aukowe nr 16

N aukowe nr 16

Z ^eszyty

Kraków 2014 POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE

Dariusz Gregorczyk

Polska Akademia Nauk

Sprawozdawczość finansowa

wobec wyzwań idei zrównoważonego i trwałego rozwoju

1. Wprowadzenie

Globalny kryzys gospodarczy, który ujawnił się w latach 2007–2008 w Sta- nach Zjednoczonych i którego oddziaływanie szybko objęło całą gospodarkę światową, wyzwolił wśród ekonomistów gorącą dyskusję nie tylko na temat jego źródeł, ale również wpływu poszczególnych nurtów, teorii i szkół ekonomicz- nych na jego powstanie. Dyskusja ta nie jest i zapewne nigdy nie będzie rozstrzy- gnięta. Celem niniejszego artykułu nie jest referowanie poszczególnych opinii ani opowiadanie się po którejś ze stron tego gorącego dyskursu. Artykuł ten ma natomiast za zadanie wskazanie jednego z możliwych aspektów wspierania dłu- gofalowej stabilności gospodarczej, włączając się tym samym w rozważania na temat poszukiwania dróg wyjścia z obecnej sytuacji oraz poszukiwania rozwią- zań stwarzających szanse na minimalizację skutków podobnych zdarzeń w przy- szłości.

Elżbieta Mączyńska już w 2009 r. pytała: „czy toczące się obecnie pełne ostrych sporów debaty miałyby miejsce, gdyby nie doszło do globalnego kryzysu.

Jest to zatem pytanie, czy to kryzys podważa wiarę w ekonomię głównego nurtu, czy też przyczyny osłabienia tej wiary mają głębsze, niezależne od kryzysu pod- łoże, związane z dokonującym się obecnie globalnym przełomem cywilizacyj- nym i stanem naruszonej równowagi”¹. Jakakolwiek jest odpowiedź na te pyta-

1 E. Mączyńska, Ekonomia a przełom cywilizacyjny, „Studia Ekonomiczne” 2009, nr 3–4, s. 138.

nia, niewątpliwie aktualna rzeczywistość wykazuje dysfunkcjonalności w sferze produkcji, w systemie społecznym, ujawniły się istotne ułomności i daleko posu- nięta bezradność systemu politycznego, a w konsekwencji dysfunkcjonalności te objęły sferę wartości. Zogniskowane problemy dotyczą więc wszystkich głów- nych obszarów systemu społeczno-gospodarczego.

2. Naruszona równowaga a zrównoważony i trwały rozwój społeczno-gospodarczy

Jednym z kluczowych przejawów naruszonej równowagi jest zaburzenie pro- porcji pomiędzy sferą wytwórczości dóbr i świadczenia usług (zwaną gospodarką realną) a sferą inżynierii finansowej. Jak stwierdził Grzegorz W. Kołodko, „ta dewiacja kapitalizmu prowadzi do ufinansowienia bez mała wszystkiego, gdyż zgodnie z właściwą jej doktryną handlować można i warto wszystkim, co może przynosić zyski – także oczekiwaniami i iluzjami”². Zdaniem wielu ekonomistów ten właśnie proces finansyzacji gospodarki doszedł do kresu swych możliwości, doprowadzając do kryzysowego wstrząsu. Skutki tego wstrząsu – jak przewidują N. Roubini i S. Mihm – będą odczuwane przez wiele kolejnych lat. Wynika to z zainfekowania przez skutki kryzysu różnych obszarów rzeczywistości społecz- no-gospodarczej, których naprawa wymagać będzie wdrożenia całych pakietów radykalnych reform strukturalnych, nie zaś jedynie kosmetycznych zmian³.

Z analizy przyczyn obecnego kryzysu światowego płynąć powinny nie tylko wnioski w zakresie możliwych dróg wyjścia z tegoż kryzysu, ale również, a może nawet przede wszystkim, możliwie uniwersalne wnioski w zakresie neutraliza- cji skutków kryzysów, które zapewne pojawiać się będą w przyszłości. Nie ma bowiem jakichkolwiek historycznych przesłanek do tego, by sądzić, że pomimo specyficzności ostatniego kryzysu, różniącego się od wielu poprzednich, jest on zdarzeniem wyjątkowym i niepowtarzalnym. Przeciwnie, zdaniem wielu ekonomistów należy się spodziewać, że kryzysy gospodarcze będą się również zdarzać w kolejnych (niekoniecznie odległych) latach. Wobec takiej konstatacji N. Roubini i S. Mihm postulują zmianę sposobu myślenia, stwierdzając: „powin- niśmy całkowicie odrzucić zdyskredytowaną ideę o naturalnej stabilności, efek- tywności i odporności nieregulowanych rynków i przyznać kryzysom należne im miejsce w ekonomii oraz systemie finansowym. Szkoda, że wielu skądinąd inteligentnych ludzi wciąż jest przekonanych, iż ostatni krach był zdarzeniem nie

2 G.W. Kołodko, Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 89.

3 N. Roubini, S. Mihm, Ekonomia kryzysu, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 306–

309.

do przewidzenia, którego nic nie zapowiadało. Nikt by się tego nie spodziewał – twierdzą – i nikt nie zobaczy czegoś podobnego w przyszłości, przynajmniej w ciągu naszego życia. Możemy oczywiście czekać, aż następna finansowa klę- ska zada ostateczny cios temu niewzruszonemu samozadowoleniu. Ale możemy też przyjąć do wiadomości nową ekonomię: ekonomię kryzysu”⁴.

