Kaszubszczyzna. Pedagogicznie o języku i tożsamości

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

Gdańsk 2019

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

Gdańsk 2019

Recenzje

Prof. dr hab. Jolanta Tambor Dr hab. Dorota Misiejuk, prof. UwB

Redakcja wydawnicza Ewa Baniecka

Projekt okładki i stron tytułowych Filip Sendal

Fotografie wykorzystane na okładce pochodzą z archiwum rodzinnego Autorki

Skład i łamanie SUNNY

Publikacja dofinansowana z działalności statutowej Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego

© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego

ISBN 978-83-7865-785-9

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot

tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl

www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

Moim Dziadkom i Rodzicom –

bez nich ta opowieść nigdy by nie powstała

SPIS TREśCI

WSTęP . . . 11 Rozdział 1

METoDoloGIA BADAń KUlTURy KASzUBSKIEJ –

zAłożENIA ANAlIz I INTERPRETACJI PRACy . . . 15 1.1. Kontekst pedagogiczny w badaniach nad kulturą (kaszubską) . . . 15 1.2. Pedagogiczność badań języka i kultury . . . 25 1.3. Relacja wiedza – władza w studiach kulturowych

nad kaszubszczyzną . . . 31 Rozdział 2

DySKURS KASzUBoCENTRyCzNy:

MARGINAlIzoWANA WIEDzA o JęzyKU KASzUBSKIM . . . 47 2.1. Floriana Ceynowy rozpoznanie kaszubszczyzny

jako kultury marginalizowanej względem kultury polskiej . . . 47 2.1.1. Społeczno-polityczne i filozoficzne konteksty

myśli Floriana Ceynowy . . . 48 2.1.1.1. Herderowska koncepcja kultury i języka . . . 49 2.1.1.2. Panslawistyczna koncepcja kultury i języka . . . 54 2.1.1.3. Relacje społeczne w świetle idei demokratycznej . . . . 61 2.1.2. Kaszubszczyzna jako autonomiczna kultura.

Kaszuba jako rozsądny obywatel . . . 64 2.2. Młodokaszubów rozpoznanie kaszubszczyzny

jako związku języka i polityki . . . 68 2.2.1. Społeczno-polityczne konteksty

programu Młodokaszubów . . . 69 2.2.2. Kaszubszczyzna jako deklaracja polityczna:

Kaszuba jako Polak . . . 72

8 Spis treści 2.3. zrzeszeńców rozpoznanie kaszubszczyzny

jako związku języka, dwujęzyczności i państwowości . . . 78 2.3.1. Społeczno-polityczne aspekty programu zrzeszeńców . . . 79 2.3.2. Kaszubszczyzna jako polityka języka.

Kaszuba jako obywatel . . . 85 2.4. Tatczëznë i Òdrodë rozpoznanie kaszubszczyzny

jako związku języka i obywatelstwa . . . 89 2.4.1. Społeczno-polityczne konteksty

programu Tatczëznë i Òdrodë . . . 90 2.4.2. Kaszubszczyzna jako możliwość językowo-obywatelska.

Kaszuba jako obywatel zaangażowany w sprawy kaszubskie . . . 94 2.5. Kaszëbsczi Jednotë rozpoznanie kaszubszczyzny

jako związku języka, obywatelstwa i dwukulturowości . . . 100 2.5.1. Społeczne i polityczne konteksty

programu Stowarzyszenia Kaszëbskô Jednota . . . 100 2.5.2. Dwukulturowość – kaszubszczyzna

jako możliwość etniczno(narodowo)-obywatelska.

