden Arten (Teiraphis pellucida Hedw., Leskea poly- carpa Ehrh., Webera nutans [Schreb.] Hedw., Dicranum montanum Hedw. etc.) besteht.

Die trockeneren, mit Forstsaaten besetzten Waldwiesen, auf welchen Atropa Belladonna L. und Digi­

talis ambigua Murr. anzutreffen sind, werden mit Vorliebe von verschiedenen Pogonatum-Ax\.vo (P. umigerum Sch., P. aloides Beauv. und P. nanum Beauv.) besiedelt. Die SchOnheit der Waldbodendecke wird noch effectvoll gehoben durch verschiedene Vertreter der Equisetaceen und Filicineen, und zwar hauptsachlich durch Pteridium aquilinum Kuhn, Polystichum Filix mas Roth, Athyrium Filix femina Roth, Polystichum spinulosum DC., Equi- setum siloaticum L. und durch die viel seltener, dafttr aber in grOsseren Bestanden yorkommende Phegopteris Dryopteris F£e.

Die mit Hedera Helix L. umzogenen Stamme der Baume sind mit Polypodium oulgare L. und Cysto- pteris fragilis Bernh. bewachsen. Der letzte genannte Fara schmllckt zusammen mit Asplenium Trichomanes L., A. oiride Huds., A. Ruta muraria L., denen sich noch Valeriana tripteris L. zugesellt, die steilen Abhange der Kalkfelsen, an welchen im Bentkowska-Thale ausserdem noch eine der besonderen Seltenheiten der Flora von Ojców gedeiht, namlich Saxifraga Aizoon Jacq. Zu den allerschónsten und interessantesten Farnen gehOrt einer- seits Scolopendrium mlgare Sm., anderseits Aspidium lobatum Sw.; ersteres wachst vornehmlich an den Felsen des Chelmowa-Berges und bei Pieskowa-Skala, wahrend letzteres die mit LOss bedeckten Abhange der zweiten Terrasse bewohnt. Selbstverstandlich fehlen in dieser Waldbodendecke nicht die Vertreter der Lycopodiaceen, uńter denen die Hauptstelle Lycopodium claoatum L. einnimmt; stellenweise (z. B. am Chełmowa-Berge) findet sich auch L. annotinum L. und noch seltener L. Selago L. vor. Die an den mehr oder weniger steilen Abhan- gen der II und I Terrasse gelegenen schOnen Wiesen sind in den tiefer befindlichen Partien teils aus »Rędzina- Elementen«, teils aus den Bestandteilen der oben beschriebenen Pflanzendecke der gemischten Walder zusam- mengesetzt. Ausser denselben begegnen wir noch: Avena pubescens Huds., Sieglingia decumbens Bernh., Poa Chaixi Vill., Hypericum montanum L., Peucedanum Ceroaria Cuss., Filipendula Ulmaria Maxim., Trifolium alpestre L., T. montanum L., T. rubens L., Saloia pratensis L., Gentiana cruciata L., Stachys siloatica L., S.

recta L. und Hieracium umbellatum L.

Eine weit grOssere Beachtung yerdienen jedoch die typischen Elemente der Steppenflora, welche die Schuttmassen und trockenen Wiesen der hoher gelegenen Abhange des Thales von Ojców charakterisieren. Hier begegnen wir in grossen Bestanden Anemone siloestris L., vereinzelt dagegen Turritis glabra L. und Geranium phaeum L., ferner Genista tinctoria L., Potentilla alba L., P. opaca Roth, P. cinerea Chaix, Asperula tinctoria L., Artemisia campestris L., Inula hirta L., Carlina oulgaris L., Vincetoxicum officinale Moench, welches mit Vor- liebe gemeinschaftlich mit Cotoneaster nigra Wahlb. in die Felsspalten eindringt, Aoena pubescens Huds., Stipa pennata L., Campanula glomerata L., C. sibirica L., schliesslich Thymus Serpyllum L. und Polygonatum offici­

nale Ali. in Begleitung von Festuca ooina L., Libanotis montana Crantz, Filipendula Ulmaria Maxim., Stachys recta L., Valeriana officinalis L., Asperula cynanchica L., Achillea nobilis L. und Centaurea maculosa Auct.