Ze słów tych płyną dwa istotne wnioski. Po pierwsze, jest to konieczność podjęcia myślenia strategicznego. Decyzje gospodarcze, podejmowane zarówno w skali gospodarki, jak i w skali poszczególnych przedsiębiorstw, winny opierać się na długoterminowej analizie ich konsekwencji. Tylko bowiem przy takiej per- spektywie istnieje zwiększone prawdopodobieństwo przesunięcia uwagi z moż- liwości uzyskania doraźnych gratyfikacji (vide: istniejący w ostatnich latach system wynagrodzeń menedżerów uzależniony od bieżącego – często sztucznie wykreowanego – zysku) na działania wspierające długofalowy rozwój. Te z kolei, przy uwzględnieniu całokształtu warunków społeczno-gospodarczych, dają przedsiębiorstwu szanse utrzymania się na rynku⁵. Po drugie, jest to świadomość możliwości występowania kryzysów i napięć w przyszłości, co skłania do poszu- kiwania i podejmowania zawczasu przedsięwzięć zaradczych i unikania zacho- wań stwarzających nadmierne ryzyko. Obie kwestie mają silny wymiar stabili- zacyjny.

Finansyzacja gospodarki przejawia się jednak nie tylko nierównowagą pomię- dzy sektorem realnej gospodarki a sektorem innowacji finansowych. Jest zjawi- skiem wielopłaszczyznowym i dlatego też ma tak destrukcyjny wymiar. Jedną z płaszczyzn jest również naruszona równowaga pomiędzy wartością pracy a sys- temem wynagradzania. Wynagrodzenia wielu menedżerów instytucji finanso- wych i korporacji utraciły związek z wartością wykonywanej przez nich pracy Wprowadzono systemy motywacyjne zniechęcające wręcz do myślenia per- spektywicznego, ukierunkowanego na rozwój, a zachęcające do wykazywania krótkookresowych wskaźników rentowności. Doprowadziło to do rozwoju nie poszczególnych przedsiębiorstw i gospodarki, lecz do stworzenia bogatego arse- nału metod agresywnej księgowości, czasem leżących poza granicą dopuszczal- nej kreatywności⁶. Koszt takich praktyk musi zostać ostatecznie przerzucony na przedsiębiorstwa realnej gospodarki oraz na gospodarstwa domowe. To natomiast pogłębia (kształtowane oczywiście również przez inne czynniki) dysproporcje

4 Ibidem, s. 302.

5 E. Mączyńska, Funkcjonowanie przedsiębiorstw i ich bankructwa w warunkach globalnie naruszonej równowagi [w:] Upadłości, bankructwa i naprawa przedsiębiorstw. Wybrane zagad- nienia, red. A. Adamska, E. Mączyńska, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2013, s. 51.

6 J.E. Stiglitz, Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, PTE, Warszawa 2010, s. 320.

pomiędzy obszarami bogactwa i biedy, tworząc linie uskoku będące czynnikami kryzysogennymi⁷.

Innym z przejawów finansyzacji gospodarki jest naruszona równowaga pomiędzy stopami zwrotu zainwestowanego kapitału w sektorze finansowym oraz w sektorach gospodarki realnej. Sektor finansowy, którego zadaniem jest finansowa obsługa pozostałych sektorów, mógł poszczycić się wartościami wskaźników takich jak ROE (return on equity) na poziomie kilkakrotnie wyż- szym. Oznacza to wysokie koszty finansowe dla sektorów gospodarki realnej, co utrudnia ich rozwój⁸.

Naruszona równowaga przejawia się w przeroście znaczenia wskaźników finansowych w bieżącej działalności gospodarczej przedsiębiorstw. Zysk prze- stał być jednoznaczną miarą efektywności działalności gospodarczej znajdującą odzwierciedlenie w kondycji i wartości przedsiębiorstw, o czym świadczą choćby bankructwa przedsiębiorstw wykazujących w bilansie dodatni wynik finan- sowy.