Kaszuba jako obywatel świadomy prawa do praw . . . 105 Rozdział 3

DySKURS PoloNoCENTRyCzNy:

DoMINUJąCA WIEDzA o JęzyKU KASzUBSKIM . . . 111 3.1. Wytworzenie i umocowanie dyskursu polonocentrycznego –

aplikacje społeczne, polityczne i naukowe . . . 111 3.1.1. Społeczne i polityczne umocowanie

dyskursu polonocentrycznego . . . 112 3.1.2. Naukowe umocowanie dyskursu polonocentrycznego . . . 119 3.2. Polonocentryzm kaszubski jako projekt

polityki tożsamościowej (czasów) PRl . . . 131 3.2.1. Kwestia kaszubska jako wiedza o Kaszubach

w polityce tożsamościowej PRl . . . 133 3.2.2. Język kaszubski w polityce tożsamościowej PRl . . . 140 3.3. Naukowe wytwarzanie prawdy o języku Kaszubów

jako próba interpretowania rzeczywistości społeczno-kulturowej . . . 144 3.3.1. Wytwarzanie wiedzy:

kaszubski jest dialektem polskim . . . 148 3.3.2. Wytwarzanie wiedzy:

kaszubski jest dialektem języka polskiego . . . 156 3.3.3. „Kaszubski jest dialektem”

jako wola prawdy dialektologii polskiej . . . 169

9

Spis treści Rozdział 4

żyCIE Po żyCIU. DEKoNSTRUKCJE

DySKURSU PoloNoCENTRyCzNEGo . . . 177

4.1. Dekonstrukcje w obrębie wiedzy dominującej o języku kaszubskim . . . 177

4.2. Pierwsza dekonstrukcja: język kaszubski jest dialektem, który dorósł . . . 183

4.3. Druga dekonstrukcja: język kaszubski jest językiem jednego z polskich regionów . . . 189

Rozdział 5 KASzUBSzCzyzNA JAKo PoRząDEK PRAWD o JęzyKU I TożSAMośCI. PRóBA PoDSUMoWANIA . . . 195

5.1. Kaszubszczyzna: dwie czy jedna kultura? . . . 195

5.2. Gramsciego intelektualna opieka nad rządzonymi – uwagi metodologiczne . . . 199

5.3. Kaszubszczyzna jako projekt intelektualny i jego pedagogiczne elementy . . . 210

5.4. Kaszubszczyzna jako projekt (językowo-)tożsamościowy i jego pedagogiczne elementy . . . 220

5.4.1. Wspólnota – wielokulturowość . . . 222

5.4.2. Język – dwujęzyczność – dwukulturowość . . . 230

5.4.3. Regionalność (i w niej etniczność) – obywatelskość . . . 234

5.4.4. Wielowymiarowość tożsamości . . . 240

zAKońCzENIE . . . 249

BIBlIoGRAFIA . . . 252

WSTęP

Książka Kaszubszczyzna. Pedagogicznie o języku i tożsamości wpisuje się w tradycję gdańskich badań nad kaszubszczyzną i nad doświadczeniami językowymi, społecznymi oraz edukacyjnymi Kaszubów, które – dokład- nie tak samo jak doświadczenia innych mniejszości etnicznych i narodo- wych – są trudne, skomplikowane i po wielekroć waloryzowane dziejami historycznymi, zmianą granic, zmianą państwowości itp.

Książka przedmiotem zainteresowań czyni nie tyle kulturę kaszubską jako to, co bezpośrednio i realnie jest udziałem człowieka i ludzi, ile wie- dzę o kulturze kaszubskiej, która wytwarzana jest instytucjonalnie i funk- cjonuje jako teoretyczne koncepcje kaszubszczyzny. Te zaś – jak sądzę – nazwać można teoriami. Dają się one rozpoznać jako dwa konfrontacyjne wobec siebie ujęcia, które nazywam kaszubocentryzmem i polonocentry- zmem. Nie uprzedzając szczegółowych treści książki, dodam tylko, że ją- drem pierwszej jest uznanie autonomii języka kaszubskiego, jądrem dru- giej jest uznanie jego zależności od języka polskiego.