Zur Vervollstandigung des Yegetationsbildes der Thaler von Ojców muss noch die Flora des lieutigen

( l 4 )

Yegetationsbilder aus dem KOnigreich Polen. Heft V. Z. Wóycicki. Flora von Ojców. Einleitung.

Thalgrundes erwahnt werden, welchen A. Elenkin seiner zweiten klimatischen Zonę zuzithlt *). Der Boden dieser Wiesen hat einen sehr verschiedenartigen Charakter. Denn wir haben hier einerseits mit den durch die Prą­

dnik- und Sąspówka-Flilsse abgelagerten Anschwemmungen, andererseits mit den verschiedenen Verwitterungs- producten der Thalabhange zu tun. In dieser Wiesenflora herrschen Caricineae (C. digitata L., C. muricata L., C. vulgaris Fries, C. hirła L., C. leporina L. und C. teretiuscula Good.) vor. An den Flussufem finden wir Scirpus compressus Pers., S. siloaticus L., Heleocharis palustris R. Br., Eriophorum angustifolium Roth, verschie- dene Juncaceen-Rrten, in Begleitung von Triglochin palustris L., Sparganium ramosum Huds., Agrostis canina L., Briza media L., Molinia coerulea Moench, Aira caespitosa L., Glyceria fluitans R. Br. und Phragmites com- munis Trin. Haufig treten ferner auf: Equisetum limosum L. und Equisetum palustre L., an dereń Fusse ein mehr oder weniger dichter Teppich von verschiedenen ‘Moosen gebildet wird; seltener sind hier die Vertreter der Bicotylen, von welchen zu den am haufigsten vorkommenden gehOren: Heracleum Sphondylium L., Cirsium oleraceum Scop. und Cirsium rivulare Link.

Dort jedoch, wo die sehr feuchten Wiesen an die schroffen Abhange der Kalkfelsen angrenzen, finden wir eine der Perlen der Flora des Ojców-Thales, namlich Omphalodes scorpioides Schrank.

Die Anteilnahme an der Zusammensetzung der Flora von Ojców und seiner Umgebung von Vertre- tern der alpinen Bergflora einerseits, und der Steppenflora andererseits weist, wie ich bereits oben erwahnt habe, darauf hin, dass hier einst eine andere Vegetationszusammenstellung existierte, an welcher, nach der Ansicht Paezoski’s, die Wald- und Steppen-Elemente in yollster Eintracht und Nachbarschaft neben einander Teil nah- men. Die Segregation dieser gemischten praeglacialen Vegetation und die Lokalisirung der 3 Typen der Pflan- zenfacien: Steppen-, Alpinen- und Arktischen-Flora muss nach der Meinung des obencitirten Autors in den An- fang der postglacialen Periode zurOckgeftthrt werden’).

Ais lebende Zeugen dieser gemischten Flora, welche einstmals auf der eisfreien Insel von Ojców exi- stierte, sind diese wertvollen Relicten zu betrachten, welche sich dort im Verlaufe vieler Jahrhunderte bis auf die Jetztzeit erhalten haben.

Warschau, den 21. November 1912.

*) A. Elenkin, 1. c., p. 166.

’) J. Paczoski, 1. c., p. 139.

s) Eine etwas andere Meinung tlber die Entstehung der Flora der slldlichen Teile des Kónigreichs Po­

len spricht prof. Raciborski in seiner Publication unter dem Titel: »Zarys rozwoju roślinności Polski« (Encyklo- pedya Polska, Bd. I) aus.

(1 5 )

(i6)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wykaz gtówn. prac.

Wykaz niektórych główniejszych prac,

dotyczących bądź bezpośrednio, bądź pośrednio poszycia roślinnego Ojcowa.

F. Berdau: » Kilka słów o roślinności i florze Ojcowa, jako dodatek do flory Królestwa Polskiego*, Bibl. Warsz., 1859, t. III.