Naruszona równowaga znajduje także wyraz w dysfunkcjonalności porządku społeczno-gospodarczego określanej jako zjawisko łamanych obietnic (breaking promises)⁹, polegające na niedotrzymywaniu ustalonych reguł gry na poziomie instytucjonalnym. Zjawisko to jest niezwykle istotne, ponieważ skutkuje utratą zaufania do poszczególnych aktorów życia społeczno-gospodarczego, a w połą- czeniu z innymi przejawami naruszonej równowagi prowadzi do głębokiego, strukturalnego kryzysu zaufania; zaufania, które jest niezbędne zarówno w życiu gospodarczym, jak i społecznym.

Następstwem przełomu cywilizacyjnego oraz zjawisk i procesów ujawnionych w wyniku kryzysu gospodarczego jest więc globalnie naruszona równowaga we wszystkich obszarach życia ekonomicznego, społecznego i politycznego, stwarza- jąca zagrożenie dla regularnego rozwoju. Grzegorz W. Kołodko, podsumowując rozważania na temat kryzysu, konstatuje: „Niezbędne jest przeoranie systemu wartości, które przyświecają społecznemu procesowi gospodarowania. Konieczna jest zmiana wielu instytucji (w znaczeniu behawioralnym, a więc chodzi o reguły

7 R.G. Rajan, Linie uskoku. Ukryte rysy, które wciąż zagrażają światowej gospodarce, Kur- haus Publishing, Warszawa 2012, s. 25–26.

8 E. Mączyńska, Gdy sługa staje się panem, czyli dysfunkcje pomiaru wartości biznesu i wyni- ków działalności gospodarczej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2011, nr 37(369), s. 111–112.

9 E. Mączyńska, Łamane obietnice jako syndrom nieładu instytucjonalnego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2013, nr 62(766), s. 729.

rynkowej gry, o zasady postępowania) współdecydujących o funkcjonowaniu gospodarki”¹⁰.

Naturalną odpowiedzią na opisane powyżej problemy winno być poszuki- wanie rozwiązań sprzyjających przywróceniu równowagi we wszystkich obsza- rach, poszukiwanie rozwiązań sprzyjających harmonijnemu rozwojowi. Nowego znaczenia nabiera w tym kontekście idea zrównoważonego i trwałego rozwoju (sustainable development), doskonale wpisująca się w obecny trend zmian cywi- lizacyjnych. Idea istniejąca od lat, a powszechnie znana od publikacji w 1987 r.

przez Światową Komisję ds. Środowiska i Rozwoju, kierowaną przez Gro Har- lem Brundtland, raportu „Nasza wspólna przyszłość”¹¹, początkowo kojarzona była głównie jako zbiór postulatów ekologicznych, środowiskowych. Z biegiem lat była ona uzupełniana o postulaty odwołujące się do dbałości o równowagę w innych obszarach, w tym społecznym, etycznym, planowania przestrzennego, demografii, a wreszcie ładu polityczno-instytucjonalnego. Obecnie, w obliczu globalnie naruszonej równowagi, idea ta nabiera dojrzałego kształtu, prezentując holistyczne podejście do problemów współczesności.

Kluczowym wyzwaniem dla przedsiębiorstw funkcjonujących w warunkach globalnie naruszonej równowagi jest przetrwanie oraz oddziaływanie na otocze- nie celem zmniejszenia turbulentności warunków gospodarowania, a więc zwięk- szenia stabilności zorientowanej na trwały i harmonijny, ale również suspen- sywny rozwój. Z poziomu biznesu podstawowym zagrożeniem w realizacji tego celu jest wspomniany kryzys zaufania. Zaufanie stanowi zarazem warunek brze- gowy zarządzania strategicznego, bez niego nie jest możliwe myślenie o profesjo- nalnej przedsiębiorczości. Jest ono również podstawowym budulcem idei zrów- noważonego i trwałego rozwoju na poziomie przedsiębiorstw, określanej czasem jako megaparadygmat współczesności¹², charakteryzujący się trwałą zdolnością dostosowawczą, adaptacyjną do nieustannie zmieniających się warunków przy wykorzystaniu energii otoczenia. Oba aspekty wskazują na istotność roli komu- nikacji z otoczeniem, wpływania na otoczenie, otwartości na sygnały płynące z otoczenia. Procesy te winny charakteryzować się daleko posuniętą transparent- nością działań, wspierającą czystość intencji.

Do realizacji tego celu służy bogate spektrum technik, metod, instrumentów i narzędzi. Niniejszy artykuł koncentruje się na najbardziej zinstytucjonalizowa-

10 G.W. Kołodko, Ekonomia kryzysu czy kryzys ekonomii? „Master of Business Administra- tion” 2011, nr 2(112), s. 8.

11 T. Żylicz, Cena przyrody, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2014, s. 281.

12 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, A. Sankowska, M. Wańtuchowicz, Sustainability w bizne- sie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarządzania, Poltext, Warszawa 2013, s. 26–27.

nej formie przekazu, jaką jest sprawozdawczość finansowa, oraz odnosi się do innych praktyk raportowania.