Teoretyczne koncepcje kaszubszczyzny bezpośrednio odnoszą się do

języka kaszubskiego i konstruują podstawowy system twierdzeń, który

dotyczy pochodzenia języka, jego struktury, związków języka kaszubskie-

go z innymi językami w grupie języków słowiańskich bądź w odniesie-

niu do języków świata. Tak więc analizując teorie języka kaszubskiego,

można rozpoznać metodologię ich wytwarzania. Interesuje mnie jednak

nie tylko ten aspekt wiedzy teoretycznej, ale zastanawiają mnie także jej

konsekwencje dla innych pojęć, takich jak „kultura” czy „tożsamość”. Tego

rodzaju badania są ważkie, ponieważ nawet jeśli mówić o tożsamości jako

12 Wstęp

człowieczej czy wspólnotowej identyfikacji, to przecież – jak przekonuje Antonina Kłoskowska – tożsamość jest bardziej złożona niż „interpreta- cja jednostkowej identyfikacji”

. Kultura jako to, co wytwarza tożsamość, to więcej niż przekaz obyczajowości i folkloru

, choć te są bez wątpienia istotne w procesach autoidentyfikacji wspólnotowej. Kultura danej wspól- noty jest pełna znaków i znaczeń, ściśle powiązanych z jej systemami sym- bolicznymi. Wiedza – nawet wtedy, gdy przybiera postać teorii – jest jed- nym z systemów symbolicznych kultury. Jest ona z pewnością wartością autoteliczną, ale ma też znaczenie instrumentalne, co można ująć metafo- rycznie jako twierdzenie, że kultura nie jest bezinteresowna

.

Każda teoria z zakresu nauk społecznych i humanistycznych ma cha- rakter społeczny, gdyż jest jakoś powiązana z praktyką społeczną i jest albo deskrypcją, albo interpretacją, która ma wyjaśniać obserwowane zjawiska społeczne, co z kolei ma prowadzić do ich lepszego bądź inne- go zrozumienia. Teoria społeczna może wreszcie projektować rzeczywi- stość społeczną, wskazując, jaka ona być powinna, by była normatywna.

Przy czym tak wytwarzana normatywność jest zazwyczaj częścią systemu przekonań, których w nauce zwykle nie nazywa się światopoglądem, lecz teorią, ewentualnie klasyfikacją – jak można by to lepiej ująć za Michelem Foucaultem

. żadna jednak teoria i żadne myślenie metodologiczne – jak pisze Jerzy Topolski

– nie są wolne od światopoglądu i naiwnością zapew- ne jest wierzyć, że można stworzyć naukę, która będzie wyzwolona pod tym względem. W tym też sensie książka jest o ideologiach, jakie (re)kon- struują się w polu kaszubszczyzny. Jest to też książka o polityczności, po- nieważ każda z tych ideologii przesądza o losie człowieka i wspólnot. De- cydują one o tym, jak człowiek istnieje w świecie, jak świat rozumie, jak rozumie siebie w świecie i jak jest między ludźmi.

1

A. Kłoskowska, Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 210.

2

Por. ibidem, s. 211 i nn.

3

A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1981, s. 533–537.

4

M. Foucault, Słowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, t. 1, tłum. T. Ko- mendant, Gdańsk 2005, s. 170 i nn.

5

J. Topolski, Teoria wiedzy historycznej, Poznań 1983, s. 131–135, 152–157, 183–

188, 487–494.

13

Wstęp

zajmują mnie w tej książce intelektualne wytwory kaszubszczyzny, odnoszę je jednak także do praktyki społecznej (i instytucjonalnej), a nie- które elementy koncepcji teoretycznych wyprowadzam z praktyki bądź do niej odnoszę. Jest to bardziej widoczne w kaszubocentryzmie, dlatego że ten obszar wiedzy (re)konstruował się pozainstytucjonalnie, i jakkol- wiek formalizował się na wzór instytucji, to każdorazowo inspiracją była tu sytuacja społeczno-polityczna i dziejące się w niej praktyki. W prowa- dzonych przeze mnie badaniach te sytuacje społeczno-polityczne stają się kontekstem, w obrębie którego i na skutek którego następuje proces wy- twarzania określonej wiedzy o kaszubszczyźnie. Inaczej ujmując, kontekst społeczno-polityczny każdorazowo decyduje o wytwarzanej na temat ję- zyka kaszubskiego prawdy.

