Problemy œrodowiska przyrodniczego terenów poprzemys³owych po³udniowo-zachodniej
czêœci Wa³brzycha
Problems of natural environment of postindustrial area in the south-west part of Wa³brzych
Alicja Krzemiñska
1, Anna Zarêba
2, Barbara Ornatowska
31Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Instytut Architektury Krajobrazu, pl. Grunwaldzki 24A, 50-363 Wroc³aw, e-mail: a-krzem@tlen.pl
2Uniwersytet Wroc³awski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wroc³aw, e-mail: papann@poczta.onet.pl
3Uniwersytet Przyrodniczy we Wroc³awiu, Instytut Architektury Krajobrazu
Abstract: The subject of the article is to present problems of natural environment and present spatial conditions of the industrial district Sobiêcin situated in the south-western part of Wa³brzych. Most of the area is derelict land – blighted area, mine tips, factory leftovers. Only a very small part is still being utilized for economical purposes. The city council plans to perform structural adjustments to extensively utilized postindustrial and agricultural areas. In particular expansion and upgrading of residential areas and creation of areas for active recreation (Local revitalization program… 2004). According to the provisions Sobiêcin is to become a multifunctional district, including industrial, residential, forest and derelict (former mine and coking plant “Victoria”) terrain. The derelict parts are to be reclaimed, ordered, afforested and to become recreational or sport grounds. The paper includes analyses done under the project – Revitalization concept of the former area of the Silesian Coal-Field on the example of Sobiêcin district in Wa³brzych, financed by the Ministry of Science and the Higher Education.
Key words: Wa³brzych, postindustrial landscape, land reclamation, nature preservation S³owa kluczowe: Wa³brzych, krajobraz poprzemys³owy, rekultywacja, ochrona przyrody
Wstêp
Teren Sobiêcina to obszar o g³êbokich przekszta³ceniach antropogenicznych, czego œwiadectwem s¹ dawne kopalnie, koksownie, ha³dy, osadniki oraz rozbudowana infrastruktura komunikacyjna. Po restrukturyzacji przemys³u, czego wynikiem by³o zakoñczenie eksploatacji wêgla, stan œrodowiska systematycznie zacz¹³ siê poprawiaæ, a jego wartoœæ przyrodnicza stale wzrasta. Mimo tych powolnych zmian struktury przyrodnicze s¹ ci¹gle jeszcze bardzo ubogie i czêœciowo zdegradowane. Du¿e
powierzchnie wci¹¿ czekaj¹ na rekultywacjê i zagospodarowanie. Bez pomocy cz³owieka proces rewaloryzacji i sukcesji wtórnej tego regionu przed³u¿a siê. Na terenach wokó³ wa³brzyskich kopalñ oraz na ha³dach prowadzi siê rekultywacjê biologiczn¹, g³ównie poprzez nasadzenia brzozy. Monokultury te wp³ywaj¹ na zwiêkszenie lesistoœci, ale nie odtwarzaj¹ naturalnych ekosystemów. Pozosta³e tereny nieu¿ytków zajmuje roœlinnoœæ ruderalna, synantropijna. Jeœli nie zostan¹ podjête odpowiednie kroki, opanuje ona wiêkszoœæ tego obszaru. Od kilkunastu lat trwa odbudowywanie lasów na po³udniu Sobiêcina. Prace te polegaj¹ g³ównie na nasadzaniu œwierka, co równie¿ zuba¿a warunki ekologiczne tego terenu.
Obszar badañ
Obszar badañ obejmuje po³udniowo-zachodni¹ czêœæ Wa³brzycha, od wschodu graniczy bezpoœrednio z miejscowoœci¹ Boguszów Gorce, a od pó³nocy z dzielnic¹ Bia³y Kamieñ. Sobiêcin, zlokalizowany na wysokoœci 420–520 m n.p.m. w dolinie Sobiêcinki, nale¿y do najwy¿ej po³o¿onych dzielnic miasta. G³ówn¹ osi¹ komunikacyjn¹ jest ulica 1 Maja, która przechodzi dalej w Zachodni¹ i stanowi fragment drogi z Wa³brzycha do Kamiennej Góry. Zachodnia granica Sobiêcina wyznacza jednoczeœnie granicê miasta.