3. Sprawozdawczość finansowa oraz standardy i praktyki raportowania pozafinansowego

Klasyczne sprawozdanie finansowe – na które składa się: bilans, rachunek zysków i strat oraz informacja dodatkowa, a także zestawienie zmian w kapi- tale (funduszu) własnym oraz rachunek przepływów pieniężnych, a w niektórych przypadkach również sprawozdanie z działalności – ogranicza się do przedsta- wienia sytuacji majątkowej i finansowej jednostki, której dotyczy. W warun- kach przełomu cywilizacyjnego i naruszonej równowagi nie wystarcza to jednak do ukazania pełnego, rzetelnego i jasnego obrazu danego podmiotu. Nie jest to bowiem obraz pełny, lecz wybiórczy i w dodatku wciąż narażony na pokusę agre- sywnej księgowości. System raportowania finansowego, oparty na historycznych efektach gospodarowania, uzupełniony winien być zatem o miary aktywności wobec otoczenia, również z uwzględnieniem analiz futurologicznych, ogólne bowiem wyobrażenie o tym, co może nastąpić, jest lepsze niż żadne¹³.

Sama idea informowania o czynnikach pozafinansowych nie jest zjawiskiem nowym. Praktyka sporządzania raportów uwzględniających uwarunkowania śro- dowiskowe, odpowiedzialności społecznej i ładu korporacyjnego (environmen- tal – social responsibility – corporate governance – ESG) zyskuje na popular- ności od kilkunastu lat. Coraz więcej przedsiębiorstw, w tym również polskich, poza standardowymi raportami finansowymi udostępnia swoim interesariuszom różnorodne raporty pozafinansowe, uwzględniające w różnym stopniu kwestie zrównoważonego i trwałego rozwoju.

Równolegle do tej praktyki pojawiły się inicjatywy promujące tę tematykę.

Do najbardziej wpływowych z nich należy zaliczyć Global Reporting Initiative (GRI) – organizację non-profit skupiającą według jej deklaracji¹⁴ 30 tysięcy osób na całym świecie, założoną w 1997 r. w Stanach Zjednoczonych przez organiza- cję CERES oraz Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych (UNEP). W 2002 r. GRI przeniosła swoją główną siedzibę do Amsterdamu, gdzie obecnie mieści się jej sekretariat. Global Reporting Initiative koncentruje się na promocji i zachęcaniu organizacji do raportowania kwestii zrównoważonego rozwoju, zajmuje się tworzeniem ram oraz wytycznych w zakresie raportowania

13 A. Toffler, Szok przyszłości, Zysk i S-ka, Poznań 2000, s. 455.

14 Global Reporting Initiative, O GRI, https://www.globalreporting.org/languages/polish/

Pages/default.aspx (data dostępu: 10.09.2013).

kwestii zrównoważonego rozwoju, które są stosowane na całym świecie. Rolą tych ram i wytycznych jest wyznaczenie zasad oraz wskaźników, które mogą zostać wykorzystane do mierzenia i raportowania wyników ekonomicznych, środowiskowych oraz społecznych przez zainteresowane organizacje. Wytyczne w swym założeniu mają być możliwe do zastosowania bez względu na specyfikę sektora i rozmiar działalności.

W 1999 r. na szczycie ONZ w Davos zainaugurowana została sieć organizacji Global Compact, której celem ma być współpraca w zakresie praw człowieka, warunków pracy, środowiska naturalnego i przeciwdziałania korupcji. Sygnata- riusze tej inicjatywy zobowiązani są do publikowania raportu z postępów (Com- munication on Progress) we wdrażaniu zasad Inicjatywy.

Towarzystwo Specjalistów Inwestycyjnych w Niemczech (Deutsche Vereini- gung für Finanzanalyse und Asset Management – DVFA) i Europejska Federacja Towarzystw Analityków Finansowych (European Federation of Financial Ana- lysts Societies – EFFAS) we wspólnej inicjatywie opublikowały w 2010 r. doku- ment definiujący kluczowe wskaźniki wydajności (Key Performance Indicators – KPIs) ukierunkowane na raportowanie kwestii środowiskowych, społecznych oraz ładu korporacyjnego (ESG) w postaci dokumentu KPIs for ESG A Guide- line for the Integration of ESG into Financial Analysis and Corporate Valuation.

Inicjatywa ta ma odpowiadać głównie potrzebom specjalistów inwestycyjnych.

Model ten koncentruje się więc na ryzyku i szansach w poszczególnych sekto- rach, dla których publikowane są odrębne zestawy wskaźników.

W 2004 r. w Wielkiej Brytanii powołano natomiast inicjatywę Accounting for Sustainability, w ramach której opublikowano przewodnik proponujący przed- siębiorstwom proces przygotowywania raportu integrującego wyniki finansowe z celami strategicznymi oraz kwestiami społecznymi i środowiskowymi.