Teorie kaszubszczyzny interesują mnie na sposób instrumentalny, za- stanawia mnie więc, jak mogą one powiększać pole badań nad kulturą kaszubską i jaką mają one moc sprawczą dla zasilania teoretycznych ujęć takich pojęć, jak „pogranicze”, „region”, „regionalizm”, „obywatelstwo” czy

„tożsamość”. Stąd też podejmuję w książce próbę oglądu zrekonstruowa- nych intelektualnych modeli w optyce dorobku polskiej pedagogiki wielo- kulturowej i międzykulturowej.

Muszę także poczynić jedną ważną uwagę: otóż w książce wielokrot- nie odwołuję się do nazwisk, przytaczając wypowiedzi, słowa i stanowi- ska teoretyczne. Jest to typowa zasada w pisaniu prac naukowych. Chcę jednak prosić Czytelnika o to, by wszystkie przytoczone nazwiska trakto- wał na sposób Foucaultowski

, gdyż nazwisko nie jest w tym przypadku reprezentacją fizycznej osoby, lecz autorem, który mówi zawsze z pola jakiejś hegemonii. Autor jest częścią relacji wiedzy – władzy i z tej per- spektywy przyjmuje on, że to, o czym mówi, jest prawdziwe. Każda teoria wytwarza właściwe sobie pole „prawdy” i stara się tę „swoją prawdę” uza- sadnić na różne sposoby, czasami poszukując odpowiednich procedur

6

M. Foucault, Kim jest autor?, tłum. M.P. Markowski [w:] idem, Powiedziane, na- pisane. Szaleństwo i literatura, Warszawa 1999, s. 205–207; idem, Porządek dyskursu.

Wykład inauguracyjny wygłoszony w Collège de France 2 grudnia 1970, tłum. M. Ko-

złowski, Gdańsk 2002, s. 19–22.

14 Wstęp

metodologicznych, czasami poszukując argumentów, a czasami nawet szukając uzasadnienia w historii czy tradycji. Dlatego też trzeba uznać autora za tego, który – jak pisze Antonio Gramsci

– przekazuje innym to, czego się sam o świecie (nie)krytycznie do-rozumiał. Wszystko to także dotyczy mojego nazwiska.

7

A. Gramsci, Zeszyt XI. 1932–1933. [Wstęp do studiów filozoficznych] [w:] idem, Ze-

szyty filozoficzne, tłum. B. Sieroszewska, J. Szymanowska, Warszawa 1991, s. 214–215.

RozDzIAł 1

METoDoloGIA BADAń KUlTURy KASzUBSKIEJ – zAłożENIA ANAlIz I INTERPRETACJI PRACy

1.1. Kontekst pedagogiczny

w badaniach nad kulturą (kaszubską)

Przedmiotem zainteresowań niniejszej książki jest etniczność rozumiana jako projekt pedagogiczny, który – jak każdy tego typu konstrukt kulturo- wy – skupia się na wytwarzaniu tożsamości.

Kaszubszczyzna jest traktowana przeze mnie jako egzemplifikacja pewnego projektu kulturowego. Jego przestrzeń konstruują dwa głów- ne projekty intelektualne, których ideologie, siłą rzeczy, koncentrują się na tożsamościach Kaszubów. Są one dla obu strategicznymi celami, gdyż trwałość kaszubskich tożsamości zapewnić może trwanie kaszubszczyzny w przyszłości. Pedagogiczne ujęcie kultury nie jest sprawą nową w peda- gogice jako dyscyplinie naukowej, co rozpoznać można w teoretycznym ujęciu pedagogiki przykładowo przez Henriego A. Giroux czy Tomasza Szkudlarka. Dla Giroux logika kulturowego uwikłania pedagogiki wiąże się z koniecznością jej „troski o młodzież”, co wynika z „troski o zapew- nienie przyszłości społeczeństwu”

. Edukacyjnym tego wyznacznikiem jest zawsze społeczne, a więc i polityczne organizowanie wiedzy i doświadczeń

8

H.A. Giroux, The Abandoned Generation: Democracy Beyond the Culture of Fear,

New york 2003.