Teren badañ objêty jest projektem „Koncepcja rewitalizacji dawnych terenów Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego na przyk³adzie dzielnicy Sobiêcin w Wa³brzychu”, grant MNiSzW nr N527 0721 33. Celem badañ jest stworzenie spójnego projektu regeneracji terenów pokopalnianych na wybranym obszarze Wa³brzycha oraz sporz¹dzenie analiz, które s³u¿y³yby jako podstawa do przeprowadzenia tego procesu.
Artyku³ prezentuje wstêpne wyniki analiz przyrodniczych opieraj¹ce siê na rozpoznaniu powi¹zañ przestrzennych pomiêdzy obszarami przyrodniczo cennymi a terenami zieleni w Sobiêcinie, wskazuje na mo¿liwe kierunki przemian œrodowiskowych oraz na bariery i konflikty przestrzenne. Wyniki badañ zosta³y podsumowane za pomoc¹ analizy SWOT, w której podkreœlono szanse i zagro¿enia zwi¹zane z wp³ywem przeprowadzanych i planowanych zmian w zakresie zagospodarowania przestrzennego na œrodowisko przyrodnicze Sobiêcina.
Z procesem rekultywacji i rewitalizacji zwi¹zane s¹ okreœlenia obszaru zdegradowanego i zdewastowanego krajobrazu poprzemys³owego. Teren zdewastowany to obszar, który ca³kowicie utraci³ wartoœæ u¿ytkow¹ i wymaga regeneracji celem dalszego u¿ytkowania (Gasid³o 1998). Z tym pojêciem zwi¹zane jest okreœlenie „ugoru przemys³owego”, którym pos³uguje siê w swoich pracach Conzen (1960, 1962). Rekultywacja wed³ug Richlinga i Solona (1996) oznacza przywracanie obszarom zdewastowanym zdolnoœci produktywnoœci biologicznej i innych wartoœci cennych z punktu widzenia gospodarki cz³owieka.
Gasid³o (1998) nazywa to procesem oczyszczania, zabezpieczenia, udostêpniania, ukszta³towania powierzchni i przywrócenia biologicznej produktywnoœci terenom zdewastowanym. Zaawansowane badania w tej dziedzinie dotycz¹ rekultywacji terenów pogórniczych. Wœród opracowañ dotycz¹cych zagadnieñ restrukturyzacji obszarów po zamkniêtych kopalniach wêgla kamiennego s¹ publikacje:
Krzaklewskiego (1990), Przybylskiego (1998, 1999), Kotowskiego (2000), a tak¿e praca Wysokiego (1982), w której autor zajmuje siê zwa³owiskami popio³ów alkalicznych. Na temat rekultywacji kopalñ odkrywkowych pisz¹ równie¿: Bender (1983), Hage (1996), Strzyszcz (1996). Odmienny charakter maj¹ opracowania m.in.: Dwuceta et al. (1992), Go³dy (1993), Cieœliñskiego i Jaworskiego (1994), w których na pierwsze miejsce wysuwaj¹ siê wartoœci przyrodnicze rekultywowanego terenu.
Analiza powi¹zañ wieloprzestrzennych
Wa³brzych po³o¿ony jest pomiêdzy obszarami cennymi przyrodniczo, które zosta³y wpisane na listê obszarów sieci Natura 2000 i obecnie czekaj¹ na zatwierdzenie. S¹ to: Masyw Che³mca (kod:
PLH020057) po³o¿ony oko³o 0,5 km na zachód od terenu badañ, Dobromierz (kod: PLH020034) oddalony o oko³o 17 km na pó³nocny zachód, Ostoja Nietoperzy Gór Sowich (kod: PLH020071) po³o¿ona oko³o 10 km na po³udniowy wschód, Góry Kamienne (kod: PLH020038) oddalone oko³o 8 km i Prze³om Pe³cznicy (kod PLH020020) oddalony oko³o 15 km na pó³nocny wchód. Teren badañ otaczaj¹ trzy du¿e korytarze ekologiczne, w tym: Góry Sto³owe-wschód, Góry Sto³owe-zachód, Góry Sto³owe-pó³noc (http://natura2000.mos.gov.pl).