Również na wielu światowych giełdach zaczęły pojawiać się wskaźniki (oraz grupy wskaźników) odnoszące się do spółek spełniających zasady zrównowa- żonego i trwałego rozwoju oraz społecznej odpowiedzialności biznesu (Dow Jones Sustainability Index, Calvert Social Index, FTSE4Good, Johannesburg Stock Exchange Socially Responsible Investment Index, Bolsa de Valores de São Paulo Corporate Sustainability Index). Odpowiedzią Giełdy Papierów Warto- ściowych w Warszawie na ten proces było stworzenie w 2009 r. indeksu spółek odpowiedzialnych społecznie – RESPECT Index. Nazwa tego indeksu (będąca akronimem słów: responsibility – odpowiedzialność, ecology – ekologia, susta- inability – zrównoważony rozwój, participation – uczestnictwo, environment – środowisko, community – społeczność, transparency – przejrzystość) odwołuje się w założeniu do przestrzegania zasad usystematyzowanych i skatalogowanych w postaci dobrych praktyk spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościo- wych w Warszawie, podporządkowania określonym standardom komunikowania

się spółki notowanej na giełdzie ze swoim otoczeniem, zasadom ładu informacyj- nego w relacji pomiędzy spółką a jej interesariuszami, zasadom ładu korporacyj- nego (corporate governance), a także kierowaniu się w praktyce zarządczej ideą odpowiedzialności wobec otoczenia.

RESPECT Index obejmuje spółki notowane na Rynku Głównym Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Proces oceny kwalifikacyjnej do indeksu składa się z trzech etapów. W pierwszym etapie następuje wskazanie grupy spółek charakteryzujących się najwyższą płynnością, a więc tych, które wchodzą w skład indeksów WIG20, mWIG40, sWIG80. W etapie drugim następuje ocena stosowanych przez te spółki praktyk w zakresie ładu korporacyjnego, ładu infor- macyjnego i relacji z inwestorami. Ocena ta przeprowadzana jest przez Giełdę Papierów Wartościowych w Warszawie we współpracy ze Stowarzyszeniem Emitentów Giełdowych na podstawie publikowanych przez spółki ogólnodostęp- nych raportów oraz ich stron internetowych. Jest ona dokonywana z uwzględ- nieniem takich kryteriów, jak: nałożenie sankcji Komisji Nadzoru Finansowego lub Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie w zakresie wypełniania obo- wiązków informacyjnych, nienaganne raportowanie w zakresie ładu korporacyj- nego oraz ładu informacyjnego (czyli jakość raportów bieżących, korygowania wcześniej opublikowanych raportów, ilość korekt i ich waga) oraz prowadzenie strony internetowej zgodnie z modelem Giełdy Papierów Wartościowych w War- szawie (ocena pod kątem jakości komunikacji z inwestorami, publikacji rapor- tów i innych istotnych informacji, szybkości udzielania informacji na zapytania inwestorów i skuteczności tego kanału komunikacji). Natomiast trzeci etap sta- nowi „ocena poziomu i stopnia kompleksowości działań podejmowanych przez spółki i adresowanych do grona ich interesariuszy, które stanowią wyraz ich sze- roko rozumianej odpowiedzialności społecznej”¹⁵. Podstawą tej oceny są ankiety wypełniane bezpośrednio przez spółki, które są następnie weryfikowane przez partnera projektu – firmę Deloitte. Weryfikacja ta bazuje na ocenie następują- cych czynników zgodnych z klasyfikacją obszarów ESG¹⁶:

– czynniki środowiskowe (environmental): zarządzanie środowiskowe, ogra- niczanie oddziaływania środowiskowego, bioróżnorodność, aspekty środowi- skowe produktów bądź usług,

– czynniki społeczne (social): bezpieczeństwo i higiena pracy, zarządzanie zasobami ludzkimi, relacje z dostawcami, dialog z interesariuszami, raportowa- nie społeczne,

15 Kryteria oceny spółek, http://www.odpowiedzialni.gpw.pl/kryteria_oceny_spolek (data dostępu: 1.09.2013).

16 Ibidem.

– czynniki ekonomiczne (governance): zarządzanie strategiczne, kodeks postępowania, zarządzanie ryzykiem, zarządzanie ryzykiem nadużyć, audyt wewnętrzny i system kontroli, relacje z klientami.