16 Rozdział 1. Metodologia badań kultury kaszubskiej…

młodych w celu konstruowania ich tożsamości

. Szkudlarek wprost uzna- je kulturę za „permanentną pedagogię”, co wynika z tego, że kultura jest przez niego rozumiana jako „[…] sfera znaczeń nieustannie zakłócających porządek trwania, sfera idei i dyskursów wciąż zmagających się o nadanie wydarzeniom choćby chwilowego sensu […]”

.

Kaszubszczyzna jest przeze mnie rozumiana jako permanentna peda- gogia, czyli sfera, w której toczy się walka (?), gra (?) o znaki i znaczenia.

I jednocześnie jest kaszubszczyzna rozumiana przeze mnie jako politycz- ne organizowanie wiedzy i doświadczeń, nie tylko jednak młodych, ale wszystkich Kaszubów. W tym sensie kaszubszczyzna jako permanentna pedagogia jest sferą walki (?), gry (?) o tożsamość. Chodzi więc o dwie sprawy: pierwszą – wspomnianą wyżej, na którą zwraca uwagę Szkudla- rek, zrównując kulturę z permanentną pedagogią; i drugą, którą analizu- je zbigniew Kwieciński

, ustalając, że pedagogia jest centrum głównego nurtu refleksji nad edukacją. został on zdominowany przez pedagogi- kę (akademicką), która na margines zepchnęła – jak pisze Kwieciński –

„żywą myśl” tworzoną przez badania jakościowe i tzw. pedagogiki alterna- tywne

. Kwieciński pedagogię rozumie jako całościowy obszar praktyki edukacyjnej. Treść pedagogii stanowią konstruowane przez pedagogów metateo retyczne i samokrytyczne refleksje nad pedagogiką

oraz tzw. re-

9

H.A. Giroux, Border Crossings: Cultural Workers and the Politics of Education, New york 2005, s. 158–159.

10

T. Szkudlarek, Wydarzenie, urzeczywistnienie, różnica: edukacyjna autoprezentacja społeczeństwa [w:] Różnica, tożsamość, edukacja. Szkice z pogranicza, red. T. Szkudla- rek, Kraków 1995, s. 10.

11

z. Kwieciński, Problem pedagogii nurtów głównych i pobocznych [w:] M. Jaworska- -Witkowska, z. Kwieciński, Nurty pedagogii: naukowe, dyskretne, odlotowe, Kraków 2011, s. 20.

12

Ibidem, s. 20–21.

13

zbigniew Kwieciński rozróżnia pedagogikę naukową i pedagogię. Pedagogika nau kowa to jego zdaniem dyscyplina, która posiada wiedzę dla wiedzy i generuje wiedzę o procesach edukacyjnych. Tworzy także wiedzę o działaniach edukacyjnych (dosł. „gadaninę o działaniu”), która jest wiedzą dla wiedzy i wiedzą dla praktyków.

Kwieciński widzi w pedagogice jej niedostatki teoretyczne, metodologiczne, a także

jej pozytywistyczne proweniencje, co powoduje że jest ona w pewnym sensie ode-

rwana od spraw kulturowych, społecznych i spraw codzienności, od spraw człowie-

17

1.1. Kontekst pedagogiczny w badaniach nad kulturą (kaszubską)

fleksja o wychowaniu. Istotną częścią pedagogii są również badania nad praktyką edukacyjną i wszelkie praktyki edukacyjne, zarówno instytucjo- nalne, jak i nieinstytucjonalne

. Autor zwraca też uwagę na dwa ważkie aspekty dynamiki ontologicznego kontekstu pedagogii. otóż, pedagogia swoiście wymusza międzyformacyjne i paradygmatyczne przejścia w ob- szarze myślenia o praktykach edukacyjnych, lecz przejścia te pedagogia czyni swoiście nieprzejrzystymi. Wiąże się to m.in. z rozpadem norm kul- turowych czy odrzuceniem dotychczasowego porządku politycznego

.