Na pó³noc od Wa³brzycha znajduje siê Park Krajobrazowy Sudetów Wa³brzyskich, którego otulina przylega do granicy Wa³brzycha. Obejmuje on czêœæ Gór Kamiennych, Suchych, Wa³brzyskich i Rybnickiego Grzbietu. Pokryty jest lasami, w wiêkszoœci œwierkowymi (oko³o 90%), oraz bukami i lasami mieszanymi. Park s¹siaduje od zachodu z Parkiem Krajobrazowym Gór Sowich. Na jego terenie znajduj¹ siê równie¿ kamienio³omy oraz kopalnie wêgla kamiennego. Na zachód od Wa³brzycha po³o¿ony jest Rudawski Park Krajobrazowy o powierzchni ponad 8 tys. ha, pokryty g³ównie lasami œwierkowymi, natomiast w piêtrze górnym pojawiaj¹ siê czêsto: graby, jesiony, dêby i jod³y, a w dolnym: buczyny z domieszk¹ jaworu, jod³y i jesionu (Ratajski 1999).
Pó³nocna czêœæ Wa³brzycha le¿y na terenie Ksi¹¿añskiego Parku Krajobrazowego, natomiast po³udniowo-wschodnia – Parku Krajobrazowego Sudetów Wschodnich. Otulina Ksi¹¿añskiego Parku Krajobrazowego siêga g³êboko w miasto. Podstawowe typy siedlisk obejmuj¹: las mieszany wy¿ynny, las mieszany górski i bór mieszany œwie¿y (na kwaœnych glebach) (Jankowski 2005).
Tereny zieleni w Wa³brzychu s¹ rozmieszczone plamowo, co wynika z chaotycznego rozwoju miasta oraz jego topografii. Dzielnice: Sobiêcin, Bia³y Kamieñ, Szczawienko tworz¹ odrêbne uk³ady funkcjonalno-przestrzenne. Podstawowy uk³adu zieleni Wa³brzycha stanowi¹ kompleksy leœne zlokalizowane na obrze¿ach miasta na osi pó³noc–po³udnie (Program... 2004). Uk³ad plamowy przez swoje rozproszenie nie spe³nia funkcji „zielonych p³uc” miasta. Znacznie korzystniejszy jest uk³ad ci¹g³y –
„pasmowo-wêz³owy”, który pozwala zieleni wnikaæ na obszar dzielnic miejskich i ³¹czy mniejsze parki miejskie z wiêkszymi terenami leœnymi zlokalizowanymi na obrze¿ach miasta. Obecnie tak¹ rolê w uk³adzie zieleni Wa³brzycha spe³niaj¹ dwa du¿e parki: park im. Sobieskiego i park w Rusinowej (Program... 2004). Stanowi¹ one uzupe³nienie kompleksów leœnych i tworz¹ p³ynne przejœcie od zieleni o charakterze urz¹dzonym do zieleni o charakterze leœnym. Podobny efekt na znacznie wiêksz¹ skalê mo¿e daæ w³¹czenie do systemu zieleni miejskiej zrekultywowanych i zagospodarowanych lasami ha³d pokopalnianych. Warto jednak mieæ na uwadze, ¿e warunki gruntowe na tych terenach nie sprzyjaj¹ rozwojowi systemu korzeniowego drzew i wymagane jest naniesienie du¿ych warstw gleby (Wysokiñski 2003).
Sobiêcin stanowi ³¹cznik pomiêdzy strefami chronionej przyrody i krajobrazu. Obszary Chronionego Krajobrazu Che³mca i Trójgarbu przylegaj¹ do dzielnicy od pó³nocy i zachodu. Na pó³nocy przebiega tak¿e otulina Ksi¹¿añskiego Parku Krajobrazowego i rezerwatu „Prze³omy pod Ksi¹¿em” (fot. 1). Kopu³ê Che³mca porastaj¹ lasy œwierkowe z domieszk¹ buka, dêbu, brzozy, lipy i modrzewia. Podszycie i runo leœne jest bardzo bogate, szczególnie w lesie mieszanym. Od strony zachodniej, po³udniowej i po³udniowo-wschodniej do Sobiêcina przylegaj¹ lasy mieszane, znacznie zdegradowane wskutek dzia³alnoœci „biedaszybów”. W odleg³oœci kilku kilometrów, na po³udniu s¹siaduj¹cej z Sobiêcinem dzielnicy Bia³y Kamieñ, znajduje siê obszar u¿ytków ekologicznych „Ha³dy”. Jest to rozleg³y teren ha³d o urozmaiconej rzeźbie i zró¿nicowanych siedliskach, co ma odzwierciedlenie w bogatym sk³adzie gatunkowym drobnych zwierz¹t: p³azów i gadów. Posiada on cenne walory florystyczne, zarówno relikty
dawnych formacji, jak i nowe, wykszta³cone wraz z przeobra¿eniem siedlisk przez cz³owieka.