Co istotne, już na początku określono wprowadzenie indeksu w kontekście generowania zwiększonej wartości spółek, skutkujące zwiększonym zaintere- sowaniem ze strony inwestorów, a w konsekwencji wzrostem napływu kapitału do spółek spełniających standardy odpowiedzialności biznesowej i ich dalszym rozwojem. Założenia teoretyczne przewidywały, że inwestowanie w spółki wcho- dzące w skład indeksu RESPECT charakteryzować się będzie większą stabilno- ścią w kontekście całego rynku, mniejszymi wahaniami, a jednocześnie pozwoli na osiąganie satysfakcjonującej stopy zwrotu. Filozofia wyselekcjonowania i pro- mocji spółek, które wykraczają daleko poza podstawową działalność operacyjną, aktywnie wdrażając w praktyce zasady odpowiedzialności społecznej, zakłada więc budowanie nowej wartości opartej na zaufaniu i tworzeniu pozytywnych relacji z interesariuszami.

Indeks ten podlega systematycznym badaniom i weryfikacjom jego skła- dowych, który w toku sześciu edycji ulegał zmianom zarówno w odniesieniu do spółek wchodzących w jego skład, jak i samej liczby spółek (od 16 spółek w pierwszej edycji w 2009 r. po 23 spółki w 2015 r.). W okresie tym jedynie dzie- więć spółek utrzymuje się w indeksie nieprzerwanie od pierwszej edycji. Są nimi:

Bank Handlowy w Warszawie SA, Elektrobudowa SA, Grupa LOTOS SA, ING Bank Śląski SA, KGHM Polska Miedź SA, Polski Koncern Naftowy ORLEN SA, Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA, Orange Polska SA, Grupa Azoty SA.

Analiza praktyk sprawozdawczych prowadzonych przez te spółki wskazuje, że pomimo spełniania wielu kryteriów formalnych, pozwalających kwalifiko- wać się do każdej z edycji projektu RESPECT Index, oraz kryteriów jakościo- wych stosowanych podczas etapu weryfikacyjnego projektu, spółki te cechują się ogromną różnorodnością w podejściu do raportowania odpowiedzialnościowego.

Celem niniejszej pracy nie jest recenzja poszczególnych firm. Wskazać jednakże należy, iż pomimo wieloletniej aktywności w badanym obszarze część spółek traktuje działalność w zakresie społecznej odpowiedzialności biznesu w sposób przede wszystkim marketingowy.

Spółki wchodzące w skład RESPECT Index charakteryzują się zróżnicowa- nym podejściem w zakresie raportowania odpowiedzialnościowego. Do stosowa- nych przez nich praktyk zaliczyć można:

– skoncentrowanie aktywności spoza głównego obszaru aktywności bizneso- wej w wyodrębnionym podmiocie (fundacji),

– prezentowanie odrębnych raportów na temat poszczególnych obszarów oddziaływania środowiskowego,

– publikacja odrębnego raportu odpowiedzialności społecznej (CSR),

– publikacja raportu zintegrowanego obejmującego zarówno dane finansowe, jak i niefinansowe.

Różnorodność praktyk w tym zakresie uniemożliwia w praktyce interesariu- szom, w tym w szczególności inwestorom, dokonywanie pogłębionych analiz oraz porównań poszczególnych spółek. Możliwe to będzie dopiero wówczas, gdy zasady raportowania zostaną usystematyzowane i ujednolicone. Najwłaściwszym rozwiązaniem służącym temu celowi wydaje się być najbardziej kompleksowe rozwiązanie z dotychczas stosowanych, jakim jest raportowanie zintegrowane.

4. Raportowanie zintegrowane

Raportowanie zintegrowane ma na celu ukazanie całokształtu działalności podmiotu poprzez przedstawienie danych finansowych, danych pozafinansowych oraz powiązań między nimi. Jego istotą nie jest wyłącznie uzupełnienie sprawoz- dania finansowego o dodatkowe elementy, lecz stworzenie nowego sposobu pre- zentacji danych. Dane pochodzące standardowo ze sprawozdawczości finansowej oraz z raportów zrównoważonego rozwoju raportowanie zintegrowane agreguje i przetwarza w kontekście:

– strategii organizacji, – ładu korporacyjnego,

– wyników realizacji wcześniejszych założeń (stopnia realizacji planów), – przyszłych prognoz i planów perspektywicznych.

Łącząc te obszary, raportowanie zintegrowane ujawnia przy tym wzajemne powiązania pomiędzy nimi, ukazując bezpośrednio procesy zarządcze stosowane w organizacji. Raport zintegrowany bierze pod uwagę możliwie pełne i wszech- stronne dane i informacje. W wyniku ich przetworzenia i syntezy powstaje konkretny, jasny i przejrzysty przekaz dla interesariuszy. Nie jest więc z jednej strony encyklopedią organizacji, zawierającą wszelkie możliwe dane wytworzone w toku analiz. Z drugiej strony nie jest on również przekazem marketingowym, do którego sprowadzały się niektóre działania w ramach CSR. Obejmuje więc kluczowe informacje o procesach zarządzania, informacje niezbędne do zacho- wania transparentności działań, informacje wymagane przez system prawny oraz informacje o realizacji strategii¹⁷.