Kaszubszczyzna jako permanentna pedagogia to zatem praktyka kul- turowa, ale i metateoretyczna, a także samokrytyczna refleksja Kaszubów i badaczy kaszubszczyzny nad wytwarzaną wiedzą o kaszubszczyźnie.

To badania nad praktykami kulturowymi związanymi z wytwarzaniem kaszubszczyzny, jak również instytucjonalne i pozainstytucjonalne ka- szubskie praktyki kulturowe. To wreszcie międzyformacyjne i paradyg- matyczne przejścia, czasami swoiście nieprzejrzyste, gdyż wiążą się one z rozpadem (jednych) norm kulturowych (i wytwarzaniem innych), a tak- że z kwestionowaniem ustalonego porządku politycznego. Stąd też powtó- rzyć muszę raz jeszcze: kaszubszczyzna jako permanentna pedagogia jest sferą walki (?), gry (?) o tożsamość.

Nie będę jednak podejmować zagadnienia kaszubszczyzny w jej zło- żonej całości kulturowej, w takich aspektach, jak przykładowo: literatu- ra, religia, tradycja, historia, pamięć społeczna. Przedmiot badania – na użytek tej książki – zawężam do wiedzy o języku kaszubskim, która jest przeze mnie badana w optyce jej pedagogiczności, a więc w kontekście praktyk kulturowych, których celem jest konstruowanie tożsamości. Roz- ważenie tej kwestii jest ważkie, gdyż w mojej ocenie, pozwala ono podjąć ka. Pedagogika naukowa opanowała – jak pisze Kwieciński – „główny nurt myślenia o edukacji”, spychając na margines „żywą myśl kreowaną przez badania jakościowe i pedagogiki alternatywne”. Pedagogika naukowa przestała być częścią głównego nurtu refleksji nad edukacją. Jej miejsce zastąpiła pedagogia, która jednym z obszarów swej refleksji uczyniła także pedagogikę naukową. z. Kwieciński, Problem…, s. 19–20.

14

z. Kwieciński, Pedagogia przejścia i pogranicza [w:] idem, Pedagogie postu. Pretek- sty. Konteksty. Podteksty, Kraków 2012, s. 9.

15

Ibidem, s. 10.

18 Rozdział 1. Metodologia badań kultury kaszubskiej…

próbę odpowiedzi na pytanie, jak wiedza o języku (re)konstruuje wiedzę o kulturze i tym samym projektuje świadomość tożsamościową. Innymi słowy, interesuje mnie możliwa wiedza o kulturze i możliwa świadomość tożsamościowa w optyce wiedzy o języku w obrębie każdego z modeli in- telektualnych kaszubszczyzny, co poniekąd decyduje o społecznych, kul- turowych i politycznych aspektach wspólnotowości kaszubskiej.

Kaszubskość stanowi przedmiot moich bezpośrednich dociekań ba- dawczych i – jak napisałam – jest jednocześnie szczególnego rodzaju kul- turową egzemplifikacją. Ta szczególność wynika z faktu, że kaszubszczy- zna jako kultura nigdy nie należała tylko do Kaszubów jako społeczności kulturowej i etnicznej, ale roszczenia do niej zgłaszali i Polacy, i Niemcy, zależnie od momentu społeczno-politycznego. Charakter tych roszczeń zawsze był/jest w swej naturze polityczny, a jego esencja wprost wynikała z „dyrektywnego pouczenia”, kim w swej istocie Kaszubi są tożsamościo- wo i tym samym kulturowo. Dlatego czasami skrajnie polityczny charak- ter roszczeń wobec Kaszubów wprost zakładał, że powinni oni zostać skolonizowani, a ich kultura powinna przykładowo być polską odmianą kultury ludowej, jak to miało miejsce choćby w peerelowskiej polityce kul- turowej lat 40. XX w.