Zagro¿eniem dla tego miejsca s¹ pogarszaj¹ce siê stosunki wodne zwi¹zane z „biedaszybami”
(Jankowski 2005). Znaczna czêœæ powierzchni Sobiêcina (oko³o 25%) to tereny zdegradowane – ha³dy, zwa³owiska oraz pozosta³oœci nieczynnych fabryk. Obszar poprzemys³owy s¹siaduje z terenami pokrytymi przez lasy. Du¿¹ czêœæ pó³nocnego Sobiêcina zajmuj¹ ogródki dzia³kowe, ale i tutaj nie brakuje obszarów zdewastowanych i poprzemys³owych. W centrum terenu opracowania zlokalizowany jest park im.
Tadeusza Koœciuszki o powierzchni 5,42 ha, na którym roœnie oko³o 120 gatunków drzew i krzewów, g³ównie rodzimych (Kodleniec 1999).
Analiza kierunków przemian œrodowiskowych
Na terenie Sobiêcina struktury przyrodnicze s¹ bardzo ubogie i zdegradowane. Du¿e powierzchnie wci¹¿ czekaj¹ na rekultywacjê i zagospodarowanie. Bez pomocy cz³owieka proces rewaloryzacji i sukcesji wtórnej tego regionu przed³u¿a siê. Tam, gdzie przyst¹piono do dzia³añ inicjuj¹cych regeneracjê, widaæ ju¿ pierwsze symptomy poprawy sytuacji. Jednak stref takich jest niewiele. Na terenach wokó³ kopalñ oraz na ha³dach prowadzi siê rekultywacjê biologiczn¹ poprzez nasadzenie brzozy. Na pozosta³e nieu¿ytki wkracza roœlinnoœæ ruderalna, synantropijna. Jeœli nie zostan¹ podjête odpowiednie kroki, opanuje ona wiêkszoœæ terenu. Zostan¹ wówczas wytworzone nowe uk³ady, które uniemo¿liwi¹ odtworzenie warunków naturalnych. Zachwiana zostanie równie¿ w widoczny sposób równowaga ekologiczna. W perspektywie Fot. 1. Widok na ha³dy od strony po³udniowo-wschodniej. W dali sylwetka Che³mca (fot. autor)
Phot. 1. View of the dump on the south-eastern side. In the distance Æhe³miec hill
czasu, w miarê postêpowania prac rekultywacyjnych, zwiêkszaæ siê bêdzie przede wszystkim lesistoœæ.
Niestety, nowe, planowane nasadzenia to zw³aszcza monokultury brzozy, które nie odtwarzaj¹ naturalnych ekosystemów. Od kilkunastu lat trwa odbudowywanie obszarów leœnych po³o¿onych na po³udniu Sobiêcina. Prace te polegaj¹ g³ównie na sadzeniu œwierka, co równie¿ zuba¿a wartoœæ ekologiczn¹ tego terenu.
W dzielnicy Sobiêcin, w okolicach ulicy Kosteckiego, ma miejsce nielegalna eksploatacja wêgla kamiennego w tzw. „biedaszybach”. Wydobycie odbywa siê na wychodniach wêgla kamiennego warstw
¿aclerskich i wa³brzyskich. Teren objêty „biedaszybami” ulega sta³ej degradacji – tworz¹ siê deformacje nieci¹g³e, zapadliska, niszczona jest roœlinnoœæ i drzewa. W wyniku zanieczyszczeñ przemys³owych gleby zosta³y znacznie zdegradowane pod wzglêdem chemicznym i fizycznym. Pozbawione sk³adników pokarmowych i substancji organicznej zosta³y zakwaszone, a ich struktura zniszczona poprzez zagêszczenie i przesuszenie. Eksploatacja surowców kopalnianych doprowadzi³a do dewastacji powierzchni ziemi poprzez wyrobiska, zwa³owiska oraz towarzysz¹c¹ im nietrwa³¹ zabudowê. Wystêpuj¹ zaburzenia w uk³adzie wodnym – obni¿enie poziomu wód gruntowych i odwodnienie gleby (Michalkiewicz 1993). Niektóre zwa³owiska na tym obszarze maj¹ postaæ wzgórz poros³ych lasami i przypominaj¹ naturalne wzniesienia, a ró¿nica miêdzy najni¿szym i najwy¿szym punktem wynosi ponad 80 m.