Objęcie raportowaniem zintegrowanym założeń i planów perspektywicznych przy cyklicznym, corocznym publikowaniu raportu zintegrowanego powoduje

17 Wytyczne w zakresie ujawniania danych pozafinansowych przedsiębiorstw, Ekspertyza przygotowana dla Ministerstwa Gospodarki przez Accreo Taxand oraz Akademię Górniczo Hut- niczą, Accreo Taxand–AGH, Warszawa–Kraków 2012, s. 19–20.

powstanie mechanizmu weryfikacji tych prognoz. Raportowanie zintegrowane wpływa więc bezpośrednio na proces formułowania celów i wizji organizacji.

Włączenie kwestii środowiskowych i społecznych w proces raportowania zin- tegrowanego stymuluje tworzenie wskaźników monitorujących stan realiza- cji założeń w tych obszarach, co przyczynia się do poprawy wydajności oraz usprawnienia zarządzania w zakresie tych kwestii. Przeniesienie raportowania zrównoważonego rozwoju z odrębnych opracowań i raportów na poziom raporto- wania zintegrowanego powoduje przeniesienie odpowiedzialności za samo rapor- towanie ze służb odpowiedzialnych za zrównoważony rozwój na poziom zarządu.

Zwiększa to kompleksowość działań na tym polu, co prowadzi do zmniejsze- nia ryzyka działalności. Wobec zwiększenia transparentności czynników śro- dowiskowych i społecznych, poprzez ich raportowanie na zewnątrz organizacji, w sposób naturalny i niejako automatyczny poprawie ulega jakość zarządzania nimi wewnątrz organizacji, w której wyostrzeniu ulega jej wewnętrzna samo- świadomość. Powinno to również skutkować zwiększeniem identyfikacji z firmą przez pracowników. Na obecnym etapie, gdy raporty zintegrowane w skali kraju liczone są w jednostkach, a w skali świata zaledwie w setkach, przedsiębiorstwo wprowadzające taką praktykę zyskuje bonus w postaci uznania za rynkowego lidera. Ułatwia to zarządzanie reputacją oraz zarządzanie przewagą konkuren- cyjną. Zwiększa się również transparentność firmy w oczach inwestorów¹⁸.

Raportowanie zintegrowane stanowi również odpowiedź na zwiększające się potrzeby inwestorów wobec rozwoju rynku odpowiedzialnych inwestycji.

Dostarcza dokładnych danych na temat prognozowanych wyników w połączeniu ze wskazaniem możliwych do wystąpienia rodzajów ryzyka. Wydłuża przez to perspektywę inwestycyjną oraz wzbogaca możliwości w zakresie analizy porów- nawczej¹⁹.

Aby jednak zasygnalizowane korzyści z wdrożenia raportowania zintegrowa- nego mogły zaistnieć w skali gospodarki, niezbędne jest stworzenie jednego mię- dzynarodowego standardu oraz jego wdrożenie do krajowych porządków praw- nych. Prace nad wypracowaniem międzynarodowego standardu rozpoczęły się w 2011 r. wraz z powołaniem Międzynarodowej Rady ds. Raportowania Zintegro- wanego (The International Integrated Reporting Council – IIRC), w ramach któ- rej podjęto prace nad stworzeniem ram raportowania zintegrowanego (zawierają- cych strukturę przyszłego raportu i niezbędny zakres danych) wraz z sześcioma załącznikami regulującymi szczegółowo takie kwestie, jak: model biznesowy, kapitały, zdolność łączenia, istotność, użytkownicy i ich potrzeby informacyjne, wartość. W przypadku konsensualnego ustalenia standardu winna nastąpić jego

18 Ibidem, s. 73–79.

19 Ibidem, s. 83–84.

implementacja do krajowych (i/lub wspólnotowych) systemów prawnych. Jakkol- wiek zdaniem niektórych autorów na gruncie polskiej ustawy o rachunkowości istnieje prawna możliwość włączenia raportowania zintegrowanego w sprawozda- nie z działalności, to zdaniem autora artykułu jest to twierdzenie nieuprawnione z uwagi na wyraźne zawężenie przedmiotowe do stanu majątkowego i sytuacji finansowej. Ponadto, zdaniem autora, raportowanie zintegrowane jest rozwiąza- niem odmiennym w formie, jakości i charakterze od dotychczas stosowanych sprawozdań finansowych i dlatego też jako takie wymaga odrębnej regulacji prawnej.

5. Podsumowanie

W niniejszym artykule przedstawiono wizję zmian praktyk raportowych przedsiębiorstw, istniejących obecnie w formie sprawozdań finansowych. Wizja ta jest ukierunkowana wyzwaniami, jakie stawia idea zrównoważonego rozwoju.

Punktem wyjścia było przedstawienie stanu naruszonej równowagi w obliczu przełomu cywilizacyjnego i światowego kryzysu. Takie osadzenie tematu było, zdaniem autora, niezbędne do tego, by wykazać, że przedstawione rozwiąza- nia nie są tylko chwilową modą, lecz mają istotne uzasadnienie ekonomiczne.