— »Flora okolic Krakowa etc.*, Kraków, 1859.

— »Liszajniki izsliedowannyje do sich por w oblasti Warsz. Uczebn. Okruga*, 1876.

— »Grzyby jadalne i jadowite krajowe*, Encyklopedya Rolnicza, t. III.

V. Berg: »Die Walder in Polen*, Monatschrift fiir das Forst- u. Jagdwesen, 1866.

W . S. J. G. Besser: >Primitiae Florae Galiciae Austriacae utriusąue. Enchiridion ad ex- cursiones botanicas concinnatum*, M. D. Pars I et II, Viennae, 1809.

Fr. Błoński: » Przyczynek do flory grzybów Polski*, Pam. Fizyogr., 1896, t. XIV.

— »Materyaly do flory skrytokwiatowej krajowej. Wątrobowce Król. Polskiego*, Pam.

Fizyogr., 1888, t. VIII.

— »Materyały do flory skrytokw. krajowej. Mchy Królestwa Polskiego*, część I, Pam.

Fizyogr., 1889, t. IX.

— »Przyczynek do flory jawnok wiato we j oraz skrytokwiatowej naczyniowej kilkunastu • okolic kraju*, Pam. Fizyogr., 1892, t. XII.

— »Wyniki poszukiwań florystycznych skrytokwiatowych w obrębie pięciu powiatów Król. Polskiego*, Pam. Fizyogr., 1890, t. X.

St. Chełchowski: »Grzyby podstawkozarodnikowe Król. Polskiego*, część I, Pam. Fizyogr., 1898, t. XV.

K. Filipowicz: »Spis Mchów, Wątrobowców i Porostów z niektórych stanowisk Król. Pol­

skiego*, Pam. Fizyogr., 1881, t. I.

A . Jelenkin: »FIora Ojcowskoj doliny*, Warszawa, 1901.

Fr. Kamieński: »Spis Paproci Krajowych*, Pam. Fizyogr., 1888, t. VIII.

K. Łapczyński: » Zasięgi roślin Rezedowatych, Czystkowatych, Fijolkowatych, Krzyżowni- cowatych i części Goździkowatych w Król. Polskiem etc.*, Pam. Fizyogr., 1891, t. XI.

— »Zasięgi roślin czterech rodzin dennokwiatowych w Król. Polskiem i w krajach są­

siednich*, Pam. Fizyogr., 1889, t. IX.

— >Zasięgi roślin Krzyżowych etc.*, Pam. Fizyogr., 1890, t. X.

— »Dokończenie roślin dennokwiatowych w Król. Polskiem etc.*, Pam. Fizyogr., 1892, t. XII.

— »Stosunek flory Król. Polskiego do roślinności kwiatowej całej powierzchni ziemi*, Pam. Fizyogr., 1887, t. VII.

— »Ze Strzemieszyc do Solca*, Pam. Fizyogr., 1882, t. II.

— »Z powiatu Trockiego do Szczawnicy*, Pam. Fizyogr., 1892, t. XII.

J. Paczoski: »O formacyach roślinnych i pochodzeniu flory poleskiej*, Pam. Fizyogr., 1896, t. XIV.

(i7)

Obrazy roślinności Królestwa Polskiego. Zeszyt V. Z. Wóycicki. Roślinność Ojcowa. Wykaz glówn. prac.

A. Polujański: »Opisanie lasów Król. Polskiego i Gubernij Zachodnich Cesarstwa Rossyj- skiego etc.«, Warszawa, 1854.

M . Raciborski: » Drzewa, krzewy i rośliny na ziemiach Polskich*, Encyklopedya Polska, Kraków, 1912, t. I.

— »Dzieje rozwoju roślinności Polskiej*, Encyklopedya Polska, Kraków, 1912, t. I.

A. Rehman: »Ziemie dawnej Polski etc.*, Lwów, 1904, część II.

— »Roślinna szata ziem Polskich*, Encyklopedya Polska, Kraków, 1912, t. 1.