Najwiêksze ha³dy i zwa³owiska znajduj¹ siê w po³udniowej czêœci Sobiêcina. Niektóre zosta³y powtórnie zagospodarowane, wiele czeka jednak na rekultywacjê. Ich nagie, stosunkowo strome zbocza nara¿one s¹ na erozjê. Najstarsze zwa³owiska zawieraj¹ w swoim sk³adzie znaczn¹ iloœæ wêgla. Podstaw¹ procesów regeneracji ha³d i zwa³owisk jest powstrzymanie procesów erozyjnych. Mo¿na tego dokonaæ przez rekultywacjê gruntu i odpowiednie nasadzenia. W takich przypadkach stosuje siê zabiegi technologiczne, jakimi s¹: budowa opasek zabezpieczaj¹cych zbocza, odwodnienia, tyczenie dróg, odpowiednie kszta³towanie skarp i tarasów. Proces rekultywacji musi uwzglêdniaæ przysz³e zagospodarowanie.
Fot. 2. Osadnik poflotacyjny przy ulicy 1 Maja (fot. autor)
Phot. 2. Sedimentation pond in the neighborhood of the 1st May street
W obrêbie Sobiêcina znajduje siê kilka zbiorników wodnych, ale s¹ to osadniki poflotacyjne o wysokim stopniu ska¿enia. Osadnik zlokalizowany przy ul. 1 Maja jest zbiornikiem stale wype³nionym wod¹ (Kowalski 2000), natomiast dwa pozosta³e to osadniki okresowe. W miejscach pokrytych nieprzepuszczaln¹ mieszanin¹ gruntu i mia³u wêglowego tworz¹ siê tymczasowe oczka wodne, które mog¹ osi¹gaæ znaczn¹ powierzchniê. Na obszarze koksowni „Victoria” znajduj¹ siê zbiorniki, których woda wykorzystywana by³a do ch³odzenia procesów przemys³owych. Ró¿nego typu zastoiska wody wykorzystywane gospodarczo, jak te¿ pochodzenia opadowego, charakteryzuj¹ siê z³ym stanem sanitarnym. Najwiêksze z nich, po³o¿one przy ulicy 1 Maja, zosta³o wstêpnie oczyszczone (fot. 2). Planuje siê przeznaczyæ je na sk³adowisko odpadów. W tym celu osadnik ma zostaæ osuszony, a skarpy i nasypy zagro¿one osuwiskiem – naprawione.
Zarz¹d miasta Wa³brzycha planuje przeprowadziæ rekultywacjê, która obejmie przede wszystkim tereny poprzemys³owe oraz rolnicze u¿ytkowane ekstensywnie. Przewidziane jest tu rozbudowanie i podniesienie standardu zaplecza mieszkaniowego oraz utworzenie przestrzeni przeznaczonych dla czynnej rekreacji mieszkañców (Lokalny program rewitalizacji… 2004). Ustalenia szczegó³owe programu przewiduj¹ dla Sobiêcina charakter wielofunkcyjny. Funkcja podstawowa obejmowaæ ma zabudowê przemys³ow¹ i mieszkaniow¹, a tak¿e tereny leœne oraz tereny zdegradowane (obszar by³ej kopalni i koksowni „Victoria” objêty ochron¹ konserwatorsk¹) (fot. 3). Zagospodarowanie zdegradowanych gruntów pokopalnianych ma nast¹piæ poprzez ich rekultywacjê, uporz¹dkowanie, zalesienie i nadanie charakteru rekreacyjnego lub sportowego.