Dla nauk społecznych kaszubszczyzna to kultura, której badanie jest równocześnie poszukiwaniem i odkrywaniem jej differentia specifica, jako przestrzeni, gdzie człowiecze Ja zmienia się we wspólnotowe My. Co ciekawe, wytwarzana tu tożsamość jest elementem praktyk instytucjonal- nych, które organizują tzw. nurt oficjalny kaszubszczyzny, co za Kwieciń- skim

można ująć jako dominującą pedagogię. Jednocześnie tożsamość kaszubska jest elementem praktyk organizowanych w ramach tzw. for- macji intelektualnych nurtu pobocznego kaszubszczyzny, które – jakkol- wiek – nie zawsze były instytucjami w rozumieniu Foucaultowskim, to

16

B. Stelmachowska, Polska kultura ludowa czynnikiem zespalającym Ziemie Odzy- skane, „Przegląd zachodni” 1946, nr 12; K. Kossak-Główczewski, Problemy edukacyj- ne Kaszubów – pytania o tożsamość (Między premodernizmem a postmodernizmem;

między centrum a peryferiami…) [w:] Różnica, tożsamość, edukacja…

17

z. Kwieciński, Problem…, s. 21.

19

1.1. Kontekst pedagogiczny w badaniach nad kulturą (kaszubską)

jednak zawsze „zachowywały się” jak instytucje i aktywnie poszukiwały swego umocowania w kaszubskiej przestrzeni publicznej. W niniejszej książce kaszubszczyzna nurtu oficjalnego jest przeze mnie nazywana polonocentryczną, a kaszubszczyzna nurtu pobocznego – kaszubocen- tryczną. W książce nie badam relacji kaszubsko-niemieckich i tym sa- mym nie analizuję niemcocentrycznej kaszubszczyzny

, jest to bowiem równie rozległy teren badań, który wymaga wielkiej atencji metodolo- gicznej związanej nie tylko z dobrą znajomością kultury kaszubskiej, lecz także z dobrą znajomością kultury niemieckiej. Jestem przekonana, że tylko w ten sposób badacz będzie potrafił dostrzec mniej i bardziej subtelne napięcia, konflikty między obiema kulturami (w tym językami).

A używając metod z zakresu archeologii i genealogii wiedzy, będzie on potrafił zrekonstruować wytwarzane tu systemy wiedzy wraz z jej związ- kami z władzą.

Wracając do głównego wątku, trzeba dopowiedzieć, że w perspek- tywie kaszubskiej rozumienie człowieka nigdy nie było sprawą prostą.

Jako pojęcie należy do grupy tych problemów kulturowych, które Maria Reut uznaje za skomplikowane i niejednoznaczne. Próba rozpoznania

18

osoby zainteresowane odsyłam do prac m.in. G.-l. lorek, Zur Charakteristik der Kassuben am Leba-Strome, „Pommersche Provinzial-Blätter für Stadt und land” 1821, nr 2; F. Tetzner, Die Slowinzen und Lebakaschuben: Land und Leute, Haus und Hof, Sit- ten und Gebräuche, Sprache und Litteratur im östlichen Hinterpommern, Berlin 1899;

F. Tetzner, Die Slawen in Deutschland. Beiträge zur Volkskunde der Preussen, Litauer und Letten, der Masuren und Philipponen, der Tschechen, Mährer und Sorben, Polaben and Slowinzen, Kaschuben und Polen, Braunschweig 1902; W. Seidel, Das Land und Volk der Kassuben, „Der Neue Preussischen Provinzialblätter” 1852, nr 2; I. Gulgow- ski, Von einem unbekannten Volke in Deutschland. Ein Beitrag zur Volks- und Landes- kunde der Kaschubei, Berlin 1911 [I. Gulgowski, O nieznanym ludzie w Niemczech.