W obliczu naruszonej równowagi nauka – we współpracy z praktyką – winna poszukiwać dróg zmierzających do harmonizacji rozwoju. W poszukiwania te wpisuje się idea zrównoważonego i trwałego rozwoju, w nowoczesnym, maksy- malnie szerokim znaczeniu. Egzemplifikacją wdrożenia tej idei na gruncie prak- tyki gospodarczej jest natomiast koncepcja raportowania zintegrowanego.

Opracowanie trafnych idei jest wyzwaniem dla nauki, dokonanie skutecznych wdrożeń jest wyzwaniem dla praktyki, efektywna kooperacja jest natomiast naj- większym wyzwaniem dla obu stron rzeczywistości gospodarczej w XXI w.

Literatura

Dziawgo D., Idea zrównoważonego rozwoju w relacjach inwestorskich [w:] Funkcjono- wanie przedsiębiorstw w warunkach zrównoważonego rozwoju i gospodarki opartej na wiedzy, red. Sidorczuk-Pietraszko, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2009.

Global Reporting Initiative, O GRI, https://www.globalreporting.org/languages/polish/

Pages/default.aspx (data dostępu: 10.09.2013).

Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Sankowska A., Wańtuchowicz M., Sustainability w biz- nesie, czyli przedsiębiorstwo przyszłości. Zmiany paradygmatów i koncepcji zarzą- dzania, Poltext, Warszawa 2013.

Kołodko G.W., Ekonomia kryzysu czy kryzys ekonomii? „Master of Business Admini- stration” 2011, nr 2(112).

Kołodko G.W., Świat na wyciągnięcie myśli, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010.

Kryteria oceny spółek, http://www.odpowiedzialni.gpw.pl/kryteria_oceny_spolek (data dostępu: 1.09.2013).

Mączyńska E., Ekonomia a przełom cywilizacyjny, „Studia Ekonomiczne” 2009, nr 3–4.

Mączyńska E., Funkcjonowanie przedsiębiorstw i ich bankructwa w warunkach global- nie naruszonej równowagi [w:] Upadłości, bankructwa i naprawa przedsiębiorstw.

Wybrane zagadnienia, red. A. Adamska, E. Mączyńska, Oficyna Wydawnicza SGH w Warszawie, Warszawa 2013.

Mączyńska E., Gdy sługa staje się panem, czyli dysfunkcje pomiaru wartości biznesu i wyników działalności gospodarczej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciń- skiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia” 2011, nr 37(369).

Mączyńska E., Łamane obietnice jako syndrom nieładu instytucjonalnego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”

2013, nr 62(766).

Rajan R.G., Linie uskoku. Ukryte rysy, które wciąż zagrażają światowej gospodarce, Kurhaus Publishing, Warszawa 2012.

Roubini N., Mihm S., Ekonomia kryzysu, Wolters-Kluwer Polska, Warszawa 2011.

Stiglitz J.E., Freefall. Jazda bez trzymanki. Ameryka, wolne rynki i tonięcie gospodarki światowej, PTE, Warszawa 2010.

Toffler A., Szok przyszłości, Zysk i S-ka, Poznań 2000.

Wytyczne w zakresie ujawniania danych pozafinansowych przedsiębiorstw, Ekspertyza przygotowana dla Ministerstwa Gospodarki przez Accreo Taxand oraz Akademię Górniczo Hutniczą, Accreo Taxand–AGH, Warszawa–Kraków 2012.

Żylicz T., Cena przyrody, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2014.

Financial Reporting in Light of Sustainable Development Challenges

The idea of sustainable development, which has already gained the status of a new paradigm among many economists, poses new challenges to companies in terms of increased stakeholder expectations as to the availability of information on socio-economic interactions, which go well beyond the data normally published in reporting practice. In response to those expectations, companies typically publish ESG, CC, CSR, and SRI reports. However, for this not to be merely a transient trend, but an enduring element of company value creation and analysis, it is necessary to systematize such data and incorporate them into an institutionalized reporting system.

Possibilities of implementing such a system were evaluated based on analysis of the financial reports of companies listed on the Warsaw Stock Exchange and included in the socially responsible index “RESPECT”. Analysis of these natural leaders and their practices, and a review of global responsible reporting standards, have revealed some crucial aspects of combining financial and non-financial data in integrated reports.

Dariusz Gregorczyk – magister, Executive Doctor of Business Administration Program, Polska Akademia Nauk, Instytut Nauk Ekonomicznych.

Zainteresowania naukowo-badawcze: ekonomia zrównoważonego rozwoju, finanse, analiza ekono- miczno-finansowa, wzrost gospodarczy.

E-mail: d.a.gregorczyk@gmail.com