Fot. 3. Kominy koksowni Victoria (fot. autor) Phot. 3. Chimney of the Victoria Coking plant
Bariery i konflikty przestrzenne
Teren badañ obfituje w elementy barierowe i konfliktowe. Do barier liniowych nale¿¹ przede wszystkim drogi i linie kolejowe. Czêœæ linii kolejowych w tym regionie zosta³a zamkniêta i nie stanowi zbyt du¿ego zagro¿enia, tak jak nieczynna trasa Mieroszów–Szczawno-Zdrój oraz dawne po³¹czenie miêdzy kopalni¹
„Wa³brzych” a „Victoria”. Po³¹czenie to, biegn¹c ze wschodu na zachód, dzieli obszar Sobiêcina na dwie nierówne czêœci. Barierami powierzchniowymi s¹ przede wszystkim tereny dawnej kopalni i elektrowni
„Victoria” oraz strefa przemys³owa przyleg³a do dworca Wa³brzych Fabryczna, z dawn¹ kopalni¹
„Wa³brzych” S¹ to obszary pokryte gêst¹ sieci¹ ci¹gów komunikacyjnych ³¹cz¹cych liczne budynki, pe³ni¹ce dawniej funkcje produkcyjne. Dzisiaj tereny te sta³y siê prawie zupe³nie nieaktywne.
Charakteryzuj¹ siê bardzo du¿¹ powierzchni¹ i brakiem obszarów biologicznie czynnych. Pobocza i nawierzchnie nieutwardzone pokryte s¹ warstw¹ od³amków wêgla, co uniemo¿liwia roœlinom wegetacjê.
Szczególnie dramatyczna sytuacja dotyczy koksowni „Victoria”, która wci¹¿ funkcjonuje, niszcz¹c œrodowisko i krajobraz otoczenia. W przypadku nieczynnej kopalni „Wa³brzych” mo¿na stwierdziæ polepszenie siê warunków biologicznych. Przystêpuj¹c do reorganizacji obszarów poprzemys³owych Sobiêcina, nale¿y zaplanowaæ utworzenie pasów zieleni oraz dodatkowych nasadzeñ drzew. Roœlinnoœæ powinna zajmowaæ mo¿liwie jak najwiêksz¹ powierzchniê tego terenu, co nie tylko podniesie jego wartoœæ ekologiczn¹, ale pozwoli na zachowanie ci¹g³oœci formacji leœnej Gór Wa³brzyskich. Cennym rozwi¹zaniem jest wyznaczenie œcie¿ek pieszych i rowerowych, które przecina³yby obszary wykorzystywane gospodarczo i wraz z towarzysz¹c¹ im zieleni¹ stanowi³y nowe korytarze ekologiczne.
Analiza SWOT
Zagadnienie ochrony przyrody i warunków œrodowiskowych w Wa³brzychu jest szczególnie wa¿ne, poniewa¿ s¹ to tereny o zaburzonej równowadze biologicznej, maj¹ce obni¿one zdolnoœci buforowe.
Nale¿y obj¹æ je ochron¹ oraz planowaæ wszelkie dzia³ania, które pozwol¹ zachowaæ kondycjê œrodowiska w stanie zadowalaj¹cym.
Analiza SWOT (tab. 1) ma podkreœliæ ogromn¹ wagê, jak¹ nale¿y przyk³adaæ do ochrony przyrody na tym obszarze, daje wskazówki dotycz¹ce jego przysz³ego u¿ytkowania z poszanowaniem œrodowiska.
Dyskusja
Przemys³owe wykorzystanie terenu objêtego opracowaniem zubo¿y³a go o strefy cenne przyrodniczo.
Za wartoœciowe przyrodniczo nale¿y uznaæ przede wszystkim strefy zalesione po³o¿one w po³udniowo-zachodniej czêœci Sobiêcina. Odgrywaj¹ one istotn¹ rolê w zachowaniu walorów krajobrazowych i ekologicznych obszzaru. Jest to w³aœciwie ostatni skrawek natury, który rekompensuje przemys³owe zniszczenie dzielnicy, stanowi¹cy fragment wiêkszego kompleksu leœnego rozci¹gaj¹cego siê na po³udnie od Wa³brzycha i przechodz¹cego w tereny leœne pokrywaj¹ce pasmo Gór Kamiennych i Wa³brzyskich.
Obszary rekultywowane na obszarze Sobiêcina w miarê up³ywu czasu zwiêkszaj¹ swoj¹ wartoœæ przyrodnicz¹. Oprócz monokultur nasadzonych przez cz³owieka, wykszta³caj¹ siê proste siedliska roœlinnoœci ruderalnej. Zbiorowiska te staj¹ siê ostoj¹ dla licznych gatunków ptaków i przystankiem na trasie ich przelotu. Obszar zagospodarowanych ha³d i zwa³owisk uzupe³nia zieleñ nie tylko Sobiêcina, ale
ca³ego miasta, stanowi schronienie dla zwierz¹t i zabezpiecza grunt przed erozj¹. Powsta³y nowe korytarze ekologiczne pozwalaj¹ce na migracjê zwierz¹t.