Przyczynek do ludoznawstwa i krajoznawstwa Kaszub, tłum. M. Darska-łogin, Gdańsk 2012]; I. Gulgowski, Kaszubi, Kraków 1924 [I. Gulgowski, Kaszubi, Gdynia 2009];

F. Neureiter, Geschichte der Kaschubischen Literatur. Versuch einer zusammenfassenden Darstellung, München 1978 [F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, tłum. M. Boduszyńska-Borowikowa, Gdańsk 1982]; F. lorentz, Geschichte der Kaschu- ben. Mit einer Karte von Pommerellen, Berlin 1926; Niemcy o Kaszubach w XIX wieku.

Obraz Kaszubów w pracach G.L. Lorka, W. Seidla i F. Tetznera, red. J. Borzyszkowski,

tłum. M. Darska-łogin, M. Borzyszkowska-Szewczyk, A. Popien, Gdańsk 2009.

20 Rozdział 1. Metodologia badań kultury kaszubskiej…

człowieka może zatem sprawiać trudności zarówno w opisach filozoficz- nych

, jak i pedagogicznych. Reut, badając „naturę człowieka”, przesuwa swoje myślenie pedagogiczne w obszary hermeneutyki, co pozwala jej formułować pytania, które także i mnie interesują, a które dotyczą natu- ry człowieka. Autorka pyta przykładowo o najgłębszą istotę tożsamości działającej, która „buduje siebie” wedle „gotowego wzorca”. W tym ujęciu to pytanie o podmiot, który – w myśli Reut – jest i pojęciem, i równo- cześnie koncepcją współczesności. Takie lokowanie pytań o podmiot po- woduje, że przyjęta perspektywa niejako zmusza autorkę do ujmowania pedagogiki na sposób antropologiczny. Pyta ona przecież o człowieka, choć są to pytania o jedno z jego możliwych być. Konkluzja jest aż na- zbyt oczywista: nie można pytać o pedagogikę, nie pytając równocześnie o człowieka – ten bowiem jako przedmiot praktyk społecznych (dyskur- sywnych w swej naturze) raz jest tożsamością, raz jest podmiotem, a jesz- cze kiedy indziej „ludzką wolnością”

.

Takie postawienie sprawy bardziej każe pedagogice zajmować się na- mysłem nad człowiekiem niż namysłem nad sobą. Dlatego – jak się wy- daje – Reut pisze, że „istotą pedagogiczności jest namysł nad problemem ludzkiego rozwoju i jego edukacyjnym kontekstem”

. Inaczej ujął to Tade- usz lewowicki, który napisał, że celem pedagogiki jest coraz lepsze pozna- nie i zrozumienie człowieka i „jego życia w świecie innych ludzi, w świecie idei, rzeczy i przyrody”. Chodzi o poszukiwanie takiej mądrości, która kie- ruje się humanistycznymi intencjami poznania człowieka i jego świata

.

Tożsamość jest sprawą podmiotów. I tożsamość, i podmiotowość dzieją się w obrębie instytucji, które można – jak się wydaje – w dużej ogólności ująć jako odmianę praktyk społecznych, zmieniających człowieka w pod-

19

M. Reut, Sokratejskie pytanie, wyobraźnia narracyjna i światowe obywatelstwo, „Te- raźniejszość – Człowiek – Edukacja” 2014, nr 2 (66), s. 10

20

M. Reut, Przeciwko dyskursowi o wdrażaniu wartości [w:] Pedagogika we współ- czesnym dyskursie humanistycznym, red. T. lewowicki, Warszawa – Kraków 2004, s. 101–102.

21

Ibidem, s. 102.

22

T. lewowicki, Humanistyka i pedagogika (uwagi wstępne) [w:] Pedagogika we

współczesnym dyskursie…, s. 11.