— »Systematyczny przegląd Porostów*, Sprawozdania Kom. Fizyogr. Akademii Umiej, w Krakowie, 1879.

J. Rostafiński: »Florae Polonicae Prodromus*, Berlin, 1873.

— » Krytyczne zestawienie Paprotników Król. Polskiego*, Pam. Fizyogr., 1886, t. VI.

G. Rżączyńskl: »Auctuarium historiae naturalis curiosae Regni Poloniae*, Gedani, 1742.

M . Schubert: »Opisanie drzew i krzewów leśnych Królestwa Polskiego*, Warszawa, 1827.

»Sprawozdanie z podróży naturalistów, odbytej w r. 1854 do Ojcowa*, Biblioteka W ar­

szawska, 1855, t. II, i 1857, t. II.

J. Steinhaus: »Materjaly ko florie tajnobracznych rastenij okrestnostej Warszawy i Ojcowa*, Warsz. Uniwersit. Izwiestja, 1887, Nr. 7 i 8.

J. W aga: »Flora Polonica Phanerogama etc.*, Varsoviae, 1848.

A. Zalewski: » Krótki przegląd roślin nowych dla Królestwa Polsk.*, Kosmos, 1896, t. XXI.

— »Rozbiór prac, dotyczących flory polskiej (od roku 1880 do 1895 włącznie)*, odbitka z »Kosmosu«, Lwów, 1896.

(18)

Vegetationsbilder aus dem KOnigreich Polen. Heft V. Z . W Ó Y C IC K I. Flora von Ojców. Tafel I.

Tafel I.

Arum maculatum L.

am Fusse der Felsen hinter der A nstalt „G oplana".

(Nach photographischer Aufnahme von R. Cholewiński am 30. Mai 1912.)

Auf den schattigen, mit einer dicken Humusschicht bedeckten, an oder auf den Felsen befindlichen und zugleich feuchten Stellen der ersten und zweiten Terrasse des Tbales von Ojców gedeiht ttppig Arum ma­

culatum L. Man sieht es im Hintergrunde auf Tafel I, wo es sich bestandartig im dichten Schatten von Corylus Avellana L., Carpinus Betulus L. und Cornus sanguinea L. ausbreitet, dereń Stttmme deutlich auf dem Grund der mit Moosen bewachsenen Felswand hervortreten; unter diesen Moosarten herrschen vor: Camptothecium lutescens (Huds.) und Rhynchostegium rusciforme (Neck.).

Auf dem von Ihnen gebildeten Teppich sieht man stellenweise die herabhangenden Btlschel von Agro- stis vulgaris With., oder die emporstehenden Wedel von Polystichum Filix mas Roth (siehe Tafel I, Hintergrund, links). Wahrend Arum maculatum L. in den dunkelsten Schlupfwinkeln dieses Terrains lose Bestande bildet, tritt es an dessen Grenzen den Platz seinen anderen Gefahrten ab, zu denen vor allen Asarum europaeum L., Cory- dalis cava Schwg. et K. und Geranium phaeum L. gehOren. Man trifft auch Ofters in ihrer Gesellschaft: Ranun- culus lanuginosus L., Primula officinalis Jacq., Galium Aparine L., Galeobdolon luteum Huds., Polygonatum offi- cinale Ali. und Scharen von Urtica dioica L. an. Hier und da hebt, vereinzelt auftretend (Tafel I, Hintergrund, rechts), Lilium Martagon L. seine Stengel empor *).

») J. Rostafiński, in seinem .Prodromus Florae Polonicae«, giebt fttr Ojców folgende Standorte von Arum maculatum L. an: schattige Walder unterhalb des Schlosses, bei Pieskowa Skala, Giebułtów, unter der Felsen- gruppe > Rękawica.. K. Łapczyński (siehe »Ze Strzemieszyc do Solca., Pam. Fizyogr., Bd. H, 1882), sah es »...auf dem linken Ufer des Prądnik, oberhalb des Schlosses, in einem dichten Laubwald..

(2 0 )