Wartoœæ przyrodnicz¹ i estetyczn¹ obszarów rekultywowanych podnosz¹ liczne oczka i zbiorniki wodne powstaj¹ce w obni¿eniach terenu. S¹ one cenne zw³aszcza dlatego, ¿e region ten cierpi na deficyt wody.
Jeœli tylko poprawi siê ich stan sanitarny, bêd¹ to miejsca szczególnie interesuj¹ce dla ptaków wodnych, p³azów i gadów. Podobne zbiorniki zlokalizowane s¹ dalej na pó³nocy, w Bia³ym Kamieniu, i na zachodzie.
Razem tworz¹ swoist¹ sieæ ekosystemów wodnych, która mo¿e byæ wykorzystana ekologicznie i rekreacyjnie. Lokalizacja sk³adowiska odpadów na terenie osadnika przy ulicy 1 Maja spowoduje utratê zbiornika wodnego potencjalnie cennego z punktu widzenia ekologicznego i krajobrazowego. Podobny los spotka³ ju¿ dwa inne osadniki po³o¿one przy ulicy Koszarka.
Wnioski
Sobiêcin zosta³ w znacznym stopniu zniszczony przez dzia³alnoœæ cz³owieka. Wiêkszoœæ naturalnych struktur ekologicznych zosta³a bezpowrotnie zdewastowana. W ich miejscu wykszta³ci³y siê nowe, mniej stabilne, ubo¿sze, stworzone przez cz³owieka. Pod wzglêdem przyrodniczym obszar badañ wykazuje nieproporcjonalnie du¿¹ przewag¹ ró¿norodnoœci abiotycznego œrodowiska nad faun¹ i flor¹. Jest to teren szczególnie interesuj¹cy od strony geomorfologicznej i geologicznej. Biologicznie jest on ma³o zró¿nicowany. Mia³a na to decyduj¹cy wp³yw wieloletnia eksploatacja przemys³owa, która doprowadzi³a Tabela1. Analiza SWOT œrodowiska przyrodniczego terenu badañ
Table 1. SWOT analysis of the natural environment of the area studied Œrodowisko przyrodnicze
mocne strony s³abe strony
– zró¿nicowana rzeźba terenu – du¿a lesistoœæ
– liczne zbiorniki wodne
– korzystne po³o¿enie geograficzne, bliskoœæ stref wêz³owych i korytarzy ekologicznych
– bogactwo ornitofauny
– cenne obiekty przyrodnicze w Ksi¹¿añskim Parku Krajobrazowym
– monokultury leœne zamiast naturalnych zbiorowisk – gêsta sieæ dróg i linii kolejowych rozgraniczaj¹ca
poszczególne tereny
– z³y stan sanitarny zbiorników wodnych
– niewystarczaj¹ca iloœæ terenów zrekultywowanych – dewastacja gruntów
– niesprzyjaj¹ce warunki klimatyczne
szanse zagro¿enia
– zagospodarowanie przyrodnicze zwa³owisk – oczyszczenie i wykorzystanie zbiorników wodnych – wzbogacenie sk³adu gatunkowego lasów – utworzenie korytarzy ekologicznych przy drogach
i liniach kolejowych
– przywracanie naturze terenów wczeœniej zajêtych przez przemys³
– tworzenie dolesieñ, zadrzewieñ œródpolnych, sadzenie
¿ywop³otów
– osuszanie zbiorników wodnych na skutek nielegalnego wydobycia wêgla
– dzikie wysypiska œmieci – nielegalny wyr¹b lasu
– nasadzenia monokultury brzozy na obszarach rekultywowanych
– biedaszyby
do wyginiêcia wielu cennych gatunków. Podniesienie ró¿norodnoœci biologicznej na terenie Sobiêcina, ze wzglêdu na jego po³o¿enie na styku miasta i obszarów chronionego krajobrazu, ma podstawowe znaczenie dla zachowania ci¹g³oœci i p³ynnoœci w strukturze zieleni miejskiej. Funkcjê „zielonego ³¹cznika”
mog¹ spe³niaæ obszary zrekultywowanych i zagospodarowanych lasami ha³d pokopalnianych.
Praca finansowana ze œrodków grantu MNiSzW nr N527 0721 33.
Literatura
Bender J. 1983. Rekultywacja gleb w Koniñskich Kopalniach Wêgla Brunatnego. Materia³y sympozjum NOT na temat: „Ochrona i rekultywacja zasobów glebowych”. Warszawa.
Cieœliñski Z., Jaworski P. 1994. Problemy ochrony i rekultywacji œrodowiska. Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Toruñ.
Conzen M.R.G. 1960. Alnwick, Northumberland: a study in town-plan analyze. Institute of British Geographers Publication 27. George Philip, London.
Conzen M.R.G. 1962. The plan analysis of an English city centre. W: K. Norborg (red.), Proceedings of the IGU Symposium in Urban Geography. Lund.
Dwucet K. et al. 1992. Rekultywacja i rewaloryzacja œrodowiska przyrodniczego. Uniwersytet Œl¹ski, Katowice.
Gasid³o K. 1998. Problemy przekszta³ceñ terenów przemys³owych. Wydawnictwo Politechniki Œl¹skiej, Gliwice.
Go³da T. 1993. Rekultywacja. Wydawnictwo AGH, Kraków.
Hage K.1996. Recultivation in the Lusatian mining region – Targets and prospects. Water, Air and Soil Pollution. Springer, Netherlands.
Jankowski W. 2005. Miasto Wa³brzych. Roœliny, grzyby i zwierzêta. T. I. Wroc³aw.
Kodleniec B. 1999. Miasta na prawach powiatu w województwie dolnoœl¹skim w 1998 r. – Jelenia Góra, Legnica, Wa³brzych, Wroc³aw. Urz¹d Statystyczny we Wroc³awiu.
Kotowski W. 2000. Gospodarka odpadami oraz rekultywacja ha³d kopalnianych. Wydawnictwo Politechniki Opolskiej, Opole.
Kowalski J. 2000. Ekspertyza geotechniczna dotycz¹ca stanu technicznego osadnika mu³ów powêglowych przy ul. 1 Maja w Wa³brzychu oraz koncepcja zabezpieczenia obiektu. Zarz¹d Miasta Wa³brzycha, Wroc³aw.
Krzaklewski W. 1990. Rekultywacja terenów pogórniczych. SGGW, Warszawa.
Liro A. et al. 1995. Koncepcja krajowej sieci ECONET-Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.
Liro A. et al. 1998. Strategia wdra¿ania krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.
Liro A., Dyduch-Falniowska A., Makomaska-Juchiewicz M. 2002. Natura 2000. Europejska sieæ ekologiczna. Ministerstwo Œrodowiska, Warszawa.
Michalkiewicz S. 1993. Wa³brzych. Zarys monografii miasta na tle regionu. Wydawnictwo DTSK, Wroc³aw.
Program ochrony œrodowiska dla miasta Wa³brzycha na lata 2004–2007. 2004. Za³¹cznik do Uchwa³y nr XXXIV/144/04 Rady Miasta Wa³brzycha z dnia 30 grudnia 2004 roku, Wa³brzych.
Przybylski T. 1998. Rekultywacja i ochrona œrodowiska w regionach górniczo-przemys³owych. T. 1. Wyd.
TPN, Legnica.
Przybylski T. 1999. Rekultywacja i ochrona œrodowiska w regionach górniczo-przemys³owych. T. 2. Wyd.
TPN, Legnica.
Ratajski J. 1999. Rudawski Park Krajobrazowy. Zielona Planeta 6(27), s.13.
Richling A., Solon J. 1996. Ekologia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Strzyszcz Z. 1996. Recultivatin and landscaping in areas after brawn-coal mining in middle-east European Countires. Water, Air and Soil Pollution. Springer, Netherlands.
Wysoki W. 1982. Rekultywacja zwa³owisk popio³ów alkalicznych. COBPGO Poltegor, Wroc³aw.
Wysokiñski L. 2003. Zagospodarowanie terenów zdegradowanych. Badania, kryteria oceny, rekultywacja, Nowoczesne metody badañ gruntów, seminarium PKiN.
http://natura2000.mos.gov.pl (data pobrania 26.09.2008 r